ضمان معاوضی و آثار آن در قاعده ی «تلف مبیع قبل از قبض»

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

اصغر عربیان ¹ (استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، گروه فقه وحقوق، تهران، ایران.)
حسن خدابخشی ² (دانش آموخته ی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، رشته ی فقه و حقوق، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1393/04/26 تاریخ پذیرش : 1393/04/26 تاریخ انتشار : 1391/10/01

کلید واژه: تلف, قبض, تسلیم, ضمان معاوضی, اتلاف, تلف قبل از قبض, ضمان مسمی,

چکیده مقاله :

در نظام حقوقی ایران و فقه امامیه عقد بیع، تملیکی است و مهم ترین اثر آن یعنی انتقال مالکیت، اصولاً هم زمان و با انعقاد عقد، حاصل می شود. اگر چه ممکن است ضمان حاصل از آن، بر عهده ی فروشنده (در تسلیم مبیع) و خریدار ( در تسلیم ثمن) باقی بماند. این ضمان، همان ضمان معاوضی است. ضمان معاوضی، التزام به پرداخت عوض معین، در مقابل معوض دریافتی و بالعکس است که تنها در عقود معاوضی ایجاد می شود. این قاعده اختصاص به بیع و مبیع نداشته و می توان حکم آن را در مورد ثمن و سایر معاوضات غیر از بیع نیز تسری داد. مفاد قاعده ی تلف مبیع قبل از قبض این است که اگر عقد بیعی منعقد شود و مبیع، قبل از تسلیم‌ از سوی بایع به مشتری، بدون تعدی و تفریط بایع تلف گردد، بیع منفسخ شده و خسارت متوجه ی بایع خواهد بود که لازم است ثمن را در صورت اخذ، به مشتری بازگرداند؛ حتی اگر مالکیت مبیع به مشتری منتقل شده باشد. حکم قاعده با لوازم انتقال مالکیت هم خوانی ندارد؛ اما با توجه به بقای ضمان معاوضی حاصل از عقد بیع، بر ذمّه ی فروشنده، خسارت حاصل از تلف متوجه ی او شده و با انفساخ عقد، نفس انتقال مالکیّت نیز از بین می رود و این فرمول، مورد پذیرش عرف عقلا است. ضمان معاوضی در نظام های مختلف حقوقی پس از انعقاد قرارداد، گاهی به محض انتقال مالکیّت و زمانی با قبض و اقباض منتقل می شود.

چکیده انگلیسی:

In the legal system of Iran and jurisprudence of Imam fellowship, the consensual agreement is a property and the most important effect is the ownership transfer, which coincidently is done by the agreement. However, it is possible to get the guarantee on behalf of the seller (the consent receiver) and the buyer (the consenter). This consent is the same transferred subject. The changing consent has the mandatory to pay the exchange issue vis-à-vis the transferee and the reverse. The special qualification on the agreement of sales and consenter might be done before the main referral on the delivery of the compensation for the receiver and the withdrawn agreement resolves all charges for the customer. The main legal qualification has no congruence with the ownership transfer, so that the continuance of the changing guarantee relies on the seller for the stipulated compensation and the withdrawal of the contract and this formulation has been agreed by the competent legacy. The transferred guarantee sometimes occurs by the ownership transfer and the bills and billings.

منابع و مأخذ:

اراکى، محمدعلى، کتاب البیع، چ1، قم، مؤسسه در راه حق، 1415ق.

اصفهانى، سیدابوالحسن، وسیله النجاه، چ1، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1422ق.

امامى خوانسارى، محمد، الحاشیه الثانیه على المکاسب، چ1، بی­جا، بی­نا، بی­تا.

امامى، سیدحسن، حقوق مدنى، بی­چا، تهران، انتشارات اسلامیه، 1387ش.

انصاری، مرتضی، المکاسب، چ1، قم، بی­نا، 1415ق.

بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیه، قم، چ1، نشر الهادی، 1419ق.

بجنوردى، سیدمحمد، قواعد فقهیه، چ3، تهران، مؤسسه عروج، 1401ق.

بحرالعلوم، محمدبن­ محمدتقى، بلغه الفقیه، چ4، بی­جا، مکتبه الصادق، 1403ق.

9.بحرانى، آل­عصفور، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره«علیهم السلام»، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.

10. بروجردی، شیخ­مرتضی، مستند العروه الوثقی (محاضرات الخویی)، بی­چا، بی­جا، نشر لطفی، 1365ش.

بهجت، محمدتقى، وسیله النجاه، چ2، قم، انتشارات شفق، 1423ق.

