کارکرد نقش توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و فشار مالی در گزارشگری متقلبانه مدیران

کارکرد نقش توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و فشار مالی در گزارشگری متقلبانه مدیران

محورهای موضوعی : حسابداری مدیریت

پرویز فضل جو ¹ , مهدی خلیل پور ² , جواد رمضانی ³ , رمضان رضائیان ⁴ , جواد بابایی خلیلی ⁵

1 - دانشجوی دکتری گروه حسابداری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران.
2 - استادیار گروه حسابداری ، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران( نویسنده مسئول )
3 - استادیار گروه حسابداری ، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران.
4 - استادیار گروه ریاضیات مالی و آمار، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی ، نور، ایران.
5 - استادیار گروه حسابداری، واحد بندرگز، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرگز، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/08/27 تاریخ پذیرش : 1402/10/21 تاریخ انتشار : 1403/10/24

کلید واژه: توانایی مدیریت, نفوذ سیاسی, فشار مالی, گزارشگری مالی متقلبانه,

چکیده مقاله :

هدف این پژوهش ارزیابی تأثیرگذاری توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران‌های مالی بر گزارشگری متقلبانه بانک‌ها بود. جامعه آماری این تحقیق شامل تمامی بانک‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی دوره زمانی بین سال‌های 1391 تا 1401 بود. گزارشگری متقلبانه به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران‌های مالی نیز به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شد. آزمون و تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل رگرسیونی چند متغیره و در محیط نرم‌افزاری Eviews انجام شده است. با توجه به اینکه متغیر وابسته پژوهش، متغیر کیفی یا مجازی بود؛ از روش لاجستیک و مدل لاجیت برای تخمین مدل پژوهش استفاده شد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد توانایی مدیریت و نفوذ سیاسی اثر منفی و معنی‌دار بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک‌های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد ولی اثر متغیر فشار یا محدودیت مالی بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک‌های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران از نظر آماری مورد تأیید قرار نگرفت.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this research was to evaluate the influence of management ability, political influence and financial crises on fraudulent reporting by banks. The statistical population of this research included all the banks admitted to the Tehran Stock Exchange during the period between 1391 and 1401. Fraudulent reporting was considered as a dependent variable and the variables of management ability, political influence and financial crises were also considered as independent variables. Data testing and analysis has been done using multivariable regression model and in Eviews software environment. Considering that the dependent variable of the research was a qualitative or virtual variable; The logistic method and logit model were used to estimate the research model. The findings of the present research showed that management ability and political influence have a negative and significant effect on the probability of fraudulent reporting by banks admitted to the Tehran Stock Exchange, but the variable effect of pressure or financial restrictions on the probability of fraudulent reporting by banks Accepted in the Tehran Stock Exchange market, it was not confirmed statistically.

متن کامل:



نشریـه علمـی حسابداري مدیریت دوره 17 / شماره 62 /  پاییز 1403 صفحه 129  تا 146

 

 

کارکرد نقش توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و فشار مالی در گزارشگری متقلبانه مدیران 

 

پرویز فضل جو¹

مهدی خلیل پور ²*

جواد رمضانی³

رمضان رضائيان⁴

        جواد بابایی خلیلی⁵

 

تاريخ دريافت: 27/08/1402 تاريخ پذيرش: 21/10/1402

چکیده

هدف این پژوهش ارزیابی تأثیرگذاری توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران­های مالی بر گزارشگری متقلبانه بانک­ها بود. جامعه آماری این تحقیق شامل تمامی بانک­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی دوره زمانی بین سال­های 1391 تا 1401 بود. گزارشگری متقلبانه به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران­های مالی نیز به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شد. آزمون و تحليل داده­ها با استفاده از مدل رگرسيوني چند متغيره و در محيط نرم­افزاري Eviews انجام شده است. با توجه به اینکه متغیر وابسته پژوهش، متغیر کیفی یا مجازی بود؛ از روش لاجستیک و مدل لاجیت برای تخمین مدل پژوهش استفاده شد. یافته­های پژوهش حاضر نشان داد توانایی مدیریت و نفوذ سیاسی اثر منفی و معنی­دار بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد ولی اثر متغیر فشار یا محدودیت مالی بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران از نظر آماری مورد تأیید قرار نگرفت.

کلمه­های کلیدی: توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی، فشار مالی، گزارشگری مالی متقلبانه

 

 

 

 

 

 

---

[1]  دانشجوی دکتری گروه حسابداری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران[e-mail]

[2]  استادیار گروه حسابداری ، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران( نویسنده مسئول ) [e-mail]

[3]  استادیار گروه حسابداری ، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران[e-mail]

[4]  استادیار گروه رياضيات مالي و آمار، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامي ، نور، ايران[e-mail]

[5]  استادیار گروه حسابداری، واحد بندرگز، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرگز، ایران[e-mail]

1-       مقدمه

صورت­های مالی یکی از ارکانی است که از طریق آن یک شرکت اطلاعات مالی خود را به عموم مردم منتقل می کند. سرمایه گذاران، اعتباردهندگان و سهامداران از صورت­های مالی بنگاه­ها در تصمیم­گیری­های سرمایه­گذاری استفاده می­کنند. انتظار می­رود شرکت­ها اطلاعات مالی معتبر و دقیق را فاش کنند. میزان کارآیی بازارهای مالی به شدت بستگی به کیفیت اطلاعات مالی دارد که توسط شرکت­ها افشاء می­شود. نهادهای تدوین کننده استاندارد و مقامات دولتی برای افزایش کیفیت صورت­های مالی شرکت­ها طی دو دهه گذشته اقدامات برجسته­ای را انجام داده­اند (اوزکان¹، 2019). هم راستا با این توسعه­ها، شمار رفتارهای متقلبانه حسابداران که ممکن است با موافقت ضمنی کارکنان و مدیران ارشد صورت گیرد، به شکل چشمگیری افزایش یافته است. افزایش رفتارهای متقلبانه علاوه بر صورت­های مالی و نتایج فعالیت شرکت­ها، اقتصاد کشور را نیز تحت تاثیر قرار می­دهد. بنابراین، وضع ضوابط جدید، برقراری مجموعه جدیدی از استانداردها و ایجاد حوزه های جدید در حسابداری به عنوان پیامد فشارهای وارده از بیرون شرکت و سازمان­های بین­المللی گریزناپذیر شده است (آتاگان و کاواک²، 2017). از این رو، در بسیاری از کشورها کنترل حسابداری و گروه­های حرفه­ای نظیر حسابرسی داخلی، حسابرسی مستقل و مشاوره­های گواهی شده جایگاه مهمی در حسابداری پیدا کرده­اند. امروزه رفتارهای متقلبانه افزایش یافته است، از این رو کشف و پیشگیری چنین رفتارهایی دشوارتر از گذشته شده است. از طرفی، تراکنش­های تجاری پیچیده تر شده­اند و اختلافات بین افراد و موسسات افزایش یافته است. این امر سبب شده است تا دعاوی حقوقی از سوی هر دو طرف افزایش یابد. در نتیجه، نیاز مشاوران حقوقی و دادگاه­ها به کارشناسان حسابداری بیش از گذشته احساس می­شود که در بستر حسابداری دادگاهی این نقش شکل می­گیرد.

یکی از نظریه­های بسیار مهم در زمینه تقلب، نظریه مثلث تقلب است که انگیزه یا فشار، فرصت و توجیه را سه عامل بروز تقلب می­داند. در این بین فشارها و انگیزه­های مالی عمده­ترین عامل ارتکاب تقلب محسوب می­شود به طوری که حدود 95 درصد از تقلب­ها از فشارهای مالی نشأت می­گیرد (نژادتولمی و همکاران، 1398). نتایج بیشتر مطالعات صورت گرفته در حوزه تقلب و رسوایی­های مالی حاکی از آن است مدیر عامل، اعضای هیئت مدیره و مدیران مالی در ایجاد تقلب نقش بیشتری داشته­اند. مدیران با تأثیرگذاری مستقیم بر سیاست­های کلی شرکت و به واسطه موقعیت منحصر به فردی که در شرکت دارند، با برخورداری از آگاهی بیشتر درباره انعطاف­پذیری اصول و استانداردهای پذیرفته شده حسابداری، نقش مهمی در کیفیت و اعتبار اطلاعات ارائه شده در گزارشگری مالی دارند و عملکرد ضعیف ممکن است آنها را به انجام فعالیت­های متقلبانه تحریک کند. به همین دلیل، کشف تقلب­های صورت گرفته توسط مدیران کار ساده­ای نیست و به آگاهی کامل درباره ماهیت آن نیاز دارد (ساتیسی³، 2019).

