بازشناسی مفهومی ضمان و اقسام آن در فقه اسلامی

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

حسن خدابخشی ¹ , سیدمحمدرضا آیتی ² , اصغر عربیان ³

1 - دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1398/06/14 تاریخ پذیرش : 1398/09/18 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: ضمان, تعهد, التزام, مسئولیت و الزام,

چکیده مقاله :

لغوى ها در این که واژه ی ضمان از ضمّ گرفته شده یا از ضمن، اختلاف نظر داشته و برخى آن را از ضمّ به معناى ضمّ چیزى به چیز دیگر دانسته اند؛ اما بیشتر ایشان، آن را از ماده ضمن می دانند. از دیدگاه فقهای امامیه نیز، واژه ی ضمان، مشتق از ضمن است؛ بنابراین ضمان، دلالت بر نقل ذمه مى‌کند و سبب مى‌شود که ذمه مدیون اصلى، ضمن ذمه ضامن قرار گیرد؛اما از نظر اکثر فقهاى اهل سنت، واژه ی ضمان، مشتق از ضمّ بوده و الف ونون آن مانند واژگان دوران و جریان، زاید بوده و معناى ضمان، ضمیمه شدن ذمه ضامن به ذمه مدیون اصلى می باشد؛ اما در معنای اصطلاحی آن اختلاف نظر دارند و به فراخور موضوعی که ضمان در آن استعمال شده است، تعریفی ارایه داده اند. اما در مجموع، مفهوم واژه ی ضمان به عنوان اصطلاح متعارف در قلمرو فقه و حقوق، به ویژه در ابواب معاملات، حقیقتی واحد به معنای تعهد، مسئولیت و التزام است و این مفهوم واحد، به اعتبار اسباب گوناگون ایجاد تعهدات و مورد تعهد، تکثر می یابد و تقسیم ضمان به معاوضی، قهری و عقدی در متون فقهی و حدیث، به همین اعتبار صورت گرفته است.

چکیده انگلیسی:

The word “guarantee” in jurisprudence is a widely used term, and despite its widespread use in jurisprudence, both in its literal sense (between Imamite and Sunni jurists and in civil law and business law in Iranian law) and in its idiomatic sense, There is disagreement. By examining jurisprudence and legal books it can be concluded that there is no comprehensive meaning to this term and jurists have defined the jurisprudence on every subject of jurisprudence in relation to the subject of warrant; Iodine and... each have a separate definition. The same difference in the definition of a guarantee has led some jurists and jurists to use terms such as “obligation”, “obligation”, “responsibility” and “obligation” sometimes in the sense of guarantee and sometimes in place of each other. The present article seeks to prove the assumption that bail in jurisprudence and law means civil liability and, in an analytical manner, by referring to authentic jurisprudential and legal books, proves this hypothesis.

منابع و مأخذ:

منابع

ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، 1410ق.

ابن منظور، ابوالفضل، جمال الدین، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.

احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقائیس اللغة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، 1404ق.

احمدی، محمدرضا، «تأملی در مفهوم، مبانی و اقسام تعهد»، پژوهشحقوقوسیاست، سال یازدهم، شماره 26، بهار و تابستان 1388ش.

آخوند خراسانى، محمدکاظم بن حسین، کتاب فی الوقف، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1413ق.

اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1403ق.

اشتهاردى، على پناه، مدارک العروة، دار الأسوة للطباعة و النشر، تهران، 1417ق.

اصفهانى، سیدابوالحسن، وسیلة النجاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، قم، 1422ق.

اصفهانى، مجلسى اول، محمدتقى، یک دوره فقه کامل فارسى، مؤسسه و انتشارات فراهانى، تهران، 1400ق.

اصفهانى، محمدحسین کمپانى، حاشیة کتاب المکاسب، أنوار الهدى، قم، 1418ق.

انصارى دزفولى، مرتضى بن محمد امین، کتاب المکاسب، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم، 1415ق.

همو، کتاب المکاسب، مؤسسه مطبوعاتى دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1410ق.

