تفاوت های جنسیتی در نگرش و مشارکت در طرح مدیریت پسماند در منطقه 5 شهرداری تهران
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
زهرا زارع
1
(
استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، تهران ، ایران
)
کلید واژه: جنسیت, بازیافت, تفکیک زباله, مدیریت پسماند, مشارکت,
چکیده مقاله :
مدیریت پسماند یکی از ضروریات جامعه شهری امروزی و توسعه اجتماعی است ، بی شک نگرش و رفتار شهروندان در این زمینه بسیار مهم است و در پیشبرد و کارایی برنامه های مدیریت پسماند نقش مهمی ایفا می کند ؛ با توجه به اینکه نگرش عمومی در فضای مدیریت شهری عمدتا مبتنی نقش زنان خصوصا زنان خانه دار در زمینه پسماندهای خانگی است و بسیاری از برنامه ها برای زنان برنامه ریزی و اجرا می شود ؛ این تحقیق با هدف مقایسه زنان و مردان در نگرش و مشارکت در طرح مدیریت پسماند خانگی انجام شده است تا این قضاوت و برنامه ریزی مورد بررسی قرار گیرد.در این مطالعه از پیمایش با تکنیک پرسشنامه حضوری استفاده شده است.جامعه مورد مطالعه شهروندان تهرانی ساکن در منطقه 5 تهران هستند وحجم نمونه 800 نفر است که به روش خوشه ای چند مرحله ای از کلیه محلات این منطقه مورد پرسش قرار گرفته اند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که تفاوت معناداری بین زنان و مردان منطقه 5 شهرداری تهران در میزان آشنایی ، ضرورت احساس شده جهت تفکیک پسماندها و بازیافت آنها، میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح ، میزان تفکیک زباله تر و خشک و میزان تلاش برای تولید زباله کمتر وجود ندارد و تمایل عمومی خوبی صرفنظر از جنسیت در این زمینه وجود دارد که می توان از پتانسیل موجود به خوبی در زمینه مدیریت پسماند بهره جست.
Waste management is one of the requirements of modern urban society and social development. People is a key to program of waste management and their attitudes and behavior is very important. public attitudes in areas of urban management knows more important role for women especially housewives in this plan. Many programs are be planned and implemented for women. This study aimed to compare women and men in attitudes and participate in waste management and This judgment has to be examined.In this study, suvrey with person questionnaire has been used. Statistical population are citizens of of region 5 of Tehran. Samples were 800 people who were questioned by multistep cluster sampling from all communities in this region.According to t-tests, significant differences have not seen in attitude and behavior in waste management plan between men and women in 5th region of Tehran.Good general tendency is in citizens of region 5 of Tehran regardless of gender, which can be a good potential to be used in the field of waste management.
_||_
تفاوت های جنسیتی در نگرش و مشارکت در طرح مدیریت پسماند در منطقه 5 شهرداری تهران1
مدیریت پسماند یکی از ضروریات جامعه شهری امروزی و توسعه اجتماعی است ، بی شک نگرش و رفتار شهروندان در این زمینه بسیار مهم است و در پیشبرد و کارایی برنامه های مدیریت پسماند نقش مهمی ایفا می کند ؛ با توجه به اینکه نگرش عمومی در فضای مدیریت شهری عمدتا مبتنی نقش زنان خصوصا زنان خانه دار در زمینه پسماندهای خانگی است و بسیاری از برنامه ها برای زنان برنامه ریزی و اجرا می شود ؛ این تحقیق با هدف مقایسه زنان و مردان در نگرش و مشارکت در طرح مدیریت پسماند خانگی انجام شده است تا این قضاوت و برنامه ریزی مورد بررسی قرار گیرد.
در این مطالعه از پیمایش با تکنیک پرسشنامه حضوری استفاده شده است.جامعه مورد مطالعه شهروندان تهرانی ساکن در منطقه 5 تهران هستند وحجم نمونه 800 نفر است که به روش خوشه ای چند مرحله ای از کلیه محلات این منطقه مورد پرسش قرار گرفته اند.
نتایج این تحقیق نشان می دهد که تفاوت معناداری بین زنان و مردان منطقه 5 شهرداری تهران در میزان آشنایی ، ضرورت احساس شده جهت تفکیک پسماندها و بازیافت آنها، میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح ، میزان تفکیک زباله تر و خشک و میزان تلاش برای تولید زباله کمتر وجود ندارد و تمایل عمومی خوبی صرفنظر از جنسیت در این زمینه وجود دارد که می توان از پتانسیل موجود به خوبی در زمینه مدیریت پسماند بهره جست.
واژگان کلیدی: مدیریت پسماند، تفکیک زباله ، بازیافت ، مشارکت ، جنسیت
Gender differencesin attitude and participation on Waste Management Plan in the 5th region of Tehran
Waste management is one of the requirements of modern urban society and social development. People is a key to program of waste management and their attitudes and behavior is very important. public attitudes in areas of urban management knows more important role for women especially housewives in this plan. Many programs are be planned and implemented for women. This study aimed to compare women and men in attitudes and participate in waste management and This judgment has to be examined.
In this study, suvrey with person questionnaire has been used. Statistical population are citizens of of region 5 of Tehran. Samples were 800 people who were questioned by multistep cluster sampling from all communities in this region.
According to t-tests, significant differences have not seen in attitude and behavior in waste management plan between men and women in 5th region of Tehran.Good general tendency is in citizens of region 5 of Tehran regardless of gender, which can be a good potential to be used in the field of waste management.
Keywords : Waste management, Recycling, Participation, Gender
مقدمه
توسعه اجتماعی شامل هم دستاوردهای مادی مانند سلامت، آموزش وپرورش مناسب، دسترسی پایدار به منابع، کالاها و خدمات برای زندگی مناسب در یک محیط قابل پذیرش، و هم دستاوردهای غیرمادی با ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی مانند حس کرامت، امنیت و شمول اجتماعی و دستاوردهای سیاسی مربوط به فعالیت، مشارکت و بازنمایی است (سازمان ملل 2016 به نقل از جغتایی و همکاران ،1395). بر این اساس مدیریت پسماند در جوامع شهری از نمودهای توسعه اجتماعی محسوب می شود که هم در بحث سلامت و ایمنی و هم در مقوله مسئولیت پذیری و شهروندی حائز اهمیت است.
