بررسی فقهی موارد استثناء شده از حرمت ربا

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

مریم نقدی دورباطی ¹ ( دانشجوی دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان، اصفهان، ایران )
احمد عابدینی نجف آبادی ² ( دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان، اصفهان، ایران )
جواد پنجه پور ³ ( استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان، اصفهان، ایران )

تاریخ دریافت : 1394/09/20 تاریخ پذیرش : 1394/11/25 تاریخ انتشار : 1395/11/01

کلید واژه: ربا, استثنائات ربا, مبانی فقهی, تخصص,

چکیده مقاله :

حرمت ربا در قرآن و منابع روایی از ضروریات دین اسلام به شمار می‌رود. هر گاه کسی، پولی را قرض گیرد، موظف به برگرداندن اصل آن است اما برگرداندن اصل با زیاده ربا خواهد بود. این زیاده در فقه استثنائاتی دارد: بین پدر و فرزند، زن و شوهر، عبد و مولا و کافر مسلمان ربا نیست. طبق آیۀ قرآن ربا ظلم است پس هرگز استثناپذیر و قابل تخصیص نیست. زیرا بیان شرع قبح ذاتی آن را می‌رساند. با دقت در متون روایات مربوطه، روشن می‌گردد که موارد استثنا شده بر فرض صحت سند آنها هر چند صورت ربا دارد اما در اساس ربا نیست و به اصطلاح از باب تخصّص خارج است نه تخصیص. از این رو اموری را که به عنوان استثنائات ربا، مطرح می‌کنند با حفظ ماهیت واقعی ربوی بودن همان مفسده اجتماعی و قبح عقلی را دارد و در خور پذیرش نیست. از همین رو نوشتار حاضر در صدد است با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و بررسی اسناد موجود در مورد استثنائات مذکور، فرضیه‌ای را که موارد استثناء شده از دیدگاه فقهی تخصصاً از شمول حکم حرمت ربا خارج هستند را، اثبات کند.

چکیده انگلیسی:

The prohibition of usury is one of the necessaries in Islam based on the koran and narrative references. When the person borrows a money, he have to return it, but if it is returned by addition, so it will be called usury.however there are some expectations about this addition in our  jurisprudence are: between father and his children, between wife and her husband,between slave and the master, between infidels and muslims which is not usury. According to the Koran the usury is oppression and will not accept any expectation, because the religious has implied that clearly and its natural indecent is proved. by scrutinizing in religious texts we find that presumed objects in spite of its looking , would not be counted as usury based on its speciality not  privacy. Thus it must be said that propounded objects as expectations, will have the same indecent intellectual appearance and invalidity defect by keeping the same nature. So the expectations could not be accepted. In this paper we are going to prove the theory of speciality in expectations of usury by using discriptive-analytic method and studying the documents about expectations.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405ق.

ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1406ق.

ابن ادریس، محمد بن منصور الحلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابع لجامعه المدرسین، 1417ق،.

اصفهانی، محمد باقر بن محمد تقی، مجلسی دوم، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، چ1،  ج10، قم، انتشارات کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی، 1406ق،.

الاسکندری، مصطفی، فقه الحیل الشرعیه، چ1، قم، انتشارات دارالغدیر، 1422ق.

امام خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، مترجم، سید محمدباقر موسوی همدانی، چ1، ج1 و ج2، قم، انتشارات دارالعلم، 1401ق، 1386ش.

همو، توضیح المسائل، چ8، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1424ق.

باقری، احمد، فقه مدنی عقود تکمیلی (بیع – اجاره)، چ1، تهران، انتشارات سمت، 1384ش.

بخش فرهنگی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم، پیشینۀ تاریخی ربا، ربا در قرآن و سنت، انواع ربا و فرار از ربا، چ2، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم، 1386ش.

بروجردی، آقا حسین طباطبایی، منابع فقه شیعه، مترجمان مهدی حسینیان قمی – م، صبوری، چ1، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، 1429ق.

بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، چاپخانۀ علمیه، 1410ق، ج18.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، چ13، تهران، انتشارات کتابخانۀ گنج دانش، 1382ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه ا لی تحصیل مسائل الشریعه، ج 12 و 13، قم، مؤسسۀ آل البیت(ع)، 1413ق.

 حلی، جعفر بن الحسن، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج5، قم، مؤسسۀ نشر الاسلامی، 1415ق.

همو، المختصر النافع فی فقه الامامیه، ج2، تهران، انتشارات قسم الدراسات الاسلامیه فی مؤسسه البعثه، 1413ق.

همو، شرایع الاسلام، ترجمۀ ابوالقاسم ابن احمد یزدی، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، چ7، ج1، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1374ش.