ایروانى، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری، قم، چاپ دوم، 1427ق.

ایروانى، على بن عبد الحسین نجفى، حاشیة المکاسب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، 1406ق.

باریکلو، علی‌رضا، مسئولیت مدنی، نشر میزان، چاپ پنجم، 1393ش.

بحرالعلوم، محمد بن محمدتقى، بلغة الفقیه، منشورات مکتبة الصادق، تهران، چاپ چهارم، 1403ق.

بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1405ق.

بهرامی احمدی، حمید، ضمان قهری، مسئولیت مدنی با مطالعه تطبیقی در فقه مذاهب اسلامی و نظام­های حقوقی، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، ویرایش دوم، چاپ دوم، 1393ش.

تبریزى، میرزا فتاح شهیدى، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، چاپخانه اطلاعات، تبریز، 1375ق.

جزائرى، سیدمحمدجعفر مروج، هدى الطالب فی شرح المکاسب، مؤسسة دار الکتاب، قم، 1416ق.

جعفری خسروآبادی، نصراله، «تأملی بر مفهوم "تعهد و التزام" در فقه امامیه و حقوق ایران»، مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره نهم، شماره سوم، پاییز 1396ش.

جعفری­لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، کتابخانه گنج دانش، چاپ بیست‌وسوم، 1390ش.

جمال‌الدین حلّى، احمد بن محمد اسدى، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1407ق.

جمال‌الدین حلّى، احمد بن محمد اسدى، المهذب، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1407ق.

جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سیدمحمود هاشمى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل­بیت (ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­بیت (ع)، قم، 1426ق.

جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، دار العلم للملایین، بیروت، 1410ق.

حائرى، سیدعلى بن محمد طباطبایى، ریاض المسائل، مؤسسه آل البیت(ع)، قم،  1418ق.

حائرى، سیدکاظم حسینى، فقه العقود، مجمع اندیشه اسلامى، قم، چاپ دوم، 1423ق.

حسینى روحانى، سیدصادق، فقه الصادق(ع)، دار الکتاب - مدرسه امام صادق (ع)، قم، 1412ق.

حسینى عاملى، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1419ق.

حسینی­نژاد، حسین­قلی، مسئولیت مدنی، انتشارات مجد، 1389ش.

حکیم، سیدمحسن طباطبایى، مستمسک العروة الوثقى، مؤسسة دار التفسیر، قم، 1416ق.

همو، نهج الفقاهة، انتشارات 22 بهمن، قم.

حلّى، حسین، بحوث فقهیة، مؤسسة المنار، قم، چاپ چهارم، 1415ق.

حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دار الفکر المعاصر، بیروت، 1420ق.

خلخالى، سیدمحمدمهدى موسوى، فقه الشیعة - کتاب الإجارة، مرکز فرهنگى انتشارات منیر، تهران، 1427ق.

خمینى، سید روح‌اللّه موسوى، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم.

همو، کتاب البیع (تقریرات، للخرم‌آبادى)، در یک جلد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، قم،  1418ق.

همو، کتاب البیع (تقریرات، للقدیری)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، تهران.

همو، کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، تهران، 1421ق.

خوانسارى، سیداحمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم، 1405ق.

خویى، سیدابوالقاسم موسوى، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی‌تا.

همو، منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم، چاپ بیست‌و هشتم، 1410ق.

همو، موسوعة الإمام الخوئی، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره، قم، 1418ق

داراب­پور، مهراب، مسئولیت­های خارج از قرارداد، انتشارات مجد، چاپ دوم، 1390ش.

دلفانی، علی­اشرف، مبانی مسئولیت کیفری در حقوق اسلام و فرانسه، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، بوستان کتاب، قم، 1382ش.

زبیدى واسطى، حنفى، محب­الدین، سیدمحمدمرتضى حسینى، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

الزحیلی، وهبة، نظریة الضمان أو احکام المسؤولیة المدنیة و الجنائیة فی فقه الاسلامی، دار الفکر، دمشق، 1998م.