با گسترش شهر نشینی و افزایش جمعیت، یکی از موضوعات مهمی که بخش اعظم فعالیت مدیریت محلی را به خود اختصاص داده است، موضوع مدیریت بهینه پسماندهای تولیدی می باشد. امروزه با رشد سریع شهرنشینی، افزایش سطح درآمد و رفاه جامعه و رشد سریع اقتصادی و اجتماعی در کشورها علاوه بر افزایش کمیت و میزان پسماند، تغییر الگوی مصرف منجر به افزایش کیفیت پسماند تولید شده گردیده است . (رهنما و کاظمی خبیری، 1391: 308).
از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ،ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦﺿﺮورتﻫﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ، ﺳﻼﻣﺖ و اﯾﻤﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪايﮐﻪ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺧﻄﺮ را ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺖ اﻧﺴﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، اﻣﺎ ﺟﻮاﻣﻊ اﻣﺮوزي ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ، ﭘﺎﯾﺪاري زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ(ﭼﺮﺧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ) از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺖ و اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺠﺪد آن و ﺑﺎزده اﻗﺘﺼﺎدي، از اﻫﻢ آن اﺳﺖ. در ﭼﺎرﭼﻮب اﯾﻦ ﺿﺮورتﻫﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞاﻫﻤﯿﺖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ را ﻣﯽﺗﻮان: ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ زﻣﯿﻦ، ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آﻟﻮدﮔﯽ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ، اﺗﺨﺎذ روﯾﮑﺮد ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ و ﺟﺎﻣﻊ ﮐﺎﻫﺶ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﯾﺎ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻪ روﺷﯽ ﭘﺎﯾﺪار ﻣﺤﯿﻂزﯾﺴﺘﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﺳﺎﻣﺎن دﻫﯽ ﻧﻈﺎمﻣﺎﻟﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ، برشمرد(نورپور و همکاران،1392: 11). مدﯾﺮﯾﺖ ﭘﺎﯾﺪار ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﯿﻂزﯾﺴﺘﯽ ﻣﺆﺛﺮ، از ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ و از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻘﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ.
رشد روزافزون جمعيت شهري، تغییر الگوهاي زندگي و صنعتي شدن باعث انباشته شدن حجم عظیمي از پسماند در محیط زيست گرديده است، بطوري که در حال حاضر در شهر تهران روزانه حدود 7000 تن پسماند تولید می شود که از این مقدار بر اساس آنالیز انجام شده 70 درصد تر و 30 درصد مابقی پسماند خشک می باشد.(سازمان مدیریت پسماند ، 1395)
بی شک یکی از اجزای اصلی در اجرای طرح مدیریت پسماند ، شهروندان هستند، چرا که بخش مهمی از پسماندها را پسماندهای خانگی تشکیل می دهد و نحوه عمل شهروندان در تولید پسماند ، تفکیک ، انتقال و بازیافت بر مدیریت پایدار پسماند بسیار تاثیرگذار است. به همین دلیل تلاش می شود تا با آموزش و اطلاع رسانی و ایجاد بسترهای مشارکت شهروندان ، زمینه ترغیب آنها در طرح مدیریت پسماند خصوصا در شهرهای بزرگ چون تهران فراهم گردد تا نتایج طرح هر چه بیشتر با اهداف این برنامه ها همخوان باشد.
در این میان این نظر وجود دارد که با توجه به این که بحث پسماندهای خانگی در حوزه خانه است، زنان احتمالا مشارکت بیشتری در این طرح نشان می دهند(خبری و آزاد ارمکی،1393: 68 ؛ مظاهری و کرامتی، 92؛ نجفی،1394: 66؛ مجلسی ، 1394) و بسیاری از برنامه‌های آموزشی و اطلاع رسانی برای آنها اجرا می شود. اگر چه به نظر می رسد برای توفیق در این راه نیاز به مشارکت تمامی شهروندان صرف نظر از جنسیت آنهاست.
بر این اساس و با توجه به اهمیت شناخت نگرش و میزان مشارکت زنان و مردان در مدیریت پسماند، این مطالعه تلاش کرده است تا دیدگاه شهروندان منطقه 5 شهر تهران را مورد بررسی قرار دهد تا هم وضعیت موجود این مشارکت مشخص گردد و هم بررسی مقایسه های صورت گیرد که آیا زنان و مردان در خصوص مشارکت در طرح مدیریت پسماند نگرش ، اطلاعات و عمل متفاوتی دارند؟ نتایج این تحقیق کمک خواهد کرد تا با دقت بیشتری در حوزه برنامه ریزی مدیریت پسماند عمل شود.
اهداف از این تحقیق شناخت میزان مشارکت شهروندان در مدیریت پسماند ،میزان آشنایی، میزان ضرورت احساس شده در تفکیک زباله ها و بازیافت آنها ، میزان احساس وظیفه جهت مشارکت ، میزان تفکیک زباله در مبدا و میزان تمایل به تولید زباله کمتر در شهروندان منطقه 5 شهرداری تهران و بررسی مقایسه‌ای آن در زنان و مردان این منطقه است.
چارچوب نظری
بر اساس رویکرد تلفیقی در توسعه ، توسعه اجتماعی و عدالت اجتماعی برای نیل به صلح و امنیت و تداوم آن برای شهروندان ضروری است و بر این مهم تأکید شده که توسعة اقتصادی، توسعة اجتماعی و حفظ محیط زیست در رابطة متقابل با یکدیگر بوده و چهارچوب توسعة پایدار را تشکیل می دهند که هدف آن ارتقای کیفیت زندگی برای همه آحاد بشر است(جغتایی و همکاران ، 1395). بر این اساس حفظ محیط زیست یکی از ارکان اصلی توسعه انسانی ، توسعه پایدار و توسعه اجتماعی است که باید بیش از پیش بدان توجه کرد ، برنامه های مدیریت پسماند با همین هدف و افزایش مسئولیت پذیری شهروندان در امور توسعه و زیست بوم اجرا می شود.
