ساحت تربیت زیبایی شناختی و هنری سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در نظام معیار اسلامی از منظر فقه، قرآن و حدیث
محورهای موضوعی : جامع الفقهیهحسن حیدری 1 , محمد حسین توانایی 2 , فیض اله اکبری 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد کرج
3 - استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
کلید واژه: تربیت زیبائی شناختی و هنری, نظام معیار اسلامی, قرآن و حدیث, حیات طیبه, فطرت, سند تحول بنیادین, فقه اسلامی. ,
چکیده مقاله :
رهیافت جدیدی که این مقاله با روش توصیفی_ تحلیلی در صدد دفاع از آن است .رویکردتربیت زیبائی شناختی و هنری دین اسلام است.طبیعت ،گسترده ترین و بارزترین نمود زیبائی بر پهنه هستی است. و آنگاه که انسان فارغ از هیاهوی زندگی به تماشای طبیعت ناب بنشیند . طراوت این زیبائی را در می یابد و روح زندگی را در کالبد هستی حس می کند.یافته های تحقیق نشان می دهد رمز گشائی و رمز گردانی از پدیده های آشکار و پنهان طبیعت هستی و ابراز آن به زبان هنری می تواند ما را به مرتبه ای از مراتب حیات طیبه برساند . این مقاله مولّفه هاو مصادیق تربیت زیبائی شناختی و هنری در نظام معیار اسلامی از منظر قرآن و حدیث را واکاوی نموده است.
A new approach that this article seeks to defend with a descriptive-analytical method. The approach to aesthetic and artistic education is the religion of Islam. Nature is the most extensive and obvious manifestation of beauty in the expanse of existence. And when a person, free from the hustle and bustle of life, sits down to watch pure nature. He understands the freshness of this beauty and feels the spirit of life in the body of existence. The findings of the research show that decoding and encoding the obvious and hidden phenomena of the nature of existence and expressing it in artistic language can bring us to a level of a good life. This article has analyzed the components and examples of aesthetic and artistic education in the Islamic standard system from the perspective of the Quran and Hadith.
1) قرآن کریم
2) احمدوند علی محمد ، 1386، درباره راهبرد دوماهنامه توسعه انسانی پلیس، ، شماره10
3) اخوان کاظمی، بهرام، 1389، امنیت در نظام سیاسی اسلام، تهران، انتشارات کانون اندیشه جوان،
4) اردبیلی، محمدعلی1381، مفهوم تروريسم مندرج در: تروريسم و دفاع مشروع از نظر اسلام و حقوق بين الملل، مجموعه مقالات و سخنراني هاي ارائه شده در همايش ، تهران ، مركز مطالعات توسعه قضايي ، دانشكد علوم قضايي و خدمات داراي
5) ازغندی، علیرضا و جلیل روشن دل 1386، مسائل نظاامی و استراتژِ معا صر، تهرران: نترر سمت
6) اسدی بیژن. 1390. سیاست خارجی دولت اصلاحات؛ موفقیت‌ها و شکست‌ها. باز
7) افتخاری اصغر ، شبستانی علی. 1390. راهبرد جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تروریسم. آفاق امنیت ش12. عبداللهی، محسن1388 . تروریسم: حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
8) افتخاری، اصغر 1395« . مدارات تروریسم: چهره دوگانه تروریسم در عراق،« در: جمعی از نویسندگان، عراق پس از سقوط صدام، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
9) افشار نیا، جعفر. 1398 «.امکان توسل به دفاع مشروع در مبارزه با تروریسم بامطالعه ی موردی مبارزه ی ترکیه با گروه تروریستی پ.ک.ک.« مجموعه مقالات اولین کنگره ی ملی 71 هزار شهید ترور. تهران : شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر، دور
10) اکبرزاده فریدون ، رحیمی محمد. 1396. بحران هسته ای و تاثیر ان بر سیاست های خارجی دولت نهم و دهم. اولین کنفرانس ملی حقوق و علوم سیاسی
11) امینی حسن. 1383. تاثیر حوادث یازده سپتامبر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. اعتدال
12) امینیان، بهادر و شفق ضمیری جیرسرایی ، 1395، تاثیر رژیم کنترل تکنولوژی موشکی بر امنیت ملی و بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران«، فصلنامه آفاق امنیت، سال نهم، شماره سی و دوم.