هنگامی که مدیران شرکت­ها از سوی منابع درون و برون سازمانی، به دلیل دستیابی به سود یا نتیجه مالی مورد انتظار یا وضعیت نامطلوب اقتصادی تحت فشار قرار می­گیرند، در صورت عملکرد ضعیف و ناتوانی در برآورده ساختن این انتظارات ممکن است با انجام تعدیل­های نامناسب مفروضات و تغییر در قضاوت­ها، از طریق دستکاری سود در گزارشگری مالی مرتکب تقلب شوند. در مقابل، مدیران توانمند از آگاهی و قدرت درک تحلیلی بیشتری از شرایط حال و آینده شرکت، روند صنعت و وضعیت کلان اقتصادی برخوردارند و قادرند قضاوت­ها و برآوردهای دقیق و اثربخش­تری را برای شرایط مختلف انجام دهند؛ در نتیجه آنها در طرح­هایی سرمایه­گذاری می­کنند که ارزش خالص مثبت بیشتری داشته باشد (فتاحی و همکاران، 1399). توانایی مدیریت بالا می­تواند به استفاده کاراتری از منابع شرکت منجر شود؛ به ویژه در شرایط بحرانی می­تواند با استفاده از منابع شرکت، عملکرد بهتری را به ارمغان بیاورد . از آنجا که کارایی مدیران در قبال استفاده از منابع شرکت در اطلاعات ارائه شده در صورت­های مالی نمایان می­شود، توانمند بودن آنها از تقلب در گزارشگری مالی می­کاهد (راسموسن⁴، 2017).

در نظام­های اقتصادی مبتنی بر روابط، ارتباط سیاسی یک منبع مهم ارزش برای شرکت­های دارای این روابط است. شرکت­های دارای روابط سیاسی راحت­تر به منابع سرمایه و مزایای دیگر از طریق ارتباطاتشان دست می­یابند که باعث می­شود کمتر به گزارشگری مالی با کیفیت بالا متکی باشند (کنچل⁵ و همکاران، 2019). در کشور ایران نیز روابط سیاسی دارای ابعاد پررنگی است، سیاسی بودن مدیران و مالکان عمده شرکت­ها بدلیل دولتی بودن شرکت­ها و صنایع بزرگ تأثیرگذار بر اقتصاد و نیز نظام اقتصادی حاکم برکشور یعنی اقتصاد دولتی می­باشد. شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی با حمایت سیاسیون، توانایی بیشتری برای دریافت کمک‌های دولتی در شرایط نامطلوب دارند و احتمال کمتری وجود دارد که در بازپرداخت بدهی‌ها دچار مشکل شوند. کول⁶ و همکاران (2017) در پژوهش خود در کشور چین نشان دادند شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی در زمان بحران مالی، به‌دلیل حمایت دولتی، کمتر از سایر شرکت‌ها محدودیت مالی دارند و توانایی بیشتری برای بازپرداخت تعهدات خود دارند. هوستون⁷ و همکاران (2019) نیز معتقدند شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی در شرایط بحرانی از طریق سوبسید و کمک‌های مالی بهره‌مند می‌شوند و به کمک روابط سیاسی، ریسک پرداخت‌نکردن بدهی‌ها در شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی، کمتر و رتبۀ اعتباری آنها بالاتر است. در نقطة مقابل، نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی به‌دلیل برخورداری از شرایط خاص (ارتباطات سیاسی با دولت)، دسترسی راحت‌تر به منابع تأمین مالی دارند؛ ازاین‌رو در ساختار سرمایة چنین شرکت‌هایی، بدهی‌های بیشتری وجود دارد و وجود بدهی زیاد در ساختار سرمایه، توانایی بازپرداخت بدهی‌هایشان را محدود می‌کند. بنابراین، انتظار می‌رود شرکت‌های دارای ارتباطات سیاسی، رتبۀ اعتباری پایین‌تری نسبت به سایر شرکت‌ها داشته باشند.

عملکرد بنگاه­ها در دوران بحران­های مالی تنها به وسیله رشد اقتصای و پایداری در کسب سود قابل توضیح نیست و عوامل و فاکتورهای موثر دیگری نیز وجود دارند. در دوران رونق اقتصادی مشکلات عمده شرکت­ها منجر به استراتژی­های متفاوت، فرصت­های سرمایه­گذاری گوناگون و حتی رویه­های مدیریتی مختلف است، تاثیرگذاری بحران­های مالی و یا دوره­های رکود و رونق اقتصادی بر عملکرد بنگاه­ها در قالب عوامل زیر قابل ردیابی و تائید است:

اولاً، در دوران بحران­های مالی هنگامی که احتمال وقوع کاهش غیر منتظره قیمت بازار سهام وجود دارد، ریسک وقوع دعاوی حقوقی افزایش می­یابد، در نتیجه کاهش رشد اقتصای باعث وقوع دعاوی حقوقی می­گردد. یکی از راه­های کاهش دعاوی حقوقی گزارشگری محافظه­کارانه و ارائه عملکرد بهتر است به گونه­ای که مدیران به علت رفتارهای فرصت­طلبانه و اعمال مدیریت سود تحت پیگرد قانونی قرار نگیرند (ابوت⁸ و همکاران، 2016). ثانیاً، تقاضا برای ثبات عملکرد در دوران بحران­های مالی بخاطر عدم اطمینان­هایی که در سرمایه­گذاری وجود دارد، افزایش می­یابد. با توجه به اینکه احتمال کسب ستانده­های منفی در دوران رکود افزایش می­یابد، سرمایه­گذاران خواستار ایجاد ثبات در عملکرد و یا عدم کاهش­های فراوان در دوره­های رکود هستند، البته تمایل سرمایه­گذاران و مالکیت در دوران رونق تحت تأثیر عدم اطمینان­های ناشی از سرمایه­گذاری بلعکس است و آنها خواستار عملکردهای با شیب صعودی بالا بوده که بتوانند در فرصت پیش آمده بیشترین ارزش را کسب نمایند. ثالثاً، بانک­ها همواره خواستار تأمین مالی داخلی نسبت تأمین مالی خارجی هستند و هنگام تأمین مالی خارجی خواستار جذب بیشتر منابع سپرده­گذاران هستند. در دوران بحران­های مالی با توجه به کاهش سودآوری بانک­ها، نرخ­های سپرده کاهش می­یابد و خروج منابع سپرده از بانک­ها نیز اتفاق می­آفتد، از طرفی معمولاً در کشورهای توسعه نیافته رکود به همراه تورم حادث می­شود و رکود تورمی مانعی دیگری برای سوق منابع به سمت بانکها می گردد، لذا بحران­های مالی هم از طریق کاهش توانایی پرداخت بهره و هم از طریق ایجاد رکود تورمی منجر به خروج سپرده سپرده­گذاران بانکی شده و تأمین منابع بانکی را دچار مشکلات عدیده می­نماید (چانگ⁹ و همکاران، 2019).

باتوجه به بیان ادبیات تئوریک مرتبط با تأثیرگذاری عوامل مختلف بر جنبه­های عملکردی بانک­ها، باید عنوان نمود که شرایط ویژه صنعت بانکداری در ایران و تأثیرات عوامل مختلفی مانند وابستگی به دولت، ریسک­های سیاسی موجود، وضعیت کلان اقتصادی و همچنین روابط سیستم اقتصادی ایران با دنیای خارج (بخصوص ناشی از تحریم­های اقتصادی) باعث شده که جنبه­های مختلف عملکرد بانک­ها تحت تأثیر این شاخص­ها قرار گیرند. بگونه­ای که علاوه بر وضعیت سودآوری و توانایی در کسب درآمد، کیفیت گزارشگری مالی نیز تا حدود زیادی متأثر از شرایط فوق قرار بگیرند. از طرفی نیز در سالیان اخیر کیفیت گزاشگری مالی به عنوان بخشی از مبانی تصمیم­گیری استفاده­کنندگان از اطلاعات بانک­ها مطرح و بهبود آن پیش­نیاز شفافیت در بانکداری و دستیابی به سطحی از کارایی تخصیصی بانک تبدیل شده است بر همین اساس هدف مقاله حاضر ارزیابی تاثیرگذاری توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران­های مالی بر گزارشگری  متقلبانه بانک­های فعال در بورس اوراق بهادار تهران می­باشد و به دنبال پاسخگویی به این سوال است که آیا توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و فشار مالی بر گزارشگری مالی متقلبانه در بانک­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران اثر دارد؟

انتظار می‌رود که نتایج این پژوهش بتواند دستاوردها و ارزش افزوده علمی به شرح زیر داشته باشد:

اول این که نتایج این پژوهش می‌تواند موجب بسط مبانی نظری مطالعات گذشته در ارتباط با گزارشگری متقلبانه شرکت‌ها در کشورهای در حال توسعه از جمله بازار سرمایه ایران شود. دوم این که شواهد پژوهش نشان خواهد داد که تا چه اندازه، توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و فشار مالی می‌تواند بر گزارشگری متقلبانه تأثیرگذار باشد که این موضوع به عنوان یک دستاورد علمی می‌تواند اطلاعات سودمندی را در اختیار سرمایه‌گذاران، قانون‌گذاران بازار سرمایه و تدوین‌کنندگان استانداردهای حسابداری  قرار دهد. سوم این که نتایج پژوهش می‌تواند ایده‌های جدیدی برای انجام پژوهش‌های آتی در حوزه گزارشگری متقلبانه ، پیشنهاد نماید.