رابینز یکی از نظریه پردازان مهم در حوزه مدیریت سازمان 4 رویکرد را در خصوص اثربخشی جمع بندی و ارائه می‌کند: رويكرد مبتني بر تامين هدف ، دراين رويكرد به اهداف سازمان توجه می‌شود و میزان هدف‌های تامین شده معرف میزان اثربخشی سازمانی خواهد بود؛ رویکرد سیستمی، بر اساس این رویکرد سازمان در تحصيل وتامين منابع موردنياز و نيز درحفظ و نگهداري سيستم سازماني بايد موفق باشد تا بتواند در وضعي اثربخش باقي بماند؛ رویکرد ارزشهای رقابتی، تاکید این رویکرد این است که معیارهایی که شما در ارزیابی اثربخشی سازمان برای آنها ارزش قایل بوده و مورد استفاده قرار می‌دهید متکی به این است که شما چه کسی بوده و چه منافعی را مد نظر دارید و رویکرد ذینفعان استراتژیک، سازمان زماني اثربخش است كه خواسته‌های عوامل محيطي خود را كه تداوم حيات سازمان مستلزم حمايت آنهاست، برآورده کند. (رابینز،1388: 63 ؛ زکی و همکاران،1385)
قطعا یکی از ذینفعان کلیدی در مدیریت پسماند ، شهروندان هستند که نقش آنها بسیار مهم و اثرگذار است و بررسی نحوه عمل آنها می تواند اثربخشی برنامه را مشخص کند. در این همین راستا از اثربخشی بر پایه نظر ذینفعان یعنی شهروندان در این مطالعه استفاده شده است.
اجرای طرح مدیریت پسماند در شهر تهران
پسماند به مواد زائدي گفته مي شود که عمدتاً به واسطه فعالیت انسان در بخش هاي کشاورزي، صنعتي و شهري تولید مي شود که به دليل ازدياد روزافزون، نیاز به مديريت دارد. معمولا پسماندها یا زباله ها شامل 8 دسته ذیل می باشند:پسماندهاي خانگی،پسماندهاي بيمارستاني، پسماندهاي تجاري، پسماندهاي خطرناك، پسماندهاي صنعتي، پسماندهاي خاك و نخاله ساختماني، پسماندهاي خيابانی، پسماندهاي پاركها، فضاي سبز و گورستانها.(سازمان مدیریت پسماند، 1395)
معمولا در كشور ما بازيافت مواد از زايدات توليدي به روشهاي زير انجام مي گيرد:
- توسط افراد و كارگران دوره گرد و با استفاده از چرخ هاي دستي قديمي يا وانت بصورت خانه به خانه
- توسط اماكن و فروشگاههاي مخصوص كه از افراد يا مراكز توليد خريداري نموده و به فروش كلي مبادرت مي كنند.
- به روش تعيين قرارداد با توليدكنندگان در موسسات كه توسط فروشگاهها يا مراكز خريد انجام مي شود مانند صنايع توليدي كاغذي، كارتن و پلاستيك
- توسط آگهي در روزنامه با ارائه تلفن يا آدرس دفاتر ويژه خريد
- توسط رفتگران و كارگران خدمات شهري شهرداري
- فروش مواد زايد گياهي و پسمانده هاي ميوه و حتي نان خشك ها به دامداران جهت تغذيه طيور و دام
- جمع آوري پسماندهاي خشك توسط بخش خصوصي مورد تاييد سيستم شهرداري تهران(همان منبع )
شهرداری تهران از اواخر سال 84 اقدام به اجرا و توسعه عملیات مکانیزاسیون خدمات شهری در سطح نواحی مناطق تهران نمود. در این روش با استفاده از ماشین آلات و تجهیزات مكانیزه و پیشرفته که مجهز به سیستم فشرده سازی و پرس زباله هستند، پسماندهای نگهداری شده در مخازن مخصوص توسط خودروی مکانیزه تخلیه گردیده و پس از تکمیل ظرفیت به ایستگاه انتقال یا به طور مستقیم به مركز دفن منتقل می گردد. این خودروها مجهز به داشتن مخزن شیرابه گیر می باشند. وجود مخزن شیرابه گیر باعث جلوگیری از جاری شدن شیرابه و ریختن زباله در سطح خیابان می شود. (همان منبع )
در حال حاضر در مجتمع دفع و پردازش آرادکوه، پسماندهای شهری جداسازی و کمپوست (کودآلی) تولید می شود. با توجه به میزان بسیار زیاد زایدات تولیدی در شهر تهران که روزانه بالغ بر 7000 تن میباشد و هم چنین با توجه به اینکه حدود 75 تا 80 درصد از زایدات تولیدی شهر تهران را مواد آلی و پسمانده های مواد غذایی تشکیل می دهد، استفاده از فرآیند کمپوست سازی به جهت دفع صحیح و بهداشتی زایدات تولیدی و انجام پردازش علمی بر روی زایدات تولیدی منطقی به نظر می رسد. در این مجتمع پسماندهای آلی از پسماندهای خشک جداسازی شده و در پروسه تخمیر هوازی به کمپوست تبدیل می شود و مواد خشک به روش های بهینه جدا سازی شده و به چرخه تولید باز خواهند گشت که این موجب بهبود محیط زیست شهری و بهبود وضعیت اجتماعی و بهداشتی مردم خواهد شد.
طرح تفکیک پسماندهای خشک شهر تهران در مبداء در سال1384 به مرحله اجرا گذاشته شد. در حال حاضر و با پیشرفت های صورت گرفته فرایند جمع آوری پسماندهای خشک تفکیک شده شهروندان تهرانی در مبدا به 3 طریق توسط شهرداری تهران صورت می پذیرد:غرف بازیافت، تحویل هفتگی پسماندهای خشک جمع آوری شده به پیمانکاران شهرداری تهران و مخازن آبی رنگ مکانیزه 1100 لیتری.(سایت شهرداری تهران ، 1394)
سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران با استقرار بیش از 270 عدد غرفه بازیافت در نقاط مختلف شهر از جمله نقاط پرتردد همچون میادین میوه و تره بار، به جمع آوری پسماندهای خشک تفکیک شده توسط شهروندان می پردازد.طی این فرایند شهروندان پسماندهای خشک تفکیک شده خود را به نزدیکترین غرفه بازیافت تحویل داده و در قبال آن پول نقد، اقلام بهداشتی و شوینده، لوازم و تحریر، بن خرید کتاب و... دریافت می نمایند.
