تأملی بر نظریات علمای فقه و حقوق در باب دیه جراحات پزشکی (با تأکید بر مسؤولیت کیفری پزشکان)

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

عبدالکریم سالکی ¹ (دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران)
عبدالحسین مرادی کوپائی ² (عضو هیأت علمی کمیته فرهنگی و اجتماعی کمیسیون مطالعات اسلامی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1394/10/29 تاریخ پذیرش : 1395/01/19 تاریخ انتشار : 1395/11/01

کلید واژه: جراحت, حکم, دیه, جاهل قاصر و جاهل مقصر, ضمان,

چکیده مقاله :

در فقه اسلامی پزشک امین جامعه است. بر پزشک، رسیدگی به حال بیمار، واجب شرعی و بر بیمار مراجعه به پزشک به از حیث وجوب عقلی و شرعی دفع ضرر از آدمی و از جمله مضمون آیه و لاتلقوا بایدیکم الی التهلکه واجب می‌باشد. از این‌رو پزشکی که در قوانین موضوعه تنها به عنوان یک حق شناخته می‌شود در اسلام نوعی واجب کفایی بوده و نظرات فقهی و حقوقی کثیری را در باب تکلیف پزشکان سبب‌ساز گردیده است. گاهی اتفاق می‌افتد که پزشک و یا مباشر او ضمن عمل جراحی که مطابق قواعد فنی نیز صورت گرفته، جراحاتی را به مریض وارد می‌آورد که منجر به مرگ بیمار می‌شود. توجه به این مسأله که آیا پزشک و مباشر او در این موارد ضمان داشته و از حیث قانونی، دارای مسؤولیت کیفری و پرداخت دیه باشند؟ موضوع اصلی این پژوهش می‌باشد. یافته‌های این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از ابزار کتابخانه‌ای صورت گرفته حاکی از آن است که مطابق قواعد فقهی و حقوقی، چنان‌چه بی احتیاطی پزشک ماهر و یا مباشر او به تلف جان یا نقص عضو بیمار منتهی گردد، دارای مسؤولیت کیفری و ضامن پرداخت دیه می‌باشد و چنان‌چه در مواقع اضطراری کسب رضایت از بیمار ممکن نباشد در صورت تلف جان یا نقص عضو به واسطه قاعده احسان پزشک، از مسؤولیت مبرا است که البته در این باب هنوز وحدت رویه جامعی میان علمای شیعه و دیگر علمای اهل سنت شکل نگرفته است، لکن به عنوان قول مشهور مستند است.

چکیده انگلیسی:

In the Islamic jurisprudence doctor is Honest. It’s a doctor’s religious duty to examine the patient's condition and it’s also a religious and rational duty for the patient to visit a doctor for treatment of a disease. As well as the provisions of the verse «ولاتلقوا بایدیکم الى التهلکه» and Hadith «لاضرر و لاضرار». As a result, Medicine is known to be a right in statutory. In islam it is known as a Collective duty and an abundance of Jurisprudence and legal opinions on physicians duties were written. It sometimes occurs that a surgeon or his/her steward may, in a regular surgery cause harm to a patient which leads to death. The aim of this study is to see whether a doctor and his steward are liable in such cases and to see if they are subject to criminal responsibility and compensation? The findings of this descriptive-analytical study which was achieved by library and documents shows that if a doctor or his steward carelessness cause the death or maim of patient, they are, in accordance with legal and juridical principles, liable and subject to compensation.If there is an emergency situation when it is not possible to have the patient's consent, in case of death or maim of the patient caused by Beneficence, the doctor bears no liability; however, It has not yet formed a unity on this issue among the Sunni and Shiites scholar.

منابع و مأخذ:

ابن ادریس البهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، جزء چهار، بیروت، دارالفکر، 1402ق.

ابن ادریس الشافعی، ابوعبدالله محمد، الام در ضمن مصادر الفقهیة، ج 1 و 40، بیروت، دارالمعرفه، 1393.

ابن تیمیه حرانی، شیخ الإسلام تقی الدّین احمد، ترتیب اصلاح المنطق، بیروت، دارالکتب العلمیّه. 1408ق.

ابن رشد، بدایة المجتهد، جزء 2، لبنان، داراحیاء التراث العربى، 1992م.