 

2- مبانی نظری و پیشینه تحقیق 

2-1- مبانی نظری

رشد و دگرگونی سریع روابط اقتصادی، منجر به رقابت شدیدی در عرصه تجارت، صنعت و سرمایه­گذاری شده است. لذا شرکت­ها برای بقاء و گسترش فعالیت­های خود، نیاز به انجام سرمایه­گذاری­های مناسب و به موقع دارند. گزارش­های مالی بنگاه­ها باید اطلاعاتی فراهم نماید که برای سرمایه­گذاران بالقوه و بالفعل، بستانکاران و سایر استفاده­کنندگان در سرمایه­گذاری­های منطقی، اعطای اعتبار و تصمیمات مشابه سودمند باشد. گزارش­های مالی بایستی اطلاعات لازم برای ارزیابی وضعیت مالی و بنیه اقتصادی بنگاه، ارزیابی عملکرد و توان سودآوری، ارزیابی چگونگی تأمین مالی و مصرف وجوه نقد، ارزیابی چگونگی ایفای مسئولیت مباشرت مدیریت و انجام تکالیف قانونی و فراهم کردن اطلاعات مکمل برای درك بهتر اطلاعات مالی ارائه شده و پیش­بینی وضعیت آتی را فراهم نماید (فیضی­زاده، 1399). در نتیجه این گزارش­ها اهمیت بسزایی در تحقق اهداف یاد شده دارند و افزایش کیفیت آنها می­تواند موجب کاراتر بودن سرمایه­گذاری­های شرکت­ها و حفظ و توسعه منابع آنها و همچنین استفاده­کنندگان از اطلاعات خواهد بود. ویژگی­های کیفی گزارشگری مالی و عواملی که می­تواند بر آن تأثیرگذار باشد از مسائل مهم حسابداری و محققان این حوزه می­باشد. این عوامل از اصول و استاندارهای حسابداری و حسابرسی گرفته تا ساختارهای سازمانی، عواملی مدیریت، ویژگی­های فردی و ... همه می­تواند به نوعی از آنجا بر گزارشگری مالی و کیفیت آن تأثیرگذار باشد (لئو¹⁰ و همكاران، 2021). هرساله در کشورهای پیشرفته، تقلب­های مالی هفت درصد درآمدهای دولت­ها و بخش خصوصی را به خود اختصاص می­دهد. وضع در کشورهای در حال توسعه و بازارهای نوظهور به مراتب بدتر از این است. بنابر پژوهش­های انجام­شده، برآوردشده است در این کشورها متقلبان 12 تا 15 درصد درآمدهای بخش عمومی و خصوصی را به تاراج می­برند. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته فقط 40 درصد تقلب­ها کشف می­شوند و سهم تقلب­های کشف شده در کشورهای در حال توسعه کمتر از 15 درصد است که فقط سهم ناچیزی از زیان­های تقلب بازیافت­پذیر است (نایب محسنی، 1392).

تقلب پدیده نادری نیست یا پدیده­ای نیست که فقط در شرکت­های دیگر رخ دهد. با این که تعیین حجم دقیق زیان­های ناشی از تقلب دشوار است (بخشی از این دشواری به دلیل تقلب­های نامکشوف است)، بیشتر سازمانها بین 0.05 تا 2 درصد درآمدشان را به واسطه اعمال متقلبانه کارمندان، فروشندگان و سایرین از دست می­دهند. نظرسنجی بخش خدمات دادگاهی موسسه KPMG نشان داد که کارمندان مسئول 60 درصد زیان­های ناشی از تقلب هستند. گزارش انجمن بازرسان رسمی تقلب در سال 1997 زیان­های ناشی از تقلب را 6 درصد درآمد ناخالص داخلی اعلام می­کند. بررسی موسسه دلویت و تاشه در سال 1997 حاکی از آن است که تقلب بین­المللی در سراسر اتحادیه اروپا هزینه سالانه 60 میلیارد یورویی برای اعضای اتحادیه دارد. در نظرسنجی جرائم اقتصادی جهانی 2003 موسسه حسابداری پرایس واتر هاوسکوپرز آمده است 37 درصد شرکت­ها در سراسر جهان در دو سال قبل قربانی تقلب شده­اند و به طور میانگین 2 میلیون دلار زیان دیده­اند (ابوت و همکاران، 2016).

تقلب نه تنها پر هزینه است بلکه می­تواند تأثیرات غیرمالی جدی و شدیدی نیز داشته باشد. تقلبی که مدیریت ارشد مرتکب می­شود در بلندمدت می­تواند بر روحیه کارمند و اعتماد سهامداران تأثیر بگذارد. حدود نیمی از شرکت­های پاسخ­دهنده به نظرسنجی جرائم اقتصادی جهانی بر این باور بودند که تقلب سهمگین­ترین ضربه­اش را به کارمندان می­کوبد. شرکت­ها بیشتر نگران تأثیر تقلب بر شهرت و روابط تجاریشان هستند تا تأثیر آن بر قیمت سهامشان (بنتو¹¹ و همکاران، 2018). کمیته سازمان­های حامی کمیسیون تردوی در گزارشی تحت عنوان تقلب در گزارشگری مالی که در سال 1999 منتشر شد عنوان کرد 72 درصد از موارد تقلب مورد بررسی توسط مدیر عامل و 42 درصد توسط مدیر مالی صورت گرفته است (صفرزاده، 1389).

در ایران با توجه به افزایش تعداد شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار و روند خصوصی­سازی و رشد سرمایه و ضرورت انتشار عمومی صورت­های مالی؛ پیش­بینی احتمال ارتکاب تقلب صورت­های مالی در اطلاعات مالی انتشار یافته در روش­هایی به غیر از حسابرسی­های معمول با توجه به محدودیت­های حسابرسی؛ یک ضرورت بوده و از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. بطوری که بی­توجهی به آن ممکن است از یک طرف صدمات جبران­ناپذیری به حرفه حسابداری و حسابرسی وارد سازد و از طرف دیگر باعث سلب اعتماد عمومی و متضرر شدن سرمایه­گذاران گردد و در نهایت در سطح کلان باعث ایجاد بحران اقتصادی در جامعه شود (زارع بهنمیری، 1395). به رغم وجود تحقیقات متعدد در خصوص کشف تقلب مدیریت، در ایران به این موضوع توجه چندانی نشده است. در کشورما هیچ نهادی بطور مستقیم برای تحقیق و کشف موارد تقلب احتمالی و نیز هیچ پایگاه اطلاع رسانی برای گزارش این قبیل موارد وجود ندارد. نهادهایی از قبیل سازمان بورس اوراق بهادار اطلاعات احتمالی مربوط به هرگونه تحریف و بطور خاص تقلب در صورت­های مالی را در اختیار عموم و تحلیل­گران قرار نمی­دهند (پیوندی، 1393). تنها مواردی که در سازمان بورس اوراق بهادار پیگیری می­شود احتمال تقلب توسط دارندگان اطلاعات نهانی (بویژه مدیران) در این شرکت­ها و درصورت صدور رای از طریق محاکم قضایی؛ موارد بطور خصوصی اطلاع رسانی می­شود (اعتمادی، 1390). همچنین فقدان مطالعات تحقیقی در این زمینه از دیگر محدودیت­های قابل توجه است.