در روش دیگر، پیمانکاران بخش خصوصی با حضور در محلات و مراجعه به درب منازل نسبت به ارایه کاتالوگ و بروشور های آموزشی و فرهنگی، به آموزش چهره به چهره شهروندان از جمله زنان خانه دار پرداخته و در پایان مخازن کارتن پلاست و کیسه های مخصوصی را جهت جمع آوری پسماندهای خشک در اختیار شهروندان قرار می دهند. خودروهای مخصوص جمع آوری پسماندهای خشک در این روش به ملودی های مخصوصی مجهز بوده که درهنگام ورود به محله مورد مورد نظر، جهت آگاهی شهروندان نسبت به نواختن آن اقدام می نمایند.
در شیوه سوم با نصب بیش از 10 هزار مخزن آبی رنگ مکانیزه 1100 لیتری در نقاط مختلف شهر در کنار مخازن مکانیزه مخصوص پسماندهای تر که بیشتر در مناطق تجاری و اداری استفاده شده ، مخازن به صورت روزانه توسط ناوگان مکانیزه مخصوص، جمع آوری و به ایستگاه های تفکیک منتقل می گردد. (همان منبع )
همچنین کمپین آسمان آبی، زمین پاک یک برنامه چندگانه با محوریت آموزش شهروندان اجرا می شود. بخش زمین پاک این کمپین مربوط به کاهش صدمات به محیط زیست و مدیریت پسماند و تفکیک زباله از مبدا است. این کمپین از سال 93 شکل گرفته و به صورت جدی، برنامه های قبلی شهرداری را معرفی و اجرا می کند.
برخی از اخیرترین تحقیقات اخیر در زمینه اثرات عوامل اجتماعی و فرهنگی بر مدیریت پسماند انجام شده است، در ادامه اشاره شده اند ، این تحقیقات غالباً به اهمیت بازیافت و مدیریت پسماند ، نواقص و نقاط ضعف موجود و برخی عوامل تاثیرگذار توجه شده است.
-یافته های اردستاني جوادي و همکاران در سال 1398 در زمینه بررسي اثربخشي فعاليت هاي آموزشي سراي محلات منطقه 14 تهران، بر دانش، نگرش و رفتار شهروندان در زمينه مديريت پسماند و تفكيك از مبدا نشان می دهد که بين دانش افراد آموزش ديده و آموزش نديده در زمينه مديريت پسماند اختلاف معناداري وجود داشت. علاوه بر اين، افراد آموزش ديده نگرش مثبت تري نسبت به مديريت پسماند در مقايسه با افراد آموزش نديده داشتند. نتايج همچنين بيانگر وجود تفاوت معني دار در رفتار تفكيك زباله از مبدا توسط دو گروه مورد مطالعه نيز بود. اين مطالعه به صورت توصيفي- مقايسه اي از طريق تكميل 537 پرسشنامه بين افراد آموزش ديده و آموزش نديده و با كمك سراي محلات هر ناحيه منطقه 14 تهران انجام شده است.
-غلامی و همکاران در سال 1397 در مطالعه، تاثير عوامل اجتماعي اقتصادي در مشاركت شهروندان با تاكيد برمديريت پسماند خانگي (نمونه موردي شهر گرگان)، نشان دادند که مشاركت شهروندان نواحي مختلف شهر گرگان در مديريت پسماند خانگي تفاوت معناداري دارد و منطقه دو با دو منطقه سه و يك از نظر مشاركت مردمي در مديريت پسماند متفاوت مي باشند، همچنين بين متغيرهاي پايگاه اجتماعي و اقتصادي و مديريت پسماند خانگي رابطه وجود دارد، علاوه بر اين جنسيت، سن و سطح سواد در ميزان مشاركت نقش داشته است.جامعه آماري اين پژوهش سه ناحيه از مناطق سه گانه شهر گرگان بوده است ،روش نمونه گيري خوشه اي و حجم نمونه 382نفر از خانوارهاي ساكن در مناطق شهر گرگان مي باشند.
- يافته های تحقیق خبری و آزاد ارمکی (1393) نشان می دهد که متغیرهاي میزان تحصیلات، عوامل اجتماعي همانند آموزشي، مشارکتي و رسانه اي، عوامل اقتصادي، سیاسي و فرهنگي با پذيرش مديريت پسماند داراي همبستگي معناداري مي باشد. جامعه مورد مطالعه اين تحقیق را کلیه زنان خانه دار ساکن مناطق چهار گانه شمال، جنوب، شرق و غرب شهر تهران تشکیل مي دهند که با روش تصادفی طبقه ای با انتساب متناسب، از 392 نفر از آنان داده جمع آوری شده است.
- خوارزمی و ولی پور ارمی (1392) در مقاله ای با عنوان "مديريت جامع پسماندهاي شهري با اولويت تفکيک از مبدا بر مبناي تفکر سيستمي، مطالعه موردي: شهرستان ساري" ابراز داشته اند که افزايش توليد زباله و افزايش هزينه جمع آوري و انهدام آن درکنار محدوديت بودجه شهرداريها، خسارت اکولوژيکي، کميابي اراضي براي دفن زباله، مديريت موثر پسماندهاي شهري را امري اجتناب ناپذير ساخته است. مطالعات انجام گرفته بيان کننده اين است که در زمينه مديريت زباله، نگرش تک سياستي در برنامه ريزي از اثربخشي و کارآيي کافي برخوردار نبوده و بايد مجموعه اي از سياست ها را در ارتباط با يکديگر در نظر گرفت. اين مقاله در راستاي نگرش همه جانبه و فراگير و با هدف ارائه مدل اثربخش در زمينه مديريت پسماندهاي شهرهاي شمالي به ويژه شهرستان ساري، رويکرد مديريت جامع پسماند را با اولويت کاهش توليد زباله، استفاده مجدد از آن و بازيافت و استحصال انرژي که مطلوب بودن هر سه بعد زيست محيطي، اقتصادي و اجتماعي را شامل ميشود بر مبناي برنامه ريزي مبتني بر تفکر سيستمي و رسم دياگرام چرخه علي و معلولي پيشنهاد مي کند. براي رسيدن به اين هدف، در کنار مطالعات اسنادي از روش کيفي و مصاحبه هاي مستقيم با کارشناسان مربوطه استفاده گرديد.