13) ایران (۲۰۱۱-۲۰۱۵)، فصلنامه مدیریت و پژوهشهای دفاعی دانشکده و پژوهشکده دفاعی، سال پانزدهم،ش81
14) آشنا، حسام الدین و اسمعیلی، محمدصادق، 1388امنیت فرهنگی؛ مفهومی فراسوي امنیت ملی و امنیت انسانی، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره 5،
15) آمی علی ، کشاورز مقدم الهام. 1394. جایگاه مجموعه امنیتی محور مقاومت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. مطالعات سیاسی جهان اسلام
16) بازرگان ابوالفضل ، حسین پوراحمدی میبدی. 1397. ابعاد سیاسی و امنیتی حمایت از سوریه در سیاست خارجی ج. ا. ایران (2017- 2011)رهیافت های سیاسی و بین المللی رهیافت های سیاسی و بین المللی شماره 3
17) برزگر کیهان. 1388. سیاست خارجی ایران از منظر رئالیسم تهاجمی و تدافعی. روابط خارجی
18) بزرگمهری، مجید 1385« موضع گيري سازمان كنفرانس اسالمي در مبارزه با تروريسم بينالمللي،« )ترجمه) ، ماهنامه زمانه، سال پنجم، شماره 51
19) بزرگمهری، مجید، 1394، نقش سازمان ملل متحد در مبارزه با تروریسم، تهران، انتشارات دانشگاه بین المللی امام خمینی
20) بوزان، باری، 1396، مردم دولت‌ها و هراس، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردي
21) بهمنی جواد. 1395. جامعه مدنی در دوران احمدی نژاد و خاتمی. کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی
22) پورسعید، فرزاد(1388)، تحول تروریسم در روابط بین الملل، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 12، شماره 46، زمستان.
23) تهامی، سید مجتبی، امنيت ملي،1390 دكترين،سياست هاي دفاعي و امنيتي، کانون پژوهش های دریای پارس،
24) جزایری سید عباس ، قائدی امیر. 1399. ابعاد مسئولیت های حقوقی مربوط به سقوط هواپیمای اوکراینی. نشریه فقه و حقوق نوین ش4
25) جعفری انوش ، سحری در گاهی نرگس. 1394. اثر سیاست خارجی عصر محمود احمدی نژاد برمنافع ملی. کنفرانس ملی چارسوی علوم انسانی
26) جمراسی فراهانی، علی اصغر، 1385، بررسی مفاهیم نظری امنیت ملی، چاپ4، تهران مرکز آموزش مدیریت دولتی
27) جهان بزرگی، احمد، 1388، امنیت در نظام سیاسی اسلامی، چاپ1، تهران، انتشاراتپژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
28) حاتمی محمدرضا. 1394. شکل گیری داعش در کانون پویش جهانی شدن. پژوهشنامه روابط بین الملل
Biannual journal of jurisprudential principles of Islamic law Vol.15— no.1— spring and summer2022— Issue 29
|
Research Article
The field of aesthetic and artistic education is a document of the fundamental transformation of education in the Islamic standard system from the perspective of jurisprudence, the Quran, and Hadith.
Hassan Heidari1, Mohammad Hossein Tavanaei2, Feizollah Akbari3
Received: 2023/11/11 Accepted: 2024/03/05
Abstract
A new approach that this article seeks to defend with a descriptive-analytical method. The approach to aesthetic and artistic education is the religion of Islam. Nature is the most extensive and obvious manifestation of beauty in the expanse of existence. And when a person, free from the hustle and bustle of life, sits down to watch pure nature. He understands the freshness of this beauty and feels the spirit of life in the body of existence. The findings of the research show that decoding and encoding the obvious and hidden phenomena of the nature of existence and expressing it in artistic language can bring us to a level of a good life. This article has analyzed the components and examples of aesthetic and artistic education in the Islamic standard system from the perspective of the Quran and Hadith.
Keywords: Aesthetic and artistic education, Islamic standard system, Quran and Hadith, virtuous life, nature, document of fundamental transformation, Islamic jurisprudence.
[1] - PhD student, Department of Quran and Hadith Sciences, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj, Iran.
[2] - Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj, Iran (Corresponding Author). mohammad.tavanaei@kiau.ac.ir
[3] - Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj, Iran.
مقاله پژوهشی
حسن حیدری 1، محمدحسین توانایی 2، فیض اله اکبری 3
چکیده
رهیافت جدیدی که این مقاله با روش توصیفی_ تحلیلی در صدد دفاع از آن است .رویکردتربیت زیبائی شناختی و هنری دین اسلام است.طبیعت ،گسترده ترین و بارزترین نمود زیبائی بر پهنه هستی است. و آنگاه که انسان فارغ از هیاهوی زندگی به تماشای طبیعت ناب بنشیند . طراوت این زیبائی را در می یابد و روح زندگی را در کالبد هستی حس می کند.یافته های تحقیق نشان می دهد رمز گشائی و رمز گردانی از پدیده های آشکار و پنهان طبیعت هستی و ابراز آن به زبان هنری می تواند ما را به مرتبه ای از مراتب حیات طیبه برساند . این مقاله مولّفه هاو مصادیق تربیت زیبائی شناختی و هنری در نظام معیار اسلامی از منظر قرآن و حدیث را واکاوی نموده است.
واژگان کلیدی: تربیت زیبائی شناختی و هنری، نظام معیار اسلامی، قرآن و حدیث، حیات طیبه، فطرت، سند تحول بنیادین، فقه اسلامی.