به هر حال، علیرغم پیامدهای اقتصادی و تاثیر تقلب و مصداق­های آن بر شرکت­ها و اقتصاد کشور، در بازار سرمایه و مراجع تحقیقاتی کشور؛ کمتر مورد توجه قرارگرفته است. با توجه به مطالب پیش گفته، به نظر برای بازگرداندن اعتماد سرمایه گذاران در بازارهای سرمایه لازم است تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام پذیرد، هر چند که کشف تقلب در صورت­های مالی کار ساده ای نیست؛ زیرا تقلب، معلول عوامل متعددی است و در ضمن به شیوه­های متفاوتی نیز قابل اعمال است. همچنین روش­های تقلب همواره در حال تحول و نو شدن است، پس روش های شناسایی و پیشگیری از آن نیازمند نو شدن است. تا کنون مدل­های متفاوتی جهت پیش بینی تقلب ارائه شده است که می­توان بطور کلی آنها را به دو دسته مدل­های آماری و مدل­های مبتنی بر تکنیک­های هوش مصنوعی تقسیم نمود. مطالعات نشان می­دهد که استفاده از مدل­های آماری به دلیل اتکا بر مفروضات محدود کننده، کاهش یافته و موجب استقبال از تکنیک­های هوش مصنوعی شده­اند، زیرا که این تکنیک­ها اغلب ناپارامتریک بوده و در بکارگیری آنها، نیاز چندانی به مفروضات اولیه و یا اطلاعات مربوط به چگونگیِ توزیعِ ویژگی­های مالی در میان دو گروه شرکت­های متقلب و غیرمتقلب نمی­باشد (چانگ و همکاران، 2019). در سال­های گذشته، نوع جدیدی از الگوریتم­ها به وجود آمده­اند که اساساً هدف از آنها ترکیب روش­های ابتکاری در چارچوب­های کلانتر به منظور کاوش کارا و اثربخش فضای جستجو می­باشد. امروزه از این روش­ها با عنوان روش­های فرا ابتکاری نام برده می­شود. یک روش فرا ابتکاری، در حقیقت، یک روش ابتکاری برای حل یک طبقه بسیار عمومی از مسائل است و ترکیبی کارآمد از توابع هدف یا روش­های ابتکاری مبتنی بر توابع هدف می­باشد (وست¹² و همکاران، 2016). بنابراین، در زمان کنونی که تقلب­های مالی همواره در حال تغییر شکل و تکامل، هستند پس ساز و کارهای ماشینی کشف تقلب نیز باید با استفاده از آگاهی­های تخصصی در دسترس، اثربخشی و کارایی خود را به طور مستمر افزایش دهند، همانگونه که ژو و کاپور به خوبی تذکر می دهند، کشف تقلب مالی با استفاده از روش­های کشف فعلی، به طور روزافزون مشکل می­شود (داغمه­چی، 1394). می­توان امیدوار بود با استفاده از روش­های نوین پیش­بینی تقلب بتوان این مقوله مهم و اساسی را هر چه بیشتر مورد تحقیق قرار داد زیرا برآورد صحیح احتمال تقلب مالی موجب افزایش توان شناسایی و پیشگیری از آن خواهد شد و از طرف دیگر پیش­بینی جهت تغییر این تقلب­ها با هر وسیله ممکن و به روز نگاه داشتن روش­های ماشینی کشف تقلب اهمیت دارد(لری دشتبیاز¹³، 2015). پژوهش در این راستا، ممکن است نتایج با اهمیتی داشته باشد که برای تدوین فرایندهای تجاری قویتر و نیز ساز و کاره های کشف تقلب انطباق­پذیر برای مدیریت/پیشگیری/کشف خطر تقلب، سودمند باشد.

2-2- پیشینه تحقیق

چانگ لی و همکاران (2023) با انتخاب نمونه‌ای متشکل از 48115 شرکت-سال مشاهده از شرکت‌های حاضر در بورس سهام نیویورک طی سال‌های 1983 تا 2015 به بررسی ارتباط بین توانایی مدیریت و سرمایه‌گذاری شرکت‌ها در مخارج تحقیق و توسعه پرداختند و به این نتیجه رسیدند که توانایی مدیریت،  میزان سرمایه‌گذاری شرکت‌ها در مخارج تحقیق و توسعه را افزایش می‌دهد. لئو و همكاران (2021) به بررسي نقطه تاريك شفافيت در كشورهاي درحال توسعه پرداختند. ايشان براي اين منظور رابطه فساد و كيفيت گزارشگري مالي را بررسي نمودند. نتايج تحقيق مبين اين امر مي­باشد كه افزايش كيفيت گزارشگري مالي و شفافيت سبب بهبود وضعيت فساد مي‌شود. میکائیل¹⁴ و همکاران (2021) به بررسی نقش مدیریت کمیته حسابرسی دارای صلاحیت چهارگانه بر نظارت و فساد مالی شرکت­ها پرداختند. نتایج آنها نشان داد هر یک از ویژگی­های مدیریت کمیته حسابرسی که شامل استقلال، تجربه مدیریت، تخصص مالی، ظرفیت و مالکیت سهام مدیر کمیته حسابرسی می­باشد بر نظارت و فساد مالی شرکت­ها تأثیر معنادار و معکوسی دارد. تانگوت و کلکارنی¹⁵ (2019) در مطالعه ای با عنوان "کشف تقلب صورت­های مالی با استفاده از تکنیک  داده­کاوی و تحلیل عملکرد" کاربرد دو روش داده­کاوی با نام الگوریتم دسته­بندی کی و MLFF را ارائه دادند و به این نتیجه رسیدند که اطلاعات موجود در صورت­های مالی منتشر شده شاخص­های متقلبانه را دارا می­باشند. علاوه بر این تعداد نسبتاً کمی از نسبت­های مالی، به طور گسترده­ای تعیین­کننده نتایج طبقه­بندی می­باشند. همچنین آنها نشان دادند که شبکه عصبی نسبت به هر دو الگویتم دیگر دقت بالاتری را دارد.. بنی­احمد¹⁶ (2019) در پژوهش خود با عنوان نقش تعدیل­کننده کنترل­های داخلی بر ارتباط بین سیستم اطلاعات حسابداری و کشف تقلب: مطالعه موردی بانک­های جوردنین؛ به بررسی اثر سیستم اطلاعات حسابداری بر کشف تقلب پرداخته است. نتایج پژوهش نشان­دهنده نقش ضروری کنترل بر ارتباط بین سیستم اطلاعات حسابداری و کشف تقلب در میان بانک­های مورد آزمون بود و همچنین نتایج نشان داد که سیستم اطلاعات حسابداری و کشف تقلب به طور قابل توجهی به یکدیگر همبسته هستند. بایک و همکاران (2018) به بررسی تاثیر توانایی مدیریت بر کیفیت محیط اطلاعاتی شرکت‌های آمریکایی پرداختند. نمونه آماری این پژوهش شامل 15207 شرکت-سال مشاهده طی سال‌های 1993 تا 2010 بود. نتایج پژوهش نشان داد که شرکت‌های دارای مدیران توانمند از محیط اطلاعاتی باکیفیت‌تری برخوردارند.. دیمیتریویچ¹⁷ و همکاران (2017) به بررسی نقش کنترل داخلی در پیشگیری از تقلب پرداختند. هدف از این مطالعه بررسی عملکرد شرکت با استفاده از روش­های پیشگیرانه کنترل­های داخلی بود. آنها نشان دادند که تکنیک­های کنترل داخلی در نظر گرفته شده برای جلوگیری از تقلب زمانی می­تواند اجرا شود که شرکت دارای سیستم توسعه­یافته کنترل داخلی باشد و به طور منظم فرآیند کنترل را انجام دهد.. لاجوس¹⁸ و همکاران (2016) در پژوهشی با عنوان نقش و مسئولیت حسابرسان در پیشگیری و کشف تقلب در گزارشگری مالی به این نتیجه رسیدند که فعالیت­های متقلبانه مانند صورت­های مالی متقلبانه و سوءاستفاده از دارایی، زیان بالایی برای شرکت­ها به همراه دارد. عثمان¹⁹ و همکاران (2015) در مطالعه­ای باهدف شناسایی روش­های تشخیص و جلوگیری از تقلب و فساد در بخش عمومی در کشور مالزی از دیدگاه حسابداران پرداختند. در این پژوهش با استفاده از پرسشنامه­های ساختاریافته بر روی نمونه­ای از جمعیت حسابداران و حسابرسان داخلی از بخش عمومی مالزی مشخص شد که حسابرسی عملیاتی، افزایش نقش کمیته حسابرسی، بهبود کنترل­های داخلی، پیاده­سازی سیاست­های گزارش تقلب، چرخش کارکنان، خطوط گزاش تقلب و حسابداران قانونی مؤثرترین روش­های کشف و پیشگیری از تقلب در بخش دولتی مالزی هستند.

آقائی و همکاران (1400) در پژوهشی به بررسی تاثیر کیفیت گزارشگری مالی بر فساد در شرکت­های پذیرفته شده در بورس‎های اوراق بهادار کشورهای ایران، ترکیه، قطر، بحرین، پاکستان، عمان، عربستان و امارات طی سال­های بین 2011 تا 2018 پرداختند. یافته‌های این پژوهش نشان داد رابطه معناداری بین کیفیت گزارشگری مالی و شاخص فساد، کنترل فساد و پاسخگویی وجود دارد. به عبارتی با بهبود کیفیت گزارشگری مالی شاخص ادارک فساد که نقش تقویت کننده حسابداری در فساد است، کاهش می‎یابد. از سویی دیگر با بهبود کیفیت گزارشگری مالی، کنترل فساد و پاسخگویی که شاخص­های سنجش نقش تقویت کننده حسابداری در فساد (کنترل فساد و پاسخگویی) می­باشند، افزایش می‎یابد.  