- مظاهری و کرامتی نژاد (1392) پژوهشی با عنوان "بررسی میزان تاثیر آموزش های چهره به چهره عوامل شهرداری تهران بر رفتار شهروندان در مبحث مدیریت پسماند شهری (مطالعه موردی منطقه 18 تهران)" و با هدف تعیین میزان اثربخشی دوره های آموزش چهره به چهره عوامل شهرداری تهران بر رفتار شهروندان در امر مدیریت پسماندهای شهری، انجام داده اند زیرا معتقدند که برنامه های آموزشی تنها زمانی می تواند ارزشمندی خود را توجیه کند که شواهد قابل اطمینان و معتبری در مورد تاثیر آموزش بر بهبود رفتار و عملکرد شرکت کنندگان و بالطبع منافع مردم عرضه کند. جامعه آماری این تحقیق شامل زنان خانه دار ساکن در منطقه 18 شهرداری تهران می باشد که از 341 نفر از آنها داده جمع آوری شده است. یافته های این تحقیق نشان میدهد . نتایج برآمده از تحقیق نشان می دهد که اثربخشی دوره های آموزش چهره به چهره در رفتار شهروندان پیرامون مبحث مدیریت پسماند شهری بر 3 سطح: دانش شهروندان ، بینش شهروندان وکنش شهروندان تاثیر گذار بوده است.
- در تحقیقی که توسط رهنما و کاظمی خبیری(1391) در رابطه با "بازنگری راهبردی حوزه خدمات شهری مدیریت محلی ایران با تاکید بر پسماند شهری در شهر مشهد" صورت گرفته است، نگاه سیستمی را اصلی جدا ناپذیر از مدیریت شهری دانسته اند و معتقدند که اداره مطلوب شهرها و مخصوصاً کلان شهرها بدون مدیریت یکپارچه شهری امکانپذیر نمی باشد و مدیریت یکپارچه شهری همان نگاه سیستمی است که مولود نگاه استراتژیک می باشد. بر اساس یافته های این پژوهش شناخت نیازها و اولویت های شهروندان مشهدی (شهروند مداری) و ایجاد محیط زیست سالم و پایدار می بایست مبنا و ملاک تصمیم سازی ها و تصمیم گیری ها در سیاستگذاری و برنامه ریزی برای کلان شهر مشهد باشد که بدون نگاه راهبردی و استراتژیک ممکن نمی باشد.
- عابدین زاده و همکارانش (1390) به "بررسی عوامل راهبردی مدیریت پسماند شهر رشت با استفاده از روش SWOT و تشکیل ماتریس "QSPM پرداخته اند، آنها معتقدند که از آنجا که مدیریت پسماندهای شهری به عواملی همچون تولید زواید، جمع آوری، حمل و نقل، دفن زباله و بازیافت آن بستگی دارد و بنابراین محدوده این مدیریت وسیع و متغیر است، راهی جز اعمال مدیریت راهبردی در این زمینه وجود ندارد. بدین منظور این محققان از ماتریس SWOT(تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید) به منظور تحلیل عملکردها و وضعیت شکاف ها بهره برده اند. به این منظور ابتدا نسبت به شناسایی عوامل درونی و بیرونی تاثیرگذار بر مدیریت پسماندهای شهر رشت اقدام و در مرحله بعد به تجزیه و تحلیل و تدوین راهبرد مورد نظر با استفاده از ماتریس QSPM پرداخته شد. بررسی ماتریس های عوامل داخلی و خارجی مبین آن است که مدیریت پسماند شهر رشت از نظر عوامل درونی ضعیف عمل کرده، در حالی که ارزیابی عوامل خارجی نشان می دهد با توجه به امتیاز کسب شده در وضعیت فعلی با تقویت فرصت ها و رفع تهدیدها می تواند به خوبی عمل کند. نتایج حاصل از ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی نشان می دهد بیشترین جذابیت مربوط به اجرایی شدن قانون مدیریت پسماند و کمترین جذابیت مربوط به روش مناسب کاهش آلاینده ها در محل دفن است.
-در سال 1388، منیژه مجلسی نیز با پرداختن به "نقش مشارکت های مردمی در سیستم مکانیزه جمع آوری زباله" و تحلیل یافته ها به این نتیجه رسید که در بعضی مواقع جهت پیشبرد اهداف طرح برنامه ریزی، مشارکت اجباری نیز لازم می باشد، به عبارت دیگر نقش حضور فعالانه مردم در اجرای بهتر طرح های بهسازی به عنوان عاملی موثر می باشد.
-در سال 1388، مهدی فرزادکیا و همکاران به بررسی برنامه مدیریت جامع پسماند شهر تهران در افق سال 1392 پرداختند که پس از گردآوری اطلاعات از طریق پرسشنامه وانجام مصاحبه و مشاهدات عینی به این نتیجه رسیدند که با در نظر گرفتن سابقه برنامه های مدیریتی پسماند در ایران و واقعیت های فرهنگی و اجرایی موجود، دستیابی به اهداف تدوین شده در افق سال 1392 ممکن نیست.
-هاشم پور و همکاران در سال 86 در مطالعه ای با عنوان "بررسی وضعیت تفکیک از مبدا و بازیافت پسماندهای خشک در کلان شهر تهران "اشاره می کند : در سالهاي اخير با همت سازمان بازيافت و تبديل مواد ، ادارات بازيافت شهرداريها و پيمانكاران، امر تفكيك در مبـدأ و همكـاري رو بـه افزايش مردم ، حجم قابل توجهي از پسماندهاي خشك قابل تفكيك ، در مبدأ جدا سازي و مانع از دست رفتن هميشـگي آنهـا شـده است.
با توجه به آنچه از برخی مطالعات انجام شده مطرح شد، اکثر این مطالعات صرفنظر از زمان و شهر محل تحقیق، بر لزوم بازیافت زباله های شهری در جهت کاهش آلاینده ها ، حفظ محیط زیست و صرفه جویی اقتصادی تاکید دارند و نقش مردم و آموزش و مشارکت آنها را در برنامه ها ضروری می دانند. نگاه سیستمی و مدیریت جامع شهری، استفاده از روش های مناسب با فرهنگ و شرایط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی هر شهر و منطقه ، استفاده از روش های بهداشتی و حامی محیط زیست و اقتصادی، تفکیک پسماند از محل تولید، نظارت بر برنامه ها از نکات کلیدی اشاره شده در این تحقیقات است.