مقدمه
قرآن کریم، فلسفه تفاوت انسانها را ارتباط اجتماعی بیان می کند. بر اساس آموزه های قرآنی و همچنین روایات، روابط اجتماعی همه کنش های اجتماعی را در بر می گیرد، همانطور که متأثر از شخصیت و اراده فردی هر یک از اعضای جامعه است، متاثر از جهان بینی و نگرش و بینش کلی آن جامعه نیز می باشد. عمل اختیاری انسان نیز از باورها، شناخت ها و گرایش های او سرچشمه می گیرد که در جامعه دینی از آموزه های اصلی آن دین سرچشمه می گیرد. بنابراین به راحتی می توان تأثیر مستقیم روابط اجتماعی را بر سلامت انسان مشاهده کرد. از آنجایی که هر رفتار سالم و نادرست می تواند روند اجتماعی و ارتباطی را از بین ببرد و مسیر ارتباطی افراد را به انحراف سوق دهد، خداوند در آیات بسیاری ناهنجاری های رفتاری و اخلاقی را ذکر کرده که عامل مهمی در فروپاشی سلامت انسان است. با توجه به موارد مطرح شده، هدف اصلی مقاله ی حاضر، شناخت نقش تربیتی روابط اجتماعی مطلوب بر سلامت انسان از نگاه قرآن و روایات است که سعی می شود ابعاد این مهم مورد بررسی قرار گیرد.
پیشینه تحقیق
سمنار(1394) در مقاله ای با عنوان تأثیر مهارت‌های ارتباطی بر روابط انسانی از منظر قرآن كریم و روایات، به بررسی مهارت‌هایی كه موجب موفقیت انسان در برقراری ارتباط با دیگران میشود، پرداخته و با هدف یافتن راه‌هایی برای بهبود روابط با افراد مختلف جامعه به مصادیقی از آیات و روایات در ارتباط با روابط اجتماعی اشاره کرده است. موحدی(1394) در مقاله ای با عنوان الگوی روابط اجتماعی بر مبنای قرآن، به یکی از ضروریات ارائه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در حیطه روابط اجتماعی پرداخته و از قرآن و روایات به عنوان یکی از شاخصه‌های پیشرفت در جامعه اسلامی یاد کرده است. (موسوی(1388) در مقاله ای با عنوان تأثیر روابط اجتماعی صمیمانه بر بهداشت روان، آثار برخورد صمیمانه در خلال انواع روابط اجتماعی را بر سلامت روان با بررسی دو دیدگاه اسلام و روانشناسی مورد بررسی قرار داده است. مهدی زاده و خیلا(1393) در مقاله ای با عنوان تلفن همراه، روابط اجتماعی، به بررسی نقش تلفن همراه به عنوان یک فن‌آوری نوین ارتباطی در برقراری روابط اجتماعی پرداخته و جوانان به عنوان پیشتاز در این عرصه را مورد بررسی قرار داده و بصورت موردی پرسشنامه در بین 313 نفراز دانشجویان دانشگاه ارائه داده و به نقش تلفن همراه بیشتر از فناوری‌های دیگر اشاره کرده است. نجفی(1396) در مقاله ای با عنوان تأثیر قرآن بر روابط اجتماعی در اندیشه مفسران، چیستی تأثیر قرآن بر روابط اجتماعی و چگونگی اثر‌گذاری با پردازش ایده‌های بنیادین در زمینه‌های گوناگون، با تکیه بر دیدگاه مفسرانی که با نگرش اجتماعی به تفسیر پرداخته‌اند را مورد بررسی قرار داده است. سیفعلی(1389) در در پایان نامه خود با عنوان "بررسی روابط اجتماعی انسان در نظام اخلاقی قرآن به نظام اخلاقی قرآن در روابط اجتماعی انسان پرداخته و اینکه در قرآن برای هر شخص برنامه مشخصی قرار داده شده است که بر مبنای این برنامه به کمال و سعادت خود می‌رسد. نویسنده با تعیین مصادیق اصول و روابط در زندگی انسانها به نقش حیات‌بخش و سعادت‌آفرین آنها در زندگی انسانها پرداخته است.
تربیت
واژه تربیت از (ربو) و باب تفعیل است . در این ریشه معنای زیادت و فزونی اخذ گردیده است و در مشتقات مختلف آن این معنی را به نوعی میتوان بازیافت. بنابراین واژه تربیت با توجه به ریشه ی آن بمعنای فراهم کردن موجبات فزونی و پرورش است ( باقری ، 1384) .علاوه بر این تربیت به معنی تهذیب و تزکیه نیز استعمال شده که بمعنی زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است . اما تربیت در اصطلاح قرآن ، پرورش جسم و تن را هم شامل می گردد و به معنای فراهم کردن زمینه ی رشد استعدادهای آدمی دلالت میکند و از ابتدایی ترین و مهم ترین نیازهای بشر می باشد ، جایی که فرعون حضرت موسی (ع) را بازشناخته و وی را مورد خطاب قرار داده میفرماید : «قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيدًا وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ» ؛تو آن کودکی نیستی که ما پروریدیم و سالهای عمرت نزد ما گذشت ؟( شعرا: 189).
روابط اجتماعی
روابط با دیگران یکی از نیازهای اساسی انسان است. این نیاز چنان مهم است که محرومیت از آن میتواند پیامدهای جسمانی و روانی حادی به دنبال داشته باشد (حائری زاده و همکارن، 1388، 29). ارتباطات بین دو نفر یا دو گروه و بیشتر که هسته اصلی زندگی اجتماعی را تشکیل میدهد، روابط اجتماعی خوانده میشود. روابط انسانی شامل سه بعد اساسی ارتباط فرد با خود، ارتباط فرد با دیگران و ارتباط جمعی یا عمومی میباشد. روابط اجتماعی باید، معنادار باشد و با آگاهی صورت گیرد. منظور از روابط اجتماعی، ارتباط با وابستگی متقابل انسانها و جهت‌گیری رفتاری آنها است. انسانها نیاز ذاتی به برقراری روابط اجتماعی دارند و به همین دلیل، موقعیت‌هایی ایجاد میکنند تا بتوانند در آن رابطه اجتماعی را تجربه کنند (حسینی نثار، 1392، 100).