تبریزى، جوادبن ­على، منهاج الصالحین، چ1، قم، مجمع الإمام المهدی(عج)، 1426ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چ11، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1380ش.

ـــــــــــــــــــــــــــــ ، دوره ­حقوق مدنی ـ حقوق ­تعهدات، بی­چا، تهران، دانشگاه تهران، 1363ش.

ـــــــــــــــــــــــــــــ ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، بی­چا، تهران، انتشارات گنج دانش، 1378ش.

حسینى روحانى، سیدصادق، فقه الصادق«علیه السلام»، چ1، قم، دارالکتاب، 1412ق.

­حسینى ­سیستانى، سیدعلى، منهاج الصالحین، چ5، قم، دفتر آیت­الله سیستانى،  1417ق.

حسینى عاملى، سیدجواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، چ1، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­تا.

حلى، یحیى، الجامع للشرائع، چ1، قم، مؤسسه سیدالشهداء العلمیه، 1405ق.

خوانساری، سیداحمد، جامع ­المدارک فی شرح مختصر النافع، چ2، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405ق.

سبحانى تبریزى، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، چ1، قم، مؤسسه امام صادق«علیه السلام»، 1414ق.

سبزوارى، سیدعبدالأعلى، مهذب الأحکام، چ4، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.

شهید­اول، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، چ2، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.

شهید­ثانی، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چ1، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.

شهیدی، مهدی،  حقوق مدنی، چ3، تهران، مجد، 1384ش.

صافی گلپایگانى، لطف­الله، هدایه العباد، چ1، قم، دارالقرآن الکریم، 1416ق.

صفایی، حسین،  حقوق مدنی ـ تعهدات و قراردادها، بی­چا، تهران، مؤسسه عالی حسابداری، 1351ش.

طبرسى، امین­الاسلام، المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف، چ1، بی­جا، مجمع البحوث الاسلامیه،1410ق.

طباطبایى­ حکیم، سیدمحسن، منهاج الصالحین، دارالتعارف للمطبوعات، چ1، بیروت، 1410ق.

طباطبایى ­حائرى، سیدعلى­، ریاض­المسائل، چ1، قم، مؤسسه­ آل­البیت«علیهم السلام»، 1418ق.

طوسى، محمد، الخلاف، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.

علامه حلى، حسن­بن­ یوسف­بن­ مطهر، تذکره الفقهاء، چ1، قم، مؤسسه آل­البیت«علیهم السلام»، 1414ق.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، چ1، قم، مؤسسه امام صادق«علیه السلام»،1420ق.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

­فاضل­آبى، یوسفى، حسن، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، چ3، قم، دفترانتشارات اسلامى، 1417ق.

قرشى، سیدعلى­اکبر، قاموس قرآن، چ6، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1412ق.

کاشف الغطاء، أنوار الفقاهه(کتاب­البیع)، چ1، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق.

مامقانى، ملاعبدالله، نهایه المقال فی تکمله غایه الآمال، چ1، قم، مجمع الذخائر الإسلامیه، 1350ق.

محقق­­ثانى، کرکى عاملى، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم، مؤسسه آل البیت«علیه السلام»، 1414ق.

محقق­­داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، چ12، تهران، مرکز نشر علوم ­اسلامى،  1406ق.

محقق­حلى، نجم­الدین، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، چ6، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه، 1418ق.

محقق­سبزوارى، کفایه الأحکام، چ1ف قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1423ق.

مراغى، سیدمیرعبدالفتاح، العناوین الفقهیه، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.

مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق«علیه السلام»، چ2، قم، مؤسسه انصاریان، 1421ق.

مکارم شیرازى، ناصر، القواعد الفقهیه، بی­چا، بی­جا، انتشارات کتابخانه صدر، بی­تا.

میرزاى قمى، ابوالقاسم، جامع الشتات، چ1، تهران، مؤسسه کیهان، 1413ق.

میرزای نائینى، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، چ1، تهران، المکتبه المحمدیه، 1373ق.

موسوی خمینى، سیدروح­الله، تحریر الوسیله، چ1، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی­تا.

ـــــــــــــــ ، کتاب البیع، چ1، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421ق.

موسوی خویی، سیدابوالقاسم،  منهاج الصالحین، چ28، قم، مدینه العلم، 1410ق.

موسوی خویى، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، بی­چا، بی­جا، بی­نا، بی­تا.

نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چ7، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.

نراقى، مولى­احمد، رسائل و مسائل، چ1، قم، کنگره نراقیین ملامهدى و ملااحمد، 1422ق.

وحید خراسانى، حسین، منهاج الصالحین، چ5، قم، مدرسه امام باقر«علیه السلام»، 1428ق.