روش شناسی
این مطالعه به سفارش شهرداری منطقه 5 تهران انجام و بخشی از یافته های آن در این مقاله ارائه شده است، نگرش و مشارکت شهروندان منطقه 5 شهرداری تهران در طرح مدیریت پسماند به روش کمی با استفاده از پیمایش و ابزار پرسشنامه مورد بررسی و سنجش قرار گرفته است. دلیل استفاده از پیمایش تحقیق از یک جامعه بزرگ و قابلیت اعتماد بیشتر تحقیق است (ببی، 1383)
متغیرهای این مطالعه شامل میزان آشنایی با برنامه تفکیک و جمع‌آوری زباله خشک و تر ، میزان ضروت احساس شده در زمینه تفکیک پسماندها و بازیافت آنها، میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح مدیریت پسماند ، میزان تفکیک زباله تر و خشک و میزان تولید زباله کمتر است که جنسیت ، سن ، سواد و وضعیت اشتغال متغیرهای کنترل هستند.
جامعه آماری، شهروندان منطقه 5 شهرداری تهران هستند که براساس اطلاعات سایت شهرداری این منطقه در سال 93 ، 896,795 نفر می باشند. منطقه 5 شهرداری تهران در شمال غربی تهران واقع گردیده است . این منطقه با مساحت تقریبی 54/7 هکتار ،جمعیتی بیش از 800هزار نفر را در خود جای داده است . بر اساس تقسیمات داخلی شهرداری این منطقه از 7 ناحیه و 29 محله تشکیل شده است(سایت شهرداری منطقه 5 تهران ، 1394).
جدول شماره 1: ویژگی های جمعیتی منطقه 5 شهرداری تهران
کل جمعیت | 896,795 | نفر | ||||
تراکم جمعیت | 16,470 | نفر در کیلومتر مربع | ||||
جمعیت شناور | 1,557,925 | نفر | ||||
رده های سنی | زیر 20 سال | 224,058 | نفر | |||
20 تا40 سال | 275,488 | نفر | ||||
40 به بالا | 397,249 | نفر | ||||
تفکیک جنسیتی | مرد | 462,354 | نفر | |||
زن | 434,441 | نفر | ||||
سطح تحصیلات | باسواد | 767,072 | نفر | |||
بی سواد | 129,723 | نفر | ||||
تعداد کل خانوار | 269,347 | خانوار | ||||
حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 400 بدست آمده که برای اطمینان بیشتر دوبرابر این تعداد یعنی 800 نفر از شهروندان این منطقه در تمام محلات به شیوه خوشه ای چند مرحله ای مورد پرسش قرار گرفته اند ، ابتدا هر محله به 3 قسمت شمال ، مرکز و جنوب تقسیم شده و در هر محدوه بر اساس بلوک بندی نمونه گیری منظم انجام شده و پرسشنامه ها به صورت حضوری و گاهاً به شکل مصاحبه تکمیل گردیده است. این تحقیق دارای اعتبار محتوا است و روایی آن از طریق آلفای کرونباخ (بیش از 0.7) مورد تایید قرار گرفته است.
یافته ها
نمونه مورد مطالعه که شهروندان منطقه 5 تهران هستند، به طور متوسط 42 سال سن داشتندکه 52 درصد از آنها زن بوده‌اند و اغلب آنها تحصیلات دیپلم و بالاتر دارند ؛ حدود 48 درصد از افراد مورد مطالعه "شاغل" و بعد از آن، بیشترین فراوانی به "زنان خانه دار" تعلق داشته است. این افراد به طور متوسط 2 میلیون تومان هزینه ماهانه دارند.
پاسخگویان در حد زیادی با برنامه تفکیک و جمع‌آوری زباله خشک و تر آشنایی دارند و بیشتر از طریق "تلویزیون" و سپس "تبلیغات محیطی شهرداری" در رابطه با تفکیک و جمع‌آوری زباله خشک و تر اطلاعات کسب کرده اند.
آنها ضرورت تفکیک زباله های خشک و تر، بازیافت مجدد زباله ها، جمع‌آوری و بازیافت پسماندهای تر و خشک توسط شهرداری را خیلی زیاد عنوان کرده‌اند. پاسخگویان میزان مسئولیت خود را به عنوان یک شهروند در طرح تفکیک زباله از مبدا بسیار زیاد و میزان تلاش خود را برای تولید زباله کمتر، زیاد ارزیابی می‌کند.
نمونه مورد مطالعه ، میزان تفکیک زباله تر و خشک خود را در حد زیاد ارزیابی کرده‌اند و حدود 94 درصد آنها می‌گویند که حداقل پسماندهای خود را در 2 گروه یا بیشتر تفکیک و دسته بندی می‌کنند. در بیش از نیمی از خانواده ها مادر و بیش از یک چهارم آنها تمام اعضای خانواده این کار را انجام می‌دهند.
حدود 43 درصد از شهروندان، زباله های خشک خود را در "کنار مخازن زباله تر" و حدود 16 درصد در درون مخازن زباله تر قرار می‌دهند، بدین طریق حدود 60 درصد پاسخگویان مخزن زباله تر را به عنوان مکان در دسترس برای تخلیه زباله خشک در نظر می‌گیرند. 8.2 درصد از افراد زباله های خود را به ایستگاه های بازیافت و 5.9 به ماشین‌های ملودی تحویل داده ، 16.1 درصد افراد نیز زباله های خشک خود را به مخازن ویژه زباله خشک می‌ریزند؛ با این حساب فقط حدود 30 درصد از افراد در این مطالعه از مراجع مورد تایید شهرداری، استفاده می‌کنند و پسماندها عملاً یا به زباله گردها رسیده یا با زباله‌های تر مخلوط شده و آلودگی محیط اطراف مخازن را زیاد می‌کند.
میزان آشنایی با "برنامه تفکیک و جمع‌آوری زباله خشک و تر " زیاد اعلام شده است و همانگونه که نتایج آزمون تی نشان می دهد تفاوت معناداری در این زمینه بین زنان و مردان وجود ندارد
جدول شماره2 : آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین میزان آشنایی با برنامه تفکیک و جمع‌آوری زباله خشک و تر در زنان و مردان
میانگین میزان آشنایی (از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | Sig | |
زنان | 70 | 2 | 0.89 | 781.7 | 0.374 |
مردان | 68 | ||||
همانگونه در جداول 3و 4 مشخص است زنان و مردان منطقه 5 شهرداری تهران در نمونه مورد مطالعه ،میزان ضرورت تفکیک و بازیافت پسماندها را خیلی زیاد عنوان کرده اند و تفاوت معناداری نیز در نگرش زنان و مردان در این زمینه با توجه به آزمون تی انجام شده ندارد.