فیضی­زاده (1399) در پژوهشی با عنوان شناسایی و اولویت­بندی روش­های تقلب در صورت­های مالی از دیدگاه حسابرسان به این نتیجه دست یافتند که از بین روش­های تقلب در صورت­های مالی دستکاری سو، افشای ناکافی، حذف عمدی بدهی­ها و هزینه­ها، بیش­نمایی درآمد و دارایی­ها و پنهان­سازی معاملات به ترتیب در رتبه اول تا پنجم قرار گرفتند که از دید حسابرسان بیشترین کاربرد و استفاده را در صورت­های مالی کشور جهت تقلب دارند. رضائی پیته‌نوئی و صفری گرایلی (1398) به بررسی اثر توانایی مدیر بر کیفیت محیط اطلاعاتی شرکت‌ها پرداختند.در این راستا،  تحقیق با استفاده از نمونه‌ای متشکل از 485 سال - شرکت که طی سال‌های 1392 تا 1396 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده و با استفاده از مدل رگرسیون چندمتغیره مورد بررسی قرارگرفت. نتایج تحقیق نشان داد که توانایی مدیریت موجب بهبود کیفیت محیط اطلاعاتی شرکت‌ها می‌گردد. نژادتولمی و همکاران (1398) در پژوهشی با عنوان بررسی تمایل به افشاگری تقلب حسابداری در بین حسابداران بخش خصوصی و عمومی مبتنی بر عدالت رویه­ای، تعاملی و توزیعی به این نتیجه دست یافتند که در سطح اطمینان 37 درصد، عدالت رویه­ای، تعاملی و توزیعی، بر تمایل به افشاگری اثر مثبت دارد و البته بین حسابداران شاغل در بخشهای خصوصی و عمومی در تمایل به افشاگری، تفاوت معناداری وجود ندارد.کارشناسان و ممشلی (1397) در پژوهشی با عنوان تأثیر توانایی مدیریت در کنترل بحران مالی درون سازمانی و احتمال گزارشگری متقلبانه توزیعی به این نتیجه دست یافتند که بین توانایی مدیریت و شدت بحران مالی درون سازمانی رابطة معکوس و معناداری وجود دارد و مدیران برای برون رفت از وضعیت بحران مالی اقدام به گزارشگری خدعه‌آمیز نکرده‌ و فقط به مدیریت سود آن هم در چارچوب اصول حسابداری دست زده‌اند. صفری گرایلی و رضائی پیته‌نوئی (1397) طی پژوهشی تاثیر توانایی مدیریت بر خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها را مورد بررسی قرار دادند و به شواهدی مبنی بر تاثیر مثبت توانایی مدیریت بر بهبود خوانایی گزارشگری مالی شرکت‌ها دست یافتند. زارع و ملکیان (1395) در پژوهشی با عنوان رتبه بندی عوامل موثر بر احتمال تقلب مالی با توجه به گزارش حسابرسی صورت­های مالی به این نتیجه دست یافتند که بندهای مربوط به بیش­نمایی یا کم­نمایی درآمد و دارایی­ها دارای بالاترین اولویت در عوامل موثر بر احتمال تقلب مالی با توجه به گزارش حسابرسی صورت­های مالی می­باشد.

4-  فرضیه‌های پژوهش

با توجه به مطالب ارائه‌شده در بخش مبانی نظری و پیشینه پژوهش و همچنین، پاسخ به پرسش مطرح‌شده، فرضیه‌های پژوهش به‌صورت زیر بیان می‌گردد:

 

فرضیه اول- توانایی مدیریت بر گزارشگری مالی متقلبانه تاثیر معناداری دارد.

فرضیه دوم-  نفوذ سیاسی بر گزارشگری مالی متقلبانه تاثیر معناداری دارد..

فرضیه سوم-  فشار سیاسی بر گزارشگری مالی متقلبانه تاثیر معناداری دارد..

3- روش­شناسی پژوهش

با توجه به اين كه اين تحقيق از اطلاعات گذشته براي آزمون فرضيات استفاده مي­كند از نوع تحقيقات پس­رويدادي است. اين تحقيق از نوع تحقيقات شبه تجربي در حوزه تحقيقات مالي حسابداري مي­باشد. جامعه آماری این تحقیق شامل تمامی بانک­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی دوره زمانی بین سال­های 1391 تا 1401 می­باشد. دلیل انتخاب جامعه ذکر شده: 1- در دسترس بودن اطلاعات بورس، 2- صحیح بودن اطلاعات بورسی، 3- بالا بودن قابلیت اعتماد و اعتبار اطلاعات بورسی می­باشد. روش نمونه­گیری در این پژوهش از نوع غربال­گیری یا حذف سیستماتیک می­باشد و به منظور غربال جامعه، نمونه­گیری شامل بانک­هایی است که تمام شرایط زیر را دارا باشند:

1) برای انتخاب نمونه همگن، بانک­ها باید قبل از سال 1391 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشند و از ابتدای سال 1391 سهام آنها در بورس معامله شده باشد.

2) به منظور انتخاب بانک­های فعال، معاملات این بانک­ها در طول سال­های 1391-1401 در بورس اوراق بهادار تهران دچار وقفه (شش ماهه) نشده باشند.

3) به لحاظ افزایش قابلیت مقایسه، دوره مالی بانک­ها منتهی به اسفند باشد.

4) بین سال­های مورد مطالعه تغییر فعالیت یا تغییر سال مالی نداشته باشند.

5) دستیابی به اطلاعات مورد نیاز شرکت­ها، مقدور باشد

با توجه به محدودیت­های فوق، تعداد نمونه آماری پژوهش تعداد 10 بانک عضو بورس اوراق بهادار تهران می­باشد.

در این پژوهش رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته بر اساس مدل رگرسیونی زیر می­باشد:

 

(1)                                                                                                                                            

متغیر وابسته:

متغیر وابسته در این پژوهش، احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه (FRAUD) است که برای اندازه‌گیری آن به پیروی از خواجوی و ابراهیمی (1396) و فرقاندوست حقیقی و همکاران (1393) و مطابق با استاندارد حسابرسی شمارۀ 240 باعنوان «مسئولیت حسابرس در ارتباط با تقلب و اشتباه در صورت‌های مالی» از علائم نشان‌دهندۀ احتمال وجود تحریف‌های ناشی از تقلب در صورت‌های مالی به شرح زیر استفاده می‌شود:

1) بیش‌نمایی موجودی کالا، 2) بیش‌نمایی حساب‌ها و اسناد دریافتنی، 3) بیش‌نمایی دارایی‌های ثابت، 4) بیش‌نمایی سرمایه‌گذاری‌ها، 5) کسری ذخیرۀ مطالبات مشکوک‌الوصول، 6) کسری استهلاک، 7) بیش‌نمایی درآمدها، 8) بیش‌نمایی سود، 9) بیش‌نمایی سود انباشته، 10) کم‌نمایی حساب‌ها و اسناد پرداختنی، 11) کسری ذخیرۀ مالیات، 12) بدهی‌های احتمالی، 13) کسری ذخیرۀ مزایای پایان‌خدمت کارکنان، 14) کم‌نمایی هزینه‌ها، 15) حساب‌ها و اسناد پرداختنی که مدت زیادی از سررسید آنها گذشته است، 16) موجودی راکد، 17) دارایی راکد، 18) مشکلات تداوم فعالیت و 19) اشتباه در به‌کارگیری استانداردهای حسابداری مرتبط با اندازه‌گیری، شناسایی، طبقه‌بندی، ارائه یا افشا.

چنانچه هر یک از این علائم در بندهای تعدیلی گزارش‌های حسابرسی سالانه شرکت‌ها وجود داشته باشد، مقدار آن برابر با یک و نشان‌دهندۀ احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه و در غیر این صورت، مقدار آن عدد صفر خواهد بود.

متغیرهای مستقل:

توانایی مدیریت (MA): برای ارزیابی توانایی مدیریت بر اساس تحقیق میکا و سانچز ( 2017 ) از یک فرآیند دو مرحله­ای جهت ارزیابی کارایی بانک بر اساس روش تحلیل پوششی داده­ها استفاده می­گردد. در مرحله اول امتیاز کارایی بانک از طریق تحلیل پوششی داده­ها و بر اساس ورودی و خروجی­ها تعیین می گردد. تحلیل پوششی داده­ها یک روش برنامه­ریزی خطی که بر مبنای متدولوژی خط کارای کلیه بانک­ها و سطح عملکرد هر بانک بوده و میزانی از کارایی را به صورت امتیازاتی بین صفر لغایت یک به هر بانک اختصاص می­دهد. کارایی هر بانک باتوجه ورودی (نهاده) و خروجی (ستانده) هر بانک و خط بهینه کارای کل بانک­ها ارزیابی می­گردد. لذا ابتدا کارایی بانک و بوسیله روش تحلیل پوششی داده­ها مورد ارزیابی قرار می­گیرد و سپس کارایی محاسبه شده به عنوان متغیر وابسته وارد مدل اصلی ارزیابی توانایی مدیریت می­گردند و توانایی مدیریت تخمین زده می شود. الگوی مورد استفاده برای تعیین کارایی از طریق تحلیل پوششی داده­ها بصورت زیر می باشد:

جدول 1. متغیرهای تحقیق برای ارزیابی توانایی مدیریت از طریق تحلیل پوششی داده­ها

متغیرهای خروجی	متغیرهای ورودی
کل سپرده­های بانک	کل دارایی­های مشهود
کل تسهیلات اعطایی بانک	سود خالص
کل سرمایه­گذاری­ها	هزینه­های عمومی و اداری
کل درآمدها	هزینه­های مالی
-	هزینه­های اجاره

 

لذا در الگوی ورودی و خروجی فوق نسبت خروجی­ها به ورودی­ها نشان دهنده یک الگوی منتهی به واحدهای بهبود تصمیم هستند که بصورت زیر می باشند:

 

(2)

Deposits: کل سپرده­های بانک در پایان سال مالی

Loans: کل تسهیلات اعطایی دوره

Invsetment: سرمایه­گذاری

Intinco: کل درآمدهای شرکت

PPE: دارایی­های ثابت

Int: سودخالص بانک

Labor: هزینه­های عمومی و اداری

Intexp: کل هزینه­های مالی

 Rentalexp: هزینه­های مربوط به اجاره

که شاخص کارایی مدیریت بر اساس نهاده و ستانده­های فوق عددی بین 0 تا 1 می­باشد که 1 نشان دهنده کارایی کامل مدیریت و 0 نشان­دهنده عدم کارایی مدیریت خواهد بود.