مولفه های قرآنی در روابط اجتماعی
مهمترین مولفه های قرآن در روایط اجتماعی عبارتند از:
1. ارتباطات
روابط اجتماعی انسان که در قالب زندگی جمعی جلوه گر میشود، نیازهاي انسان را بهتر و کامل‌تر تأمین میکند (ابن خلدون، 1385، 1: 77). ارتباط اجتماعی از کوچکترین نهاد اجتماعی، یعنی خانواده شکل می‌گیرد و انسان از کودکی می‌آموزد که برای زندگی با دیگران نیازمند پیوندهای دوسویه و چندسویه است.(رجبی، 1399: 36). بنابر این همه اینها را میتوان گونه‌ای از روابط اجتماعی به شمار آورد که حتی اگر از آنها نباشد، به شدت تحت تأثیر آن‌هاست. او رشد میکند و پی میبرد که رابطه تودرتوی اجتماع گاه بسیار ساده و دوست داشتنی است و گاه پیچیده و سنگین؛ و گاه درون خانه شکل می‌گیرد و گاه درون شهر و ملت و گاه در عرصه بین‌المللی و روابط پرگستره بشری. همه‌ی اینها در ظرف اجتماع و روابط ارادی و اختیاری انسانها با یکدیگر پدید می‌آیند و همه‌ی آنها در قالب روابط و کردارهای متقابل اجتماعی شکل گرفته از باورها و گرایش‌ها برخاسته است؛ نکته‌ای که جانمایه و مفهوم ارتباط اجتماعی است. (اسلامی، 1400: 39).
بر این اساس، با توجه آموزه های قرآنی مدیریت درست و مفید روابط اجتماعی در همه شکل‌های آن، از حقوقی و سیاسی و اقتصادی گرفته تا اخلاقی و فرهنگی، به زندگی اجتماعی بهتر و پرسودتر یاری میرساند. این روابط اگر با رعایت قوانین و هنجارهای دینی و انسانی همراه شود، سعادت نهایی و جاوید بشر را فراهم میآورد. ارتباط‌های آموزشی، فرهنگی و حتی اقتصادی و سیاسی نیز گونه‌ای از روابط اجتماعی به شمار می‌آید که حتی اگر از آنها نباشد، به شدت تحت تأثیر آن‌هاست. از این رو هرگونه سرمایه‌گذاری بر اساس سالم‌سازی روابط اجتماعی و ترویج صداقت و محبت و صمیمیت و صفا و یکرنگی در جامعه، بر همه عرصه‌های فعالیت اجتماعی، تأثیر مستقیم دارد و از هزینه کردن‌های بدون سود و زیانهای بدون جبران جلوگیری میکند. بر این اساس، انواع ارتباطات اجتماعی را می توان این گونه برشمرد:
1.1 .روابط اجتماعی در کودکی: روابط اجتماعی در کودکی باعث تأمین نیاز «احساس وابستگی فرد به دیگران» و آشنا شدن با ارزشها، شکل گیری شخصیت و آموختن رفتار اجتماعی و رفتار بین فردی می گردد. فرد در روابط با افراد هم سن، به دلیل برخورداری از آزادی بیشتر نسبت به روابط والدین و خانواده، راحت تر می تواند نیازهای خود را مطرح نماید و از راهنمایی آنها بهره مند گردد و در تعامل و ارتباط با افراد هم سن کمبود محبت از ناحیه والدین را جبران کند. کودک در ارتباط با افراد هم سن مجال پیدا می کند خشم و هیجان (غم و غصه) خود را ابراز کند و دریابد که دیگران هم چون او مشکلاتی دارند و تخلیه روانی شود (بی ریا و دیگران، 1375، ص 909 ).
1.2. روابط اجتماعی با همسایگان: یکی از انواع روابط اجتماعی، روابط با همسایگان است و از آنجا که انسان مراوده و ملاقات زیادی با آنها دارد، دین اسلام نسبت به حقوق همسایگان سفارش زیادی کرده است. «به پدر و مادر نیکی کنید، هم چنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین» وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً وَبِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَی وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ» (نساء : 36).
در روابط همسایگى نیز انواع حمایت اجتماعى که منجر به بهداشت روانى افراد مىشوند وجود دارد و مىتوان آنها را در دستوراتى که اسلام به عنوان حقوق همسایگى مطرح کرده است مشاهده نمود. برخى این حقوق عبارتند از: مراقبت از خانه و اموال همسایه در غیاب او، احترام گذاشتن، یارى در مقابل ظلم و ستم، عدم تجسس در زندگى، چشمپوشى از بدىها، هدایت ...(کلینی، ج 2، ص 666 )
1.3. روابط اجتماعی با دوستان (اخوت اسلامی): روابط اجتماعی در دین اسلام مورد تأکید قرار گرفته است به گونه ای که از نخستین اقدامات پیامبر(ص) در مدینه ایجاد برادری «اخوت» بین مسلمانان، انصار و مهاجرین بود، حضرت علی(ع) می فرماید: «اَلْمُؤْمِنُ آلِفٌ مَأْلُوف»، «مؤمن با دیگران انس می گیرد و دیگران نیز با او انس و الفت می گیرند » (نهج البلاغه، کلمات قصار، ۱۶۱).