جدول شماره 3 : آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین میزان ضروت احساس شده جهت افکیک زباله ها در زنان و مردان
میانگین میزان ضرورت تفکیک زباله (از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | sig | |
زنان | 91 | 0.6 | 0.53 | 781.16 | 0597 |
مردان | 91.6 | ||||
جدول شماره 4 : آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین میزان ضرورت احساس شده جهت بازیافت زباله ها در زنان و مردان
میانگین میزان ضرورت بازیافت زباله(از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | sig | |
زنان | 88 | 0 | 0.002 | 767.41 | 0.999 |
مردان | 88 | ||||
زنان و مردان پاسخگو در منطقه 5 شهرداری تهران ، میزان وظیفه خود را در این طرح خیلی زیاد عنوان کرده اند و نظرات آنها بین زنان و مردان تفاوت معناداری با توجه به آزمون تی وجود ندارد.
جدول شماره 5: آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح تفکیک زباله از مبدا در زنان و مردان
میانگین میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح تفکیک زباله از مبدا(از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | Sig | |
زنان | 83.4 | 0.4 | 0.177 | 781.81 | 0.859 |
مردان | 83.8 | ||||
میزان تفکیک زباله زباله تر و خشک از سوی نمونه مورد مطالعه زیاد ابراز شده و با توجه به نتایج آزمون تی تفاوت معناداری بین زنان و مردان مشاهده نشد.
جدول شماره 6 : آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین میزان تفکیک زباله در زنان و مردان
میانگین میزان تفکیک زباله (از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | sig | |
زنان | 78.4 | 0.4 | 0.219 | 772 | 0.826 |
مردان | 78 | ||||
میزان تلاش برای ایجاد زباله کمتر از دید پاسخگویان زیاد عنوان شده که بین زنان و مردان نیز تفاوت معناداری در این زمینه مشاهده نشد.
جدول شماره 7 : آزمون تی با دو نمونه مستقل - مقایسه میانگین میزان تلاش یرای ایجاد زباله کمتر در زنان و مردان
میانگین میزان تلاش یرای ایجاد زباله کمتر (از 100) | تفاوت میانگین | مقدار تی | df | sig | |
زنان | 75.6 | 0.6 | 0.446 | 764.6 | 0.656 |
مردان | 75 | ||||
جداول شماره 8، 9 و 10 میانگین میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح مدیریت پسماند را با توجه به متغیر جنسیت و 3 متغیر تحصیلات ، وضعیت اشتغال و سن نشان می دهد. اگر چه تفاوت معناداری در این زیر شاخص ها در زنان و مردان دیده نمی شود، ولیکن افراد بالای دیپلم صرفنظر از جنسیت، زنان شاغل، زنان جوان و مردان سالمند با تفاوت اندک این احساس وظیفه را بیشتر اظهار کرده اند.
جدول شماره8 : میانگین میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح تفکیک زباله از مبدا- به تفکیک جنسیت و تحصیلات
میانگین (از 100) | |||
زنان | مردان | ||
دیپلم و پایین تر | بالاتر از دیپلم | دیپلم و پایین تر | بالاتر از دیپلم |
82.5 | 84.6 | 82.4 | 85 |
جدول شماره 9 : میانگین میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح تفکیک زباله از مبدا- به تفکیک جنسیت و اشتغال
میانگین (از 100) | |||
زنان | مردان | ||
شاغل | غیرشاغل | شاغل | غیرشاغل |
88 | 82.4 | 83.8 | 84.6 |
جدول شماره 10 : میانگین میزان احساس وظیفه جهت مشارکت در طرح تفکیک زباله از مبدا- به تفکیک جنسیت و سن
میانگین (از 100) | |||||
زنان | مردان | ||||
جوان (30-18) | میانسال(64-30) | بالاتر از 64 سال | جوان (30-18) | میانسال(64-30) | بالاتر از 64 سال |
86.8 | 82 | 82 | 81.6 | 84 | 88.4 |
بحث و نتیجه گیری
توسعه پایدار و انسانی بدون توجه به ابعاد مختلف اجتماعی ، اقتصادی، زیست محیطی و... محقق نمی شود. مدیریت پسماند نیز تمام حوزه های توسعه را در بر می گیرد و از ضروریات زندگی شهری امروز خصوصا با توجه افزایش جمعیت و روند تصاعدی افزایش زباله محسوب می شود.
سلامت و ایمنی دو ضرورت اصلی برای مدیریت پسماند است، از طرف دیگر بازیافت و استفاده مجدد می تواند بازده اقتصادی را نیز به آن بیافزاید. بر این مبنا شهرداری تهران تلاش کرده تا با مکانیزه کردن جمع آوری پسماند و ترغیب و آگاهی بخشی به شهروندان جهت تفکیک پسماند خشک و تر در این زمینه اقدام کنند. طرح هایی چون کمپین آسمان آبی، زمین پاک از جمله برنامه اطلاع رسانی که شهرداری کوشیده تا هر چه بیشتر مشارکت شهروندان را در این طرح ها جلب کند. اگر چه به نظر می رسد این طرح و برنامه های آموزش و فرهنگسازی موفق بوده ولیکن به خاطر ضعف زیر ساختارها (علیرغم موفقیت در بخش پسماند تر) در بخش پسماند خشک چندان موفق نبوده است. بدین معنی که علیرغم ایجاد دغدغه در شهروندان و تفکیک زباله ها در مبدا ، عملاً با مخلوط شدن زباله ها در مخازن زباله های تر ، ضمن از بین رفتن کیفیت زباله ها و سختی کار جداسازی و بازیافت آنها، مجالی را برای زباله گردها فراهم می کند که ضمن بردن زباله های باارزش تر، با پاره کردن کیسه های نایلونی و کندوکاو زباله ها محیط اطراف پسماندها را به شدت مغشوق ، آلوده و نامنظم کنند.