پس از انجام مرحله اول و تخمین امتیاز تحلیل پوششی داده­ها برای هر بانک، مدل رگرسیونی زیر برای کلیه بانک-سال­ها برازش می­گردد:

 (3) که در آن:

DEAScore: امتیاز کارایی بانک i در سال t،

SIZE: عبارت است از اندازه بانک i در سال t،

 Market_Share: عبارت است از سهم بازار بانک i در سال t از کل سپرده­های صنعت بانکداری

 Cash-Flow: عبارت است جریان وجه نقد ناشی از فعالیت­های عملیاتی بانک i در سال t،

 Age: عبارت است از عمر بانک i در سال t،

BR: عبارت است استقلال هیات مدیره بانک i در سال t و

 ε: اقلام باقیمانده مدل که شاخص ارزیابی توانایی مدیریت در تحقیق حاضر می­باشد.

نفوذ سیاسی (POL): عبارت است از درصد سهامی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در اختیار دولت می­باشد

فشار مالی (Crisis): مدل آلتمن یکی از مدل‌های پیش‌بینی فشار یا درماندگی مالی می‌باشد که به صورت زیر تعریف می‌شود.

Z = 1.2x1 +1.4x2+ 3.3x3 +0.6x4+ 0.999x5 (4)

که در آن

X1= (5) X2=(6) X3=(7) X4=(8) X5=(9) در این مدل اگر مقدار z محاسبه شده برای شرکت‌ها کم‌تر از 1.23 باشد احتمال فشار درماندگی مالی بانک خیلی بالا و اگر بین 1.23 و 2.9 باشد در ناحیه بین فشار و عدم فشار مالی و اگر بزرگ‌تر از 2.9 باشد بانک دارای سلامت کامل (عدم فشار مالی) می‌باشد.

متغیرهای کنترلی

MB: به عنوان فرصت رشد بانک بوده و از نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری بانک محاسبه می­شود.

LEV: اهرم مالی بانک بوده و از تقسیم ارزش دفتری کل بدهی­ها به کل دارایی­ها در پایان سال حاصل می­شود.

ROE: بیانگر بازده حقوق صاحبان سهام بوده و از تقسیم سود قبل از اقلام غیر مترقبه بر ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام در پایان سال محاسبه می­گردد.

SIZE: لگاریتم ارزش بازار حقوق صاحبان سهام در پایان سال است (اندازه بانک).

آزمون و تحليل داده­ها با استفاده از مدل رگرسيوني چند متغيره و در محيط نرم­افزاري Eviews انجام شده است. با توجه به اینکه متغیر وابسته پژوهش، متغیر کیفی یا مجازی می­باشد؛ از روش لاجستیک و مدل لاجیت²⁰ برای تخمین مدل پژوهش استفاده می­شود. براي تنظيم مدل لاجيت خواهيم داشت:

F (Zi) = Pi =  (10)

معادله فوق بیانگر آن چیزی است که تحت عنوان تابع توزیع تجمعی لاجستیک²¹ معروف شده است. در این حالت همچنان که Zi بین ∞ + تا ∞- تغییر می‌کند pi  بین 0 و 1 مقادیر خود را اختیار خواهد کرد و نیز آنکه  piبه طور غیرخطی به Zi (یعنی xi) مربوط است (به این ترتیب دو شرط مورد نیاز را برآورده می‌کند). امّا علی رغم تأمین دو شرط فوق، مسأله‌ای در باب تخمین این مدل به وجود آمده و آن اینکه pi  نه تنها بر حسب X  بلکه بر حسب ‌Bها هم غیرخطی است. این امر به معنای آن است که روش معمول OLS دیگر برای تخمین پارامترهای مدل مذکور قابل کاربرد نیست. امّا به راحتی می‌توان اثبات کرد که بر خلاف ظاهر قضیه می‌توان مدل را به صورت رابطه‌ای خطی بر حسب پارامترها تبدیل نمود. اگر pi یعنی احتمال وقوع درماندگی مالی در شرکت i به صورت معادله فوق باشد، احتمال عدم وقوع درماندگی به صورت زیر خواهد بود.

 1-pi=1-  =- (11)  

بنابراین داریم:

 ==(12)  

حال به طور ساده (pi-1/pi) نسبت احتمال حادثه مورد نظر بر آلترناتیو²² آن است که این جا بیانگر میزان برتری احتمال وقوع درماندگی مالی بر عدم آن می باشد (نسبت حادثه مورد نظر بر آلترناتیو آن). به عبارت دیگر این کمیت در این پژوهش بیانگر نسبت احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بر احتمال عدم وقوع گزارشگری متقلبانه است اگر در دو طرف معادله لگاریتم نتیجه به شکل زیر خواهد شد:

Li= Ln()= zi =B1+B2x2i+…+BkXki(13)

یعنی،L  که لگاریتم نسبت برتری یا مزیت است، نه تنها بر حسبX بلکه ( نکته مهم از نظر تخمین) بر حسب پارامتر‌ها نیز خطی است. در بالا L به نام لاجیت معروف است (ابریشمی، 1385).

4- یافته­ها

جهت بررسي مانايي متغير وابسته در مقادير لجستيک از آزمون خودهمبستگي نگاشت با مقاديرجزئي ‌استفاده مي‌شود. نتايج پژوهش در جدول 2 آورده شده است.

 

---

[1]  Özcan

[2]  Atagan & Kavak

[3]  Satici

[4] Rasmussen 

[5]  Knechel

[6]  Koul

[7]  Hostun 

[8]  Abbott

[9]  Chang

[10] Liu

[11]  Bento

[12]  West

[13]  Lari Dashtbayaz

[14]  Mikhail

[15]  Tangod, Kulkarni

[16]  Bani Ahmad

[17]  Dimitrijevic

[18]  Lajos

[19]  Othman

[20]  Logit Model

[21]  )cumulative) Logistic distribution function

[22]  Odds ratio

جدول 2. آزمون خودهمبستگي نگاشت با مقادير جزئي لجستيک 

خود همبستگي نگاشت	همبستگي جزئي		AC	PAC	آماره Q	احتمال آماره Q
		1	0.143	0.143	13.181	0.000
		2	0.106	0.088	20.68	0.000
		3	0.078	0.053	24.62	0.000
		4	0.051	0.025	26.302	0.000
		5	0.019	0.003-	25.537	0.000
		6	0.021	0.009	26.829	0.000

منبع: یافته­های پژوهش

 

همانطور که از نتايج آزمون و احتمال آماره  Qخودهمبستگي نگاشت در جدول 2 مشخص است در تمام مراحل آزمون متغير وابسته از مانايي برخوردار مي‌باشد.

عامل تورم واریانس در مدل‌های رگرسیون خطی یکی از روش‌های تخمین پارامترهای مدل، روش حداقل مربعات می‌باشد. یکی از مسائل و مشکلاتی که می‌تواند این روش را به چالش بکشد، وجود پدیده‌ای به نام هم خطی می‌باشد. یکی از شیوه‌های تشخیص وجود هم خطی که کاربرد زیادی دارد، استفاده از عامل تورم واریانس می‌باشد. این عامل نشان می‌دهد که واریانس ضرایب تخمینی تا چه حد نسبت به حالتی که متغیرهای تخمینی، هم بستگی خطی ندارند، متورم شده‌است. جدول 3 آماره عامل تورم واریانس (VIF) متغیرهای تحقیق را نشان می‌دهد.

 

جدول 3. آزمون عامل تورم واریانس (VIF)

نام متغير	نماد متغیر	VIF
توانایی مدیریت	MA	1.921
نفوذ سیاسی	POL	1.859
فشار مالی	Crisis	1.761
فرصت رشد	MB	1.794
اهرم مالی	LEV	1.804
بازده حقوق صاحبان سهام	ROE	1.779
اندازه بانک	SIZE	1.882

منبع: یافته­های پژوهش

 

 

مقدار مجاز VIF کمتر از 10 می‌باشد و از آنجایی که مقادیر جدول 3، کمتر از 10 می‌باشد، در نتیجه بین متغیرهای تحقیق، همخطی وجود ندارد.