ارتباطات اجتماعی بر تمام جنبه های سلامت اثر دارد، دوستان موجب شادمانی، و خلق های مثبت، سلامت روانی، کاهش فشار روانی، تخلیه روانی و برون ریزی عاطفی می شوند (ارگایل، 1382 ش، ص 132). دیدار، سلام کردن، مصافحه کردن، احترام گذاشتن، ، قدردانی و تحسین، وفای به عهد، گشاده رو بودن،... از جمله رفتارهای مناسبی است که روابط با دوستان را بهتر می کند.
2. همبستگی اجتماعی در روابط اجتماعی
صریح ترین آیه اي که در قرآن به موضوع همبستگی اجتماعی اشاره شده، «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَاكَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»(آل عمران:103). در این آیه، هیچ یک از ویژگیهاي انسانی از جمله مشترکات قومی، خونی، نژادي، زبـانی و ... بـه عنوان عامل همبستگی شناخته نشده است( مدرسی ، 1419، ج 6 ، ص 191-192).زیرا هیچ یک از این ویژگی ها برخواسته از فطرت مشترك همه انسانها نیست. در نتیجه، هرچند در مواردي موجب همگرایی و جمع کـردن عـده اي میشود، اما عدة بیشتري را خارج میکند. این امر خود، عامل گسست و جدایی میشـود. ( فضل الله ، 1419 ج 6 ، ص 192). عـاملی که در این آیه، مورد تأکید قرار گرفته است، پیروي عقیدتی و التزام عملی به دین اسلام اسـت و از همگی خواسته است که به ریسمان الهی چنگ زده و از هرگونه تفرقه پرهیز کنند.(طباطبایی ، 138 ج 3 ، ص 174 ).
در آیات 104 و 105 آل عمران، به دو نکته دیگر در باب همبستگی مسلمانان اشـاره شده است. یکی آنکه، مسلمانان پـس از اسـلام آوردنشـان، آثـار خـوب بنـدگی خـدا را مشـاهده کرده اند. اسلام اختلافات آنها و قتل و غارت، که عامل گسسـت اجتمـاعی اسـت، را از میـان آنهـا برداشت و به جاي آن، اتحاد و یکپارچگی را در میان آنان ایجاد و رواج داد. دوم اینکه از مسلمانان خواسته شده تا با دعوت دیگران به اسلام، زمینه اتحاد و همبستگی را در میان آنها ایجـاد کرده، از اختلاف دوري نمایند. (ابن عاشور ، ج 3 ، ص 178). ( طباطبایی ، 1380 ، ج 11 ص 41 ).
بر این اساس، با توجه به آموزه های قرآنی و همچنین روایات، همبستگی اجتماعی، باعث همدلی و همفكری شده و خود به تنهايی شادی آور است. هنگامی که با ديگران ابراز همدلی و همدردی می کنيم، در واقع خود را در غم و شادی آنها شريك می دانيم و به مشكلاتشان واکنش دوستانه نشان می دهيم و همين امر باعث می شود آنان نيز همين احساس را در باره ما داشته باشند. در کنار هم بودن و پاسخ مناسب دادن به احساسات اطرافيان، انسان را مورد توجه آنان قرار می دهد. وقتی افرادی برای انجام يك کار گرد هم می آيند و نسبت به چگونگی آن فكر و اظهار نظر می کنند این امر در بهبود تصمیم گیری و ایجاد آرامش و سلامت روحی و روانی اثر مناسبی را بر جای بگذارد.
3- نقش عواطف در روابط اجتماعی
از منظر اسلام عاطفه یکی از پایه‌های اساسی نظم و همبستگی اجتماعی را تشکیل میدهد. بدون وجود نوعی وابستگی عاطفی میان کنش‌گران اجتماعی استقرار نظم و ثبات اجتماعی با چالش‌های ریشه‌ی مواجه خواهد بود. قرآن در سوره فتح، پایه اصلی تعامل در جامعه مؤمنانه را رحمت و عطوفت بیان میکند: «رُحَماءُ بَینَهُمْ» (فتح: 29)؛ در سوره حجر، صراحتاً به پیامبر اکرم دستور میدهد که با مؤمنان بر مبنای اصل محبت، رحمت و مهربانی رفتار نماید: «وَاخْفِضْ جَناحَک لِلْمُؤْمِنِینَ» (حجر: 88). همچنین در سوره روم، پیوندهای عاطفی یکی از نشانه و آیات الهی بیان شده که بنیان خانواده به عنوان واحد اساسی نظم بر آن استوار است: «وَ جَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّه‌ی وَ رَحْمَه‌ی» (روم: 21). متون روایی نیز بر اهمیت و نقش اساسی عواطف در پی‌ریزی و استحکام روابط اجتماعی مطلوب تأکیده شده است. امام علی (ع) در مورد نقش مثبت عواطف در تنطیم حیات جمعی میفرماید: « قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیةُ فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیهِ.» «قلب‌های مردم طبعاً وحشی و رام ناشدنی است که توسط مهربانی، عطوفت و احسان نسبت به هم رام میشوند» (نهج البلاغه ،حکمت 50). امام باقر (ع) «الدّين هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّينُ»دين محبّت است و محبّت دين است (مجلسی، ج 66، ص 237).