ابن فارس، معجم مقاییس، اللغه، ج 1 و 2 و 5، قم، نشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1376ش.

ابن قدامه، موفق الدین أبو محمد عبد الله بن أحمد، المغنی على مختصر الخرقی ومعه الشرح الکبیر على متن المقنع، جلد 7، بیروت، المکتب الاسلامی، 1988م.

ابن مفلح الحنبلی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن عبدالله، المبدع، جزء 5، بیروت، المکتب الاسلامی، 1400ق.

ادریس، عوض احمد، دیه، جزء دهم، ترجمه علیرضا فیض، ‏تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد، 1372ش.

اصفهانى، حسین بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1409ق.

بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیّة، چاپ دوم، جزء یک، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1413ق.

تفتازانی، مسعود بن عمر، حاشیه، شرح‌التلویح علی التوضیح لمتن التنقیح فی اصول الفقه و بالهامش شرح‌التوضیح للتنقیح المذکور، جزء۲، قاهره، چاپ افست، 1377.

جبعی العاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، جزء10، تصحیح و حاشیه سید محمد کلانتر، نجف، منشورات جامعة النجف الدینیة، 1403ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1386ش.

حرّالعاملی، محمدبن الحسن، وسائل الشیعه، جزء19، قم، مؤسسه آل البیت، 1416ق.

حسینی عاملی، محمد جواد، مفتاح‌ الکرامه فی‌ شرح‌ قواعد العلامه، جزء 21، قم، مؤسسه آل‌البیت‌، 1323ش.

الحسینی المراغی، السید میر عبدالفتاح، العناوین، جزء دوم، چاپ اول، قم، موسسه النشر الاسلامی لجماعة المدرسین، 1417ق.

حلی، حسن بن یوسف(علامه حلی)، قواعد الاحکام، ج3، قم، مؤسسه النشر اسلامی، 1413ق.

حلی، محقق نجم الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مصحح عبد الحسین محمد على بقال، ج٤، چاپ دوم، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.

خواجویی، اسماعیل بن محمد حسین، جامع الشتات، جزء یک، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.

خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، چاپ دوم، جزء 42، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.

همو، مصباح الفقاهه(المکاسب)، مقرر محمد علی توحیدی، جزء یک، نجف، المطبعة الحیدریة، 1413ق.

الزحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی وأدلته، جلد ۵، بیروت، دارالفکر، 1411ق.

شفیعی سروستانی، ابراهیم و دیگران، قانون دیات و مقتضیات زمان،چاپ اول، تهران، معاونت اندیشه اسلامی مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1376ش.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، الحلقه الاول، قم، نشر انصاریان، قم، 1371ش.

طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، چاپ اول، جزء 10، بیروت، دارالهادی، 1412ق.

طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، تفسیر مجمع‌البیان، قم، مرکز تعلیمات اسلامی، 1372ش.

طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، ج7، مصحح سید محمد تقى کشفى، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریة، 1378ش.

عارفی مسکونی، محمد، ماهیت حقوقی دیه و تحلیل میزان و نوع آن، تهران، انتشارات دانشور، 1382ش.

عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر و التوزیع‌، 1413ق.

عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی، ج4، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1405ق.

غروی‌ تبریزی‌، علی، التنقیح‌ فی‌ شرح‌ العروه الوثقی‌: کتاب‌ الطهاره‌، جزء 3، قم،1410ق.

فاضل لنکرانی، محمد موحدى، القواعد الفقهیة، قم، مرکز فقه ائمه الاطهار، 1425ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (ضمان قهری)،تهران، انتشارات میزان، 1386ش.

کلینیی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، جزء 7، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407

مرعشی شوشتری، سید محمد حسن، شرح قانون حدود و قصاص، چاپ اول، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1347ش.

مظفر، شیخ محمدرضا، اصول فقه، جزء یک، چاپ چهارم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1370ش.

نجف‌آبادى، حسین على منتظرى، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، 1429ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تصحیح و تعلیق علی الآخوندی، جزء 27، تهران، دارالکتب الاسلامة، 1394ش.

همو، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج42و43، چاپ ششم، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1404ق.

هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، چ1، قم، موسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، 1387ش.