جهت بررسي معنادار بودن رگرسيون لجستيک، ابتدا مدل تحقيق از طريق آزمون نيکويي تناسب رگرسيون لجستيک  اندروز و هاسمر- لمشو مورد بررسي قرار مي‌گيرند. نتايج آزمون در جدول 4 آورده شده است. نتایج دلالت بر معنادار نبودن خطاهای پیش‌بینی یا رضایت بخش بودن پیش‌بینی‌های الگو برای ده طبقه مذکور دارد و الگوها از صحت برازش برخوردار هستند.

 

جدول 4. آزمون نیکویی تناسب رگرسیون لجستیک اندروز و هاسمر- لمشو

نام آزمون	آماره	احتمال
آزمون هاسمر-لمشو	27.81	0.00
آزمون اندروز	36.48	0.00

منبع: یافته­های پژوهش

 

جدول 5. برآورد مدل پژوهش

متغیر ها				ضریب		آماره z		معناداری		نتایج آزمون
c	جمله ثابت			0.86-		2.24-		0.0259		-
MA	توانایی مدیریت			0.23-		2.08-		0.0361		تأیید
POL	نفوذ سیاسی			0.12-		2.15-		0.0322		تأیید
Crisis	فشار مالی			0.10-		0.75-		0.4543		رد
MB	فرصت رشد			0.07-		5.76-		0.0000		تأیید
LEV	اهرم مالی			0.12		9.31		0.0000		تأیید
ROE	بازده حقوق صاحبان سهام			0.14-		1.41-		0.1641		رد
SIZE	اندازه بانک			0.23		0.46		0.6633		رد
مک فادن	0.56	آماره  LR	572.91		شوارتز		0.36		لایکلی هود	379.58-
آکایاک	0.31	احتمال آماره  LR	0.00		هانان کوئین		0.32

منبع: یافته­های پژوهش

 

 

ضرايب مدل رگرسيوني مندرج در جدول 5 نشان مي‌دهد که توانایی مدیریت و نفوذ سیاسی اثر منفی و معنی­دار بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد چرا که سطح معنا­داری ضرایب مربوطه کوچکتر از 5 درصد می‌باشد. به عبارت دیگر می­توان گفت که با یک افزایش در توانایی مدیریت و نفوذ سیاسی، می­توان در احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران به ترتیب 0.23 و 0.12 درصد انتظار کاهش داشت. از طرف دیگر اثر متغیر فشار یا محدودیت مالی بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران از نظر آماری مورد تأیید قرار نگرفت چرا که سطح معنا­داری ضرایب مربوطه بزرگ­تر از 5 درصد می‌باشد. در تحليل رگرسيون خطي، براي آزمون برازش مدل و معني‌دار بودن اثر هر متغير در مدل، به ترتيب از آماره‌هاي F و t استفاده مي‌شود، در حالي که در رگرسيون لجستيک، از آماره‌هاي ضريب تعيين مک فادن و LR استفاده می‌شود. رگرسيون لجستيک نسبت به تحليل تشخيصي نيز ارجحيت دارد و مهم‌ترين دليل آن است که در تحليل تشخيصي گاهي اوقات احتمال وقوع يک پديده خارج از طيف (0) تا (١) قرار مي‌گيرد و متغيرهاي‌ پيشبين نيز داراي توزيع در داخل محدوده (٠) تا (١) قرار دارد و رعايت پيش فرض نرمال بودن متغيرهاي پيش‌بيني لازم نيست. ضريب تعيين مک فادن برای مدل پژوهش برابر 0.56 درصد مي‌باشد که نشان می‌دهد 56 درصد تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر مستقل قابل تبیین می‌باشد. از آن‌جایی که آحتمال آماره LR کوچک‌تر از 5 درصد می‌باشد؛ بنابراین مدل رگرسیونی در کل معنادار می‌باشد. دو معیار آکایاک¹ و شوارتز² برای گزینش الگوی مورد استفاده قرار می گیرد و مقدار آن هرچه کمتر باشد، بهتر می­باشد.

5- نتیجه­گیری و پیشنهادات

هدف این پژوهش ارزیابی تأثیرگذاری توانایی مدیریت، نفوذ سیاسی و بحران­های مالی بر گزارشگری متقلبانه بود. یافته­های پژوهش حاضر نشان داد توانایی مدیریت و نفوذ سیاسی اثر منفی و معنی­دار بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد ولی اثر متغیر فشار یا محدودیت مالی بر احتمال وقوع گزارشگری متقلبانه بانک­های پذیرفته شده در بازار بورس اوراق بهادار تهران از نظر آماری مورد تأیید قرار نگرفت. با توجه به این که مدیران با توانایی بالا با به کارگیری حقایق، مفاهیم، اصول و روش­ها در حوزه­ها و زمینه­های خاص؛ استانداردهای پیچیده را درک می­کنند و با توجه به شرایط کلان اقتصادی رویه­ها و برآوردهای حسابداری طبق استانداردهای حسابداری انتخاب و اجرا می­کند و از طرفی ابهامات حاکم بر محیط اقتصادی و عدم امکان پیش­بینی قطعی آینده ایجاب می­کند که در تهیه اطلاعات و گزارش­های مالی احتیاط شود؛ زیرا حسابداری و گزارشگری مالی با محیط اقتصادی تحت تأثیر قرار می­گیرد و ویژگی­های خاص مدیریتی چون، هوش، شهرت و سبک مدیریتی بر نتایج اقتصادی اثر گذاشته و این ویژگی­ها در مباحث کیفیت و شفافیت اطلاعات دارای اهمیت ویژه­ای است. بنابراین، مدیران با فراهم نمودن گزارش­های مالی سودمند و باکیفیت و عاری از اشتباه و تمایلات جانبداران با اهمیت در بهبود گزارش­های مالی و کاهش تقلب در گزارشگری مالی مؤثر است. همچنین در رابطه بین نفوذ سیاسی و گزارشگری متقلبانه باید گفت اکثر شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار دارای ارتباطات سیاسی هستند و به دلیل مزایای که این شرکت­ها دارند مدیران می­خواهند ارتباط مستقیم با دولت داشته باشند. در مجموع ارتباطات سیاسی از طریق دولت، چه بواسطه حضور افراد سیاسی در بدنه شرکت­ها، و یا از طریق مالکیت دولت و نهادهای دولتی به عنوان سهامدار در این شرکت­ها، می­تواند توانایی مدیران را در کاهش گزارشگری مالی متقلبانه تضعیف یا محدود کند و همچنبن، کشور ما هم رانت ااطلاعاتی وجود دارد تا جایی که بازار سرمایه را تحت تأثیر قرار داده است. برای کاهش توان رقابتی رقبا و یا اجتناب از تحریم­های اجتماعی، شرکت­های دارای ارتباطات سیاسی تلاش می­کنند از طریق ارائه ااطلاعات حسابداری با کیفیت پایین، عدم شفافیت اطلاعات و تأخیر در افشای اطلاعات سودهای کلان را تحصیل کنند. و همچنین، در ایران اقدامات تنبیهی ضعیف بوده و جرائم مرتبط با صورت­های مالی متقلبانه در حدی نیست که بتواند انگیزۀ لازم در مدیران برای گزارشگری مالی باکیفیت را فراهم نماید. بنابراین، شرکت­های دارای ارتباطات سیاسی به ارائه گزارشگری مالی متقلبانه تشویق می­شوند. 

با توجه به نتایج پژوهش پیشنهاد می­شود به واسطه نقش اساسی شرکت­ها در اقتصاد کشور باید انتخاب مدیران و کارکنان با دقوت لازم و کافی صورت گیرد. صلاحیت، دانش و مهارت مدیران قبل از استخدام باید بررسی و ساز و کار لازم برای ارزیابی آنان فراهم شود. و همچنین، سازمان­های نظارتی برای نظارت بر گزارش­های مالی مدیران با محدودیت منابع از جمله محدودیت زمانی، مالی و نیروی انسانی متخصص و کارآمد مواجه است. همچنین یشنهاد می­شود تا مقررات و الزامات بیشتری را در خصوص انتشار به موقع صورت­های مالی، تأخیر در افشای اطلاعات با اهمیت و تهیه اطالعاتی برای خنثی­سازی فعالیت­های برگرفته از روابط سیاسی برای شرکت­های سیاسی تدوین نماید و بر شرکت­های سیاسی نظارت و کنترل بیشتری داشته باشد. از طرفی، در ایران انتصاب مدیران شرکت­ها بر اساس روابط است؛ بنابراین پیشنهاد می­شود سهام شرکت­های دولتی با قوانین و دستورالعمل­های سختگیرانه­تری به بخش خصوصی و در جریان خصوصی­سازی به مقررات حاکم بر کنترل بنگاه­ها و مقررات ناظر بر حفظ منابع عمومی باید توجه شود.

6- منابع

آقایی، محمدعلی، رضازاده، جواد، بیات، مرتضی، 1400، بررسی تأثیر کیفیت گزارشگری مالی بر فساد (شاخص اداراک فساد، کنترل فساد و پاسخگویی) در 8 کشور خاورمیانه، دوفصلنامه حسابداری ارزشی و رفتاری، سال 6، شماره 12، صفحه 98-125.

اعتمادی، حسین، عبدلی، لیلا، 1396، بررسي تاثير کيفيت حسابرس بر بروز تقلب حسابداري، دانش حسابداری مالی، دوره 4، شماره 4، صفحه 23-43.

پیوندی، سعیده، 1393، به کارگیری مدل بنیش جهت پیش بینی تقلب و ارتباط آن با بازده سهام و کیفیت سود با رویکرد حسابداری جنایی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان.

داغمه­چی، فیروزجایی، علی، 1394، پاسخگویی در گزارشگری مالی:کشف شرکت­های متقلب، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته حسابداری دانشگاه مازندران.

رضائی پیته نوئی، یاسر. صفری گرایلی، مهدی. (1398). توانایی مدیریت و کیفیت محیط اطلاعاتی شرکت، دانش حسابداری مالی، 6(4)، 157- 177.

زارع بهنمیری، محمدجواد، ملکیان، اسفندیار، 1395، رتبه بندی عوامل موثر بر احتمال تقلب مالی با توجه به گزارش حسابرسی صورت­های مالی، پژوهش­های تجربی حسابداری، دوره 6، شماره 3، صفحه 1-18.

صفرزاده، محمدحسین، 1389، توانایی نسبت­های مالی در کشف تقلب در گزارشگری مالی: تحلیل لاجیت، دانش حسابداری، سال اول، شماره 1، صفحه 137-163.

صفری گرایلی، مهدی ؛ رضائی پیته‌نوئی، یاسر. (1397). توانایی مدیریت و خوانایی گزارشگری مالی: آزمون نظریۀ علامت‌دهی. دانش حسابداری، سال نهم، شماره 2، 218-191.

فتاحی، فرهاد، جهانگیرفرد، مجید، مهدیزاده، علی، 1399، تاثیر رفتارهای منفعت‌طلبانه مدیران بر بروز رفتارهای انحرافی کارکنان، پژوهش­نامه نظم و امنیت انتظامی، دوره 3، شماره 49، صفحه 188-212.

فیضی­زاده، احمد، 1399، شناسایی و اولویت­بندی روش­های تقلب در صورت­های مالی از دیدگاه حسابرسان، دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، دوره 9، شماره 33، صقحه 1-8.

کارشناسان،علی، ممشلی، رضا، 1397، تأثیر توانایی مدیریت در کنترل بحران مالی درون سازمانی و احتمال گزارشگری متقلبانه توزیعی، دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، دوره 7، شماره 27، صفحه 95-108.

نایب محسنی، شیدا، 1392، سیاست تقسیم سود در شرکت­های متقلب، پایان نامه کارشناسی ارشد حسابداری، دانشگاه الزهرا

نژادتولمی، بابک، رهنمای رودپشتی، فریدون، نیکومرام، هاشم، وکیلی­فرد، حمیدرضا، 1398، بررسی تمایل به افشاگری تقلب حسابداری در بین حسابداران بخش خصوصی و عمومی مبتنی بر عدالت رویه­ای، تعاملی و توزیعی، دانش حسابداری مالی، دوره 6، شماره 4، صفحه 47-75.

Abbott, L. J., Daugherty, B., Parker, S., & G. F. Peters. (2016). Internal audit quality and financial reporting quality: The joint importance of independence and competenc. Journal of Accounting Research, 54(1), 3-40.

Atagan. G, Kavak. A, Relationship Between Fraud Auditing and Forensic Accounting, International Journal of Contemporary Economics and Administrative Sciences, Volume :7, Issue:3-4, Year:2017, pp. 194-223

Bani Ahmad. A., (2019), The Moderating role of Internal Control on the Relationship between Accounting Information System and Detection of Fraud: The Case of the Jordanian Banks, International Journal of Academic Research in Economics and Management Sciences, 8(1): 27-42.

Baik, B., Brockman, P. A., Farber, D. B., & Lee, S. (2018). Managerial Ability and the Quality of Firms’ Information Environment. Journal of Accounting, Auditing & Finance, 33(4), 506-527.

Bento, R. F., Mertins, L., & L. F. White. (2018). Risk Management and Internal Control: A Study of Management Accounting Practice. In Advances in Management Accounting, (pp. 1-25). Emerald Publishing Limited.

Chang, Y-T., Chen, H., Cheng, R. K., W. Chi. (2019). The impact of internal audit attributes on the effectiveness of internal control over operations and compliance. Journal of Contemporary Accounting & Economics, 11.002.

Chiang Lee, C., Wang, W. & Ting Xu, Z. (2023) Managerial ability and R&D investment: do CEOs’ and firms’ characteristics matter? Applied Economics, 35(3), 148-165.

Dimitrijevic, D., V. Milovanovic, and V. Stancic. (2017). The role of a company's internal control system infraud prevention. Financial Internet Quarterly 11(3): 34-44.

Knechel, W.R, Sofla, Amin S., Svanström, T. (2019). The effect of professional skepticism on auditor compensation and auditor opinions. Working Paper, University of Auckland, Business School, Seminars and Events.

Lajos, Z., S. Sever Malis, and A. Novak. (2016). The Role and Responsibility of Auditors in Prevention and Detection of Fraudulent Financial Reporting. Procedia Economics and Finance 39: 649-700.

Lari. Dashtbayaz, Mahmoud. (2015). Data search and discovery process for financial statement fraud, Research Journal of Finance and Accounting, Vol.6, No.3.

Liu, T., Liu, Y., Ullah, B., Wei, Z., Xu, L.C., 2021, The dark side of transparency in developing countries: The link between financial reporting practices and corruption, Journal of Corporate Finance, 66(1): 1-23

Mikhail A. Gorshunov. Achilles A. Armenakis, Stanley G. Harris, H. Jack Walker (2021). Quad-qualified audit committee director: Implications for monitoring and reducing financial corruption. Journal of Corporate Finance 66 (2021) 101854.

Othman, R., A. MdThani and E. Kghan. (2015). Fraud Detection and Prevention Methods in the Malaysian Public Sector: Accountants' and Internal Auditors' Perceptions. Procedia Economics and Finance 28: 59-67.

Özcan, A. (2019). “Analyzing The Impact of Forensic Accounting on the Detection of Financial Information Manipulation”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (2): 1744-1760.

Rasmussen, B. (2017). Trust and Professional Skepticism in the Relationship between Auditors and Clients: Overcoming the Dichotomy Myth. Behavioral Research in Accounting, Spring, Vol. 29, No. 1, pp. 19-42.

Satici, Seydi Ahmet. (2019). Psychological vulnerability, resilience, and subjective wellbeing: The mediating role of hope, Personality and Individual Differences, Volume 102, Pp 61–73

Tangod, kk., Kulkarni, GH., (2019). Detection of Financial Statement Fraud using Data Mining Technique and Performance Analysis, International Journal of Advanced Research in Computer and Communication Engineering. Vol. 4, No 7

West, Jarrod., Bhattacharya, Maumita., (2016). Intelligent financial fraud detection: A comprehensive review, computers & security, No. 57, PP. 47–66.

 

---

[1]  AKAIKE

[2]  Schwartz

 

Examining the role of management ability, political influence and financial pressure in fraudulent financial reporting

 

 

¹Parviz Fazl Jo

²Mehdi Khalilpour*

³Javad Ramezani 

⁴Ramezan Rezaeyan

⁵Javad Babaee Khalili

 

 

Abstract

The purpose of this research was to evaluate the influence of management ability, political influence and financial crises on fraudulent reporting by banks. The statistical population of this research included all the banks admitted to the Tehran Stock Exchange during the period between 1391 and 1401. Fraudulent reporting was considered as a dependent variable and the variables of management ability, political influence and financial crises were also considered as independent variables. Data testing and analysis has been done using multivariable regression model and in Eviews software environment. Considering that the dependent variable of the research was a qualitative or virtual variable; The logistic method and logit model were used to estimate the research model. The findings of the present research showed that management ability and political influence have a negative and significant effect on the probability of fraudulent reporting by banks admitted to the Tehran Stock Exchange, but the variable effect of pressure or financial restrictions on the probability of fraudulent reporting by banks Accepted in the Tehran Stock Exchange market, it was not confirmed statistically.

 

Key words: management ability, political influence, financial pressure, fraudulent financial reporting

---

[1] PH. D Student Department of Accounting, Nour Branch, Islamic Azad University, Nour, Iran. [e-mail]

[2] Assistant Prof Department of Accounting, Nour Branch, Islamic Azad University, Nour, Iran. (corresponding. author). [e-mail]

[3] Assistant Prof Department of Accounting, Nour Branch, Islamic Azad University, Nour, Iran. [e-mail]

[4]  Department of Statistic and finance Mathematics, Nour Branch, Islamic Azad University, Nour, Iran. [e-mail]

[5]  Assistant Prof Department of Accounting, Bandargaz Branch, Islamic Azad University, Bandargaz, Iran. [e-mail]

---