بنابراین، الگوی عاطفی مطلوب از دیدگاه اسلام، آن است که بر اساس همبستگی دینی و ایمانی شکل گرفته باشد. هر چند اسلام پیوندهای طبیعی و کارکردی را نفی نمی‌کند، اما تلاش می‌ورزد که با مبنا قرار دادن «حب» و «رضایت الهی» آنها را سمت و سوی متعالی بخشیده و با نیروی ایمان بر عمق و گستره‌شان بیفزاید.
4. تربیت اجتماعی
قرآن کریم محور دعوت پیامبران را عموما و حضرت محمد(ص)را خصوصا تربیت و تکمیل فضایل اخلاقی قرار داده است.آنچه به انسان ارزش والا می دهد و هدف های عالی می بخشد انسان را به معنی حقیقی می سازد همین فضایل اخلاقی هست« كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ » چنانکه در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم که آیات ما را برای شما تلاوت میکند و نفوس شما را (از پلیدی جهل) پاک و منزّه می‌گرداند و به شما تعلیم کتاب و حکمت میدهد و آنچه را نمی‌دانید به شما می‌آموزد. (بقره : 151). اسلام دین عزلت گزيني و فردگرايي نيست، بلکه علاوه بر توجه به امور فردي، به مسائل اجتمـاعي نيز توجه دارد. روابط سالم اجتماعي و مناسبات معتدل و عاطفي بر پايـة کرامـت انـسان و توأم با عدالت و انصاف تأثيري سازنده بر تربيت مردم دارد؛ و روابط ناسالم اجتماعي و مناسبات غيرمعتدل برخاسته از افراط و تفريط بر پاية حقارت ا نسان و توأم با سـتمگري و تبعيض تأثيري مخرب بر تربيت افراد دارد . به عبارت ديگـر، سـلامت ديـن و دنيـاي مردم به سلامت اجتماع بستگي دارد (دلشاد تهراني،1379).تربیت صحیح در هر جامعه ای موجب پرورش انسانهایی میشود که تنها به فکر خود نیستند بلکه به آرمانهای والایی فکر میکنند تا جامعه ای مستقل و آزاد و حکومتی عادلانه داشته باشند .تربیت اجتماعی یکی از عواملی است که تاثیر شگرفی بر سایر ابعاد دارد و تحقق آن به محیط مساعد نیاز دارد. (مجلسی،1378،ص 90).
بررسی آیات قرآن کریم و سیره اهل بیت (ع) اصول و ضوابط و قواعد بسیاری را در عرصه تربیت تبیین میکند که همین اصول میتواند در عرصه تربیت نیز مورد استفاده قرار گیرد اصولی مانند، تشویق، تنبيه تكرار تذكر..... در این روش والدین و مربیان می‌توانند با توجه به شرایط مخاطب او را به استفاده بهینه از تربیت اجتماعی تشویق کنند و در صورت نیاز او را مورد بازخواست و تنبیه قرار دهند. در واقع هنگامی که افراد از جنبه‌های مثبت روابط اجتماعی استفاده میکنند مورد تحسین قرار گیرند تا در دفعات بعدی به این روند ترغیب شوند.
اصول ایجابی قرآن در روابط اجتماعی
اصول ایجابی قرآن در روابط اجتماعی را می توان در موارد زیر یافت:
1.تربیت عاطفی
قرآن کریم کتاب هدایت وبرای تربیت نازل شده آنجا که قرآن خود را با همین مبنا معرفی می کند : «ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ» (بقره:2). خداوند در آیات متعدد قرآن هدف و فلسفه رسالت پیامبر را تعلیم وتربیت معرفی کرده است. (شعاری نژاد ، 1349،ص 302).
آموزه های قرآنی به تربیت عاطفی از جهت تاثیر در کاهش اضطراب و ایجاد آرامش اهمیت زیادی داده است؛ زیرا همراه با التزام و شناخت قلبی سبب بروز عواطف عالی و ارزشهای متعالی می شود و به این اطمینان دست می یابد :« الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد:28)از طرفی ارتباط صحیح او با خود و دیگران و ارتباط با خداوند سبب شناخت بیشتر می شود و این پشتوانه ایمانی خود سبب ارتقاء سلامت می شود؛زیرا برترین نوع عواطف، این است که احساس صرف نباشد، بلکه بر اساس ایمان و تربیت دینی شکل پذیرد.این نوع از عاطفه،دیگر مراتب عاطفه را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و آدمی را در جهتی خدایی رهنمون می شود «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» (آل عمران:159) سلامت جسمی انسان نیز مترتب بر متعادل بودن روح است به گونه ای که بسیاری از بیماریهای جسمی حاصل فشار روحی و روانی می باشد.در نتیجه کسی که از آرامش و اعتماد کافی برخوردار است، سریعتر از دیگران که فاقد این نعمت بزرگ هستند، رشد می یابند و زمینه برای تکامل عقلانی و فکری فراهم است (قائمی ،1376، 194) .