سبحانى تبریزى، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1414ق.

سبزوارى، سید عبدالأعلى، جامع الأحکام الشرعیة، مؤسسه المنار، قم، چاپ نهم.

همو، مهذّب الأحکام، ج‌20، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله، قم، چاپ چهارم، 1413ق.

سبزوارى، محقق، محمدباقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1423ق.

سعدى ابوجیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحا، دار الفکر، دمشق، چاپ دوم، 1408ق.

السنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی، نظریة الالتزام بوجه عام، مصادر اللتزام، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1952م.

سیفى مازندرانى، على­اکبر، دلیل تحریر الوسیلة - أحکام الأسرة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، تهران، 1429ق.

سیورى حلّى، مقداد بن عبد اللّه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى - ره، قم، 1404ق.

شبیرى زنجانى، سیدموسى، المسائل الشرعیة، مؤسسة نشر الفقاهة، قم، 1428ق.

شعرانى، ابوالحسن، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، منشورات إسلامیة، تهران، چاپ پنجم، 1419ق.

شهید اول، محمد بن مکى، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، دار التراث - الدار الإسلامیة، بیروت، لبنان، 1410ق.

شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (کلانتر)، کتابفروشى داورى، قم، 1410ق.

همو، حاشیة الإرشاد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1414ق.

همو، حاشیة شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1422ق.

همو، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1413ق.

صاحب بن عباد، کافى الکفاة، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، عالم الکتاب، بیروت، 1414ق.

صافى گلپایگانى، لطف الله، هدایة العباد، دارالقرآن الکریم، قم، 1416ق.

صفایی، سیدحسین، رحیمی، حبیب­الله، مسئولیت مدنی، الزامات خارج از قرارداد، سازمان چاپ و انتشارت وابسته به اوقاف و امور خیریه، سمت، تهران، چاپ ششم، 1393ش.

صیمرى، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، دار الهادی، بیروت، 1420ق.

طاهری، حبیب الله، «طبیب ضامن است»، نشریه نامه مفید، شماره 14، 1377ش.

همو، حقوق مدنى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، 1418ق.

عدل، مصطفی، حقوق مدنی، انتشارات بحرالعلوم، قزوین، 1373ش.

عراقى، آقاضیاءالدین، على کزازى، حاشیة المکاسب، انتشارات غفور، قم، 1421ق.

علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1410ق.

همو، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1420ق.

همو، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، 1414ق.

عمید، فرهنگ فارسی عمید.

عمید زنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، درآمدی بر مسئولیت مدنی و اسباب و آثار آن در فقه اسلامی، نشر میزان، چاپ دوم، 1389ش.

عمیدى، سیدعمیدالدین بن محمد اعرج­حسینى، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1416ق.

فاضل آبى، حسن بن ابى طالب یوسفى، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ سوم، 1417ق.

فاضل لنکرانى، محمد موحدى، القواعد الفقهیة، چاپخانه مهر، قم، 1416ق.

همو، تفصیل الشریعة، الغصب، إحیاء الموات، المشترکات و اللقطة، مرکز فقهى ائمه اطهار(ع)، قم، 1429ق.

فخرالمحققین حلّى، محمد بن حسن بن یوسف، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1387ق.

فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوم، 1410ق.

فقعانى، على بن على بن محمد بن طى، الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود، مکتبة إمام العصر (عج) العلمیة، قم، 1418ق.

فیومى، احمد بن محمد مقرى، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، منشورات دار الرضی، قم، ایران.

قاسم­زاده، سیدمرتضی، الزام­ها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد، بنیاد حقوقی میزان، چاپ نهم، 1390ش.

همو، مبانی مسؤلیت مدنی، نشر میزان، چاپ چهارم، 1385ش.

قرشى، سیدعلى اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ششم، 1412ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، أنوار الفقاهة - کتاب الکفالة، مؤسسه کاشف الغطاء، نجف اشرف، 1422ق.