صرفنظر از عملکرد شهرداری در در طرح مدیریت پسماند ، نتایج این تحقیق حاکی از دو نتیجه مهم است؛ اول اینکه شهروندان منطقه 5 شهرداری تهران نسبت به این طرح مطلع هستند و گرایش مثبتی دارند و تلاش می کنند تا در آن مشارکت کنند. همانگونه که یافته های تحقیق نشان داد در نمونه مورد مطالعه میزان آشنایی، میزان ضرورت اجرا، میزان احساس وظیفه ، میزان تفکیک زباله و میزان تلاش برای تولید زباله در سطح بالایی بوده است.
دوم اینکه علیرغم تمرکز بسیاری از برنامه برای زنان و خصوصا زنان خانه دار در حوزه پسماند خانگی و یافته های تحقیقات گذشته و تفکر سنتی ، گروه های مختلف زنان و مردان(صرفنظر سن، سواد و اشتغال ) آشنایی ، تمایل و مشارکت بالایی در این زمینه داشته اند و این حوزه دیگر قلمرو زنانه محسوب نمی شود و تمامی اقشار به گونه ای مشابه و هم نگرش هستند. این یافته هاکمک می کنند تا برنامه ریزان حوزه شهری و مدیریت پسماند با نگاه جامع تری به درنظر گرفتن همه گروه ها در طرح توجه و از ظرفیت همگان در این طرح بهره ببرند. نگاه کلیشه ای در قلمداد کردن این طرح در حوزه خانه و مسئول دانستن زنان در این زمینه عملا توسط مردم نفی شده است و امیدواری بیشتری را در سایر زمینه ها ایجاد می کند که بسیاری مسائل و برنامه ها را می توان با مشارکت برابر دو جنس پیش برد و نتایج بهتری را شاهد بود.
1. - اردستاني جوادي حوريه ؛ محمودي مریم؛ لشگرآرا؛ فرهاد. 1398. ارزيابي اثربخشي آموزش هاي سراي محلات در زمينه مديريت پسماند بر رفتار شهروندان (مورد مطالعه: منطقه 14 شهرداري تهران). نشريه مطالعات علوم محيط زيست. 4(1): 1067- 1079
2. ببی ، ارل ، 1393، روش تحقیق در علوم اجتماعی، انتشارات سمت
3. خبری، شقایق و آزاد ارمکی، اکرم ،1393، شناسایی عوامل موثر بر پذیرش مدیریت پسماند توسط شهروندان شهر تهران، مطالعات مدیریت شهری، سال ششم، شماره هفدهم،صفحات 79-67.
4. خوارزمي، امید علی و ولی پور ارمی، معصومه (1392)، مديريت جامع پسماندهاي شهري با اولويت تفکيک از مبدا بر مبناي تفکر سيستمي، مطالعه موردی: شهرستان ساري، پنجمین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری،4 و 5 اردیبهشت 1392، مشهد.
5. جغتایی؛ فائزه؛ موسوی ، میرطاهر؛ زاهدی، محمد جواد. 1395. ابعاد و مؤلفه های توسعه اجتماعی در برنامه‌های توسعه. فصلنامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی .16 (63):
6. رابینز،استیفن، 1388،تئوری سازمان:ساختار و طرح سازمانی، مترجم: سید مهدی الوانی و حسن دانایی فرد، تهران،انتشارات صفار، چاپ بیست وششم
7. رهنما، محمد رحیم و کاظمی خبیری، خلیل الله ،1391،بازنگری راهبردی حوزه خدمات شهری مدیریت محلی ایران با تاکید بر پسماند شهری؛ مطالعه موردی: کلانشهر مشهد، مدیریت شهری،شماره 30، صفحات319-307.
8. زکی،محمد علی و همکاران، 1385، بررسي اثر بخشي سازماني مدارس آموزش و پرورش شهر اصفهان، مجله علوم اجتماعي و انساني دانشگاه شيراز،دوره بيست و چهارم، شماره دوم،پیاپی47
9. سایت سازمان پسماند شهرداری تهران به آدرس pasmand.tehran.ir
10. سایت شهرداری منطقه 5 تهران به آدرس region5.tehran.ir
11. سایت شهرداری تهران به آدرس www.tehran.ir
12. عابدین زاده، نیلوفر؛ عابدین زاده، فریماه و عابدی، طوبی(1390)، بررسی عوامل راهبردی مدیریت پسماند شهر رشت با استفاده از روش SWOT و تشکیل ماتریس QSPM، محیط شناسی، سال سی و هفتم، شماره57، صفحات 104-93
13. غلامي، یونس؛ ثقفی، مهدي ؛ حيدري مریم.1397. تاثير عوامل اجتماعي اقتصادي در مشاركت شهروندان با تاكيد برمديريت پسماند خانگي (نمونه موردي شهر گرگان). فصلنامه آمايش جغرافيايي فضا .30: 149- 158
14. مجلسی، منیره . 1393 . نقش مشارکت های مردمی در سیستم مکانیزه جمع آوری زباله ، سومین همایش ملی مدیریت پسماند
15. مظاهری، محمد مهدی و کرامتی نژاد، حسین،1392،بررسی میزان تاثیر آموزش های چهره به چهره عوامل شهرداری تهران بر رفتار شهروندان در مبحث مدیریت پسماند شهری (مطالعه موردی منطقه 18 تهران)، مطالعات مدیریت شهری، سال پنجم، شماره چهاردهم،صفحات 64-49.
16. نجفی، آزاده . 1394. نقش زنان در مدیریت پسماند در کلان شهر تهران ؛ همایش علمی آسمان آبی- زمین پاک
17. نجفی، علی؛ آدینه باجگیران، علی؛ عبداله زاده، رضا؛ سهرابی، محمد و واسعی، سمیه (1388)، استفاده از سامانه پشتیبان تصمیم گیری در تعیین راهبردهای مدیریت پردازش و دفع پسماند با رویکرد اصلاح الگوی مصرف (مورد مطالعاتی شهر مشهد)، مدیریت شهری، شماره24، صفحات16-7.
18. نورپور و همکاران .1392. ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺮآﯾﻨﺪﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ در ﺟﻬﺎن و اﯾﺮان، تهران، نشر ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻓﻨﺎوري اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد
19. هاشم پور و همکاران ، 1386، بررسی وضعیت تفکیک از مبدا و بازیافت پسماندهای خشک در کلانشهر تهران، دهمین همایش ملی بهداشت محیط
[1] این مقاله حاصل طرح پژوهشی در زمینه اثربخشی طرح مدیریت پسماند در منطقه 5 شهرداری تهران است.