تأکید بر روابط اجتماعی و بیان آثار، آن منحصر به قرآن کریم نیست و در کنار ثقل اکبر، عترت پیامبر (ص) نیز آثار مهم روابط اجتماعی را بیان فرموده‌اند؛ آنان که خود بهترین روابط اجتماعی را برقرار کرده و شیدایی‌ترین دوستی‌ها را پدید آورده و بهترین‌ها را به سوی خود جلب و جذب کرده‌اند. آنها سخنانی در ارزش پیوندها و دوستی‌ها و ارتباطات اجتماعی بیان کرده‌اند که هر یک میتواند به تنهایی ما را به برقراری رابطه تشویق کند و آثار آن را به ما بنمایاند. آیا میتوان این سخن را که غرر الحکم از زبان امام علی (ع) نقل میکند "صُحبَةُ الوَلِيِّ اللَّبِيبِ حياةُ الرُّوحِ" نادیده گرفت. پیام آشکار حدیث این است که همراهی و ارتباط با دوست خردمند، روح انسان را زنده میکند و به جان آدمی طراوت می‌بخشد.
دیدگاههای قرآن کریم و روایات در زمینه تربیت عاطفی میتواند فرایند کمک‌رسانی روابط اجتماعی را به سعادتمند شدن و رسیدن به بالاترین درجه سعادت بیان کند. توجه به تربیت عاطفی در زندگي اجتماعي طرحي است در آفرينش انسان و با طبيعت بشري او سرشته شده است. اين شيوه زندگي گويي ريشه در اعماق جان بشر دارد، به طوري که انسان تا با اين ويژگي‌ها و کشش‌هاي انساني باقي است، اين گرايش به سوي جامعه و حيات اجتماعي نيز تجلي مي يابد.
2. شفقت و مهربانی در روابط اجتماعی
شـفقت از موضوعـات مهـم تربیتـی اسـت و نقـش مهمـی در روابـط فـردی و اجتماعی بـر پایـه ی مهربانـی بـه خـود و دیگـران دارد و موجـب همبسـتگی و توجـه افـراد جامعـه نسـبت بـه سـعادت هـم و نجـات از گمراهـی می شود ( طباطبایی ج 19 ص 14-15).
خداونـد دربـاره رسـول اکـرم(ص) میفرماید « لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ» همانا رسولی از جنس شما برای (هدایت) شما آمد که فقر و پریشانی و جهل و فلاکت شما بر او سخت می‌آید و بر (آسایش و نجات) شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربان است(توبه :128). یکی از صفات مهم تربیتی انبیا و امامان در این راه ، شفقت آنها بوده است به طوری که ؛ پیامبر(ص) میفرماید: «إِنِّی رَسُول الله إِلَیْکُم وإِنِّی شَفِیق عَلیکم»فرماید: من رسول خدا هستم بسوی شما و شفیق شما هستم( کلینی ، 1407ق،ج8) . قطعاً آنها تأثیر مثبتی در زندگی فردی و اجتماعی انسان خواهد داشت و راه بهزیستی و سعادت را برای افراد خود و دیگران فراهم میکند.
به طور کلی، شفقت و مهربانی به عنوان یکی از مولفه های مهم تقویت ارتباطات اجتماعی مطرح است به طوری که، هنگامی که کسی با روی خوش با دیگران ملاقات کند، با این عمل به او می‌فهماند که به وی اعتماد دارد، علاوه بر این چهره باز و متبسم او، به طور معجزه آوری قفل دلها را گشوده و موجب جذب افراد و پیوند دوستی با آنها میشود تا جایی که آنها بدون هیچ هراسی، به خود جرأت می‌دهند، باب آشنایی را باز کنند و سفره دلشان را پیشاپیش بگسترانند.