کاشف الغطاء، محمد حسین بن على بن محمد رضا، تحریر المجلة، المکتبة المرتضویة، نجف اشرف،  1359ق.

کاشف­الغطاء، عباس بن على، المال المثلی و المال القیمی فی الفقه الإسلامی، مؤسسه کاشف الغطاء.

کاتوزیان، ناصر، الزام­های خارج از قرارداد، مسئولیت مدنی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سیزدهم، 1393ش.

همو، حقوق مدنی، نظریه­ی عمومی تعهدات، بنیاد حقوق میزان، چاپ هفتم، 1393ش.

همو، مسئولیت مدنی، الزام­های خارج از قرارداد، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سیزدهم، 1393ش.

گیلانى، نجفى، میرزاحبیب­الله رشتى، فقه الإمامیة، قسم الخیارات، کتابفروشى داورى، قم، 1407ق.

همو، کتاب الإجارة، بى‌نا، نامعلوم، 1311ق.

لطفی، اسدالله، سلسله مباحث فقهی حقوقی مسئولیت مدنی، انتشارات جاودانه، جنگل، 1393ش.

همو، موجبات و مسقطات ضمان قهری در فقه و حقوق مدنی ایران، مجمع علمی و فرهنگی مجد، چاپ دوم، 1392ش.

مامقانى، محمدحسن بن الملا عبداللّٰه، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، مجمع الذخائر الإسلامیة، قم، 1316ق.

محقق ثانى (کرکی)، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ دوم، 1414ق.

محقق حلّى، نجم الدین، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، مؤسسة المطبوعات الدینیة، قم، چاپ ششم، 1418ق.

همو، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم، 1408ق.

محقق داماد، سیدمصطفى، بررسى فقهى حقوق خانواده - نکاح و انحلال آن، قم.

همو، قواعد فقه، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران، چاپ دوازدهم، 1406ق.

مراغى، سید میرعبدالفتاح بن على حسینى، العناوین الفقهیة، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1417ق.

مرعشى نجفى، سیدشهاب الدین، منهاج المؤمنین، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى-ره، قم، 1406ق.

مشکینى، میرزاعلى، مصطلحات الفقه.

مصطفوى، سیدمحمدکاظم، فقه المعاملات، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1423ق.

معین، فرهنگ فارسی معین.

مکارم شیرازى، ناصر، القواعد الفقهیة، مدرسه امام امیرالمؤمنین (ع)، قم، چاپ سوم، 1411ق.

موسوى اردبیلى، سیدعبد الکریم، فقه الشرکة و کتاب التأمین، منشورات مکتبة أمیر المؤمنین - دار العلم مفید (ره)، قم، 1414ق.

موسوى بجنوردى، سیدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیة، ج‌5، نشر الهادی، قم، 1419ق.

موسوی بجنوردی، سیدمحمد، «عقد ضمان و نقش آن در حقوق مدنی»، وقف میراث جاویدان، سال هشتم، شماره 31 و 32، 1379ش.

همو، عقدضمان، انتشارت مجد، 1385ش.

نائینى، میرزا محمد حسین غروى، المکاسب و البیع، دفتر انتشارات اسلامى، قم، اول، 1413 ه‍ ق.

همو، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، المکتبة المحمدیة، تهران، 1373ق.

نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، 1404ق.

نعمت­الهی، اسماعیل، «اصالت ضمان قهری و تقدم آن بر مسئولیت قراردادی در فقه امامیه»، مجله حقوقاسلامی، سال سیزدهم، شماره 51، زمستان 1395ش.

هاشمى شاهرودى، سید محمود، قراءات فقهیة معاصرة، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­بیت (ع)، قم، 1423ق.

همو، بحوث فی الفقه الزراعی، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­بیت(ع)، قم، 1426ق.

همو، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت(ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، 1423ق.

همدانى، آقا رضا بن محمدهادى، حاشیة کتاب المکاسب، جناب مؤلف، قم، 1420ق.

یزدى، سیدمحمدکاظم طباطبایى، العروة الوثقى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1419ق.