همو، تبصره المتعلمین، ترجمه علی محمدی، چ2، ج1، قم، انتشارات دارالفکر، 1411ق.

 خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، ج 5 و 13 و 21، قم، مرکز نشر آثار شیعه.

  دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج26، تهران، 1342ش.

 سید مرتضی، سید علی بن حسین، الانتصار، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1406ق.

شعرانی، میرزا ابوالحسن، تصحیح وافی، چ2، ج2، قم، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، 1398ق.

شیخ الاسلام، سید احمد، راهنمای مذهب شافعی در قوانین احکام شرعیه و مسائل فروع فقهیه (بخش عبادات و معاملات)، چ3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1363ش.

شیخ صدوق، ابن بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، چ4، ج3، قم، نشر صدوق، 1368ش، 1426ق.

همو، المقنع، اصفهان، مؤسسۀ امام هادی(ع)، 1415ق.

 شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، بیروت، دارالصعب دارالتعارف، 1401ق.

همو، الفهرست، تصحیح و تعلیق بحرالعلوم، نجف اشرف، انتشارات المکتبه المرتضویه و مطبعها.

همو، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ج3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1342ش.

همو، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ترجمۀ محمد جواد فقیه، بیروت، دارالاضواء.

 شیخ مفید، المقنعه، انتشارات جامعۀ مدرسین، قم، 1410ق.

شهید اول، لمعۀ دمشقیه، ترجمۀ علی شیروانی، چ20، ج1، قم، انتشارات دارالفکر، 1382ش.

 شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح لمعۀ دمشقیه، ترجمه علی شیروانی، محمد مسعود عباسی، چ1، ج6، قم، انتشارات دارالعلم،  1383ش.

همو، مسالک الافهام، قم، مؤسسۀ معارف اسلامی قم، 1414ق.

 طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ محمدتقی مصباح یزدی، چ6، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین قم و بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1376ش.

 طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، چ2، قم، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی،  1408ق.

 عابدینی، احمد، ربا در حالت تورم و سقوط پول، چ1، اصفهان، انتشارات اقیانوس معرفت، 1388ش.

علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چ1، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، 1417ق.

همو، تذکره الفقها، قم، موسسه آل البیت(ع) ، 1420ق.

همو، تلخیص المرام فی معرفت الاحکام، چ1، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1421ق.

همو، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چ1، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم، 1413ق.

 عماره، محمد، قاموس المصطلحات الاقتصادیه فی الحضاره الاسلامیه، چ1، بیروت، دارالشروق، 1413ق.

 فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، چ13، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1381ش.

 قاروبی، شیخ حسن، النضید فی شرح روضه الشهید، چ2، ج12، قم، انتشارات داوری، 1421ق.

قربانی لاهیجی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت در تهذیب نفس، چ1، قم، انتشارات انصاریان، 1370ش.

قمی، میرزا ابوالقاسم، جامع الشتات، تصحیح روشنعلی شکاری، حسین فریار، محمد ابراهیم پیشنماز، زیر نظر ابوالقاسم گرجی، چ1، ج1، تهران، انتشارات دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی  دانشگاه تهران، 1379ش.

 کرکی، علی بن الحسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسۀ آل البیت(ع)، 1414ق.

 کرمی، محمد مهدی، پورمند محمد، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، چ2، تهران، انتشارات سمت، 1381ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج5، تهران، 1367ش.

 لطفی، اسدالله، مباحث حقوقی شرح لمعه، چ9، تهران، انتشارت مجد، 1392ش.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چ3، ج103، بیروت، دارالاحیا  التراث العربی، 1403ق.

مدیرشانه چی، کاظم، آیات الاحکام، چ3، تهران، انتشارات سمت، 1382ش.

مشیری، مهشید، فرهنگ جامع فارسی، چ1، ج3، تهران، بنیاد دانشنامۀ بزرگ فارسی، 1378ش.

 مطهری، مرتضی، ربا، بانک، بیمه، چ1، قم، انتشارات صدرا،  1364ش و 1380ش.

همو، فقه و حقوق(مجموعه آثار)، چ1، ج20، قم، ایران.

معرفت، «ربا از گناهان کبیره و استثناء ناپذیر است»، فصلنامه مفید، شماره 13، 1388ش.

 معین، محمد، فرهنگ معین، چ7، ج2، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1375ش.

نجاشی، احمد بن علی، رجال الکشی، محقق سید موسی شبیری زنجانی، ج2، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم، 1365ش.

 نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرایع الاسلام، ج23، بیروت، دارالاحیا التراث العربی، 1403ق.