3. صله ارحام
«صِله» از ریشه وصل به معنای پیوند و اتصال و ارتباط است ( ابن منظور ، ج 11 ، ص 726) . واژۀ «رَحِم» به معنای رحم زن و محل رشد جنین است و ریشه ی آن رحمت معنای رقت و عطوفت را میرساند (همان، ج 12 ،ص 261 ). صله رحم به معنای پیوند و اتصال و ارتباط داشتن با نزدیکان و خویشاوندان و توجه و تعطف به ایشان است. در قرآن و روایات توجه ویژه ای به صله رحم شده است تا حدی که قرآن برقراری پیوند با خویشان و احسان به آنها را در مرتبه بعد از توحید عبادی قرار داده است «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى» ( نساء :36 ) و خدا را بپرستید و چیزى را شریک او نسازید و به پدر و مادر و خویشاوند نیکى کنید. از سوی دیگر، قطع روابط خویشاوندی از اوصاف فاسقان و در کنار نقض پیمانهای مورد سفارش خدا و فساد شمرده شده است . به تبع قرآن در سخنان معصومان (ع) نیز صله رحم مورد توجه خاصی قرار گرفته است تا جایی که پیامبر اکرم آن را جزو دین شمرده است و از اهداف رسالت انبیاء بحساب آورده است . ( کلینی ، ج2 ص 152) . اهمیت صله رحم به دلیل نتایج فردی و اجتماعی است که بر آن مترتب میگردد. یکی از مهمترین آثار صله رحم این است که در پیشگیری از آسیبهای وفاق اجتماعی نقش بسزایی دارد و در ایجاد و تقویت عناصر بینشی، عاطفی و رفتاریِ وفاق اجتماعی که از ضروریات زندگی بشری است، تأثیر شگفت انگیزی میگذارد. تأمین سلامت روانی در تفکر دینی ونقش صله رحم به گونه‌ای است که انجام آن سبب ساماندهی و ایجاد سلامت و در طریق صحیح قرار گرفتن تمام امور میشود؛ ارتباط خویشاوندی سبب آرامش و تسکین خاطر افراد معرفی شده است امام صادق (ع) میفرماید« أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَإِنَّهُ يَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ اَلشَّيْطَانِ وَ مَنْ غَضِبَ عَلَى ذِي رَحِمٍ مَاسَّةٍ فَلْيَمَسَّهُ يَسْكُنُ عَنْهُ اَلْغَضَبُ » . «هرگاه کسی از رحم خود عصبانی شد و بر او غضب کرد،پس باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار کند؛ به درستی که دو رحم در تماس با یکدیگر به آرامش و سکون می‌رسند» (مجلسی، 1403: 70 / 264).
به طور کلی، قرآن کریم و روایات بر تحکیم پیوندهای خویشاوندی و تحکیم روابط خانوادگی تأکید و توجه بسیار داشته و رحمت و رسیدگی به خویشاوندان را از ارزش های الهی قرار داده و خداوند متعال آن را در ردیف عبادات خود قرار داده است.
4.وفاق و همدلی در روابط اجتماعی
وفاق بر وزن فِعال مصدر باب مفاعله میباشد. وفاق و موافقت، عملی است بین دو فرد یا بیشتر. معانی بیان شده برای وفاق عبارت از: سازگاری کردن، سازواری کردن، همراهی کردن، یکدلی و یک جهتی، ضد نفاق . وفاق دو شخص در چيزی يا بـر چيـزی؛ يعنى آن دو شخص بر چيزى عهد و پيمان بستند. آن دو بهم نزديك ومتحـد شـدند (مهيـار، 1375،ص10). وفاق اجتماعی به این معناست که در صحنه زندگی اجتماعی افراد با یکدیگر سازگار و همراه و همدل و جویای احوال هم باشند و در سختیها به هم کمک کنند.
قرآن بُعد اجتماعی، انسان را حقیقت واحد میبیند که در افراد بی شمار ظهور و بروز میابد. در موارد متعدد وقتی از روابط سلبی و ایجابی اجتماعی سخن میگوید تعابیری را به کار میبرد که نشان میدهد همه انسانها به رغم تفاوتهای فردی و ظاهری، یک واحدند. خداوند در مورد پرهیز دادن از جنگ و خونریزی و آواره کردن یکدیگر به یهود فرمود : «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ ا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ اتُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُم »( بقره : 84) خون خود را نریزید و خودتان را از خانه هایتان بیرون نکنید. در این آیه خداوند افراد یک جامعه را حقیقت واحد به حساب آورده (زمخشری ، ج 1 ص 160) . در توصیه به امور ایجابی نیز خداوند جامعه ایمانی را حقیقت واحد معرفی میکند. خداوند به مؤمنان توصیه میکند هنگامی که وارد خانه ای میشوید بر خودتان سلام کنید . «فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً» ( نور: 61)
امام علی(ع) به فرزندش فرمود:« يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا» در امور اجتماعی، نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده؛ آنچه را برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار و آنچه را برای خود نمیپسندی برای دیگران مپسند؛ ستم روا مدار آنگونه که دوست نداری به تو ستم شود، نیکوکار باش آنگونه که دوست داری به تو نیکی کنند، آنچه را که برای دیگران زشت میداری برای خود نیز زشت شمار و چیزی را برای مردم رضایت بده که برای خود میپسندی» . (نهج البلاغه، نامه 31).
پس بنابراین شناخت افراد یک جامعه از حیات اجتماعیِ انسانی در وفاق اجتماعی آنها نقش بسزایی دارد. در فضایی که اعضا و افراد مختلف جامعه انسانی به صورت یک واحد و همه، اعضای یک پیکر دیده میشوند و هر فرد، دیگری را مانند خود میبیند و حقوق و حیثیت آنها را حقوق و حیثیت خود میداند، میتوان به روابط سالم با یکدیگر و وفاق در آن جامعه امید داشت.
5.اخلاق اجتماعی
از عوامل موفقیت هر دین و تثبیت پایه‌هاي آن در یک جامعه، نفوذ شاخص‌ها و ارزش‌هاي آن آیین در باور و اندیشه‌ي افراد جامعه و پذیرش عمومی و اجتماعی آن میباشد. پس زمانی که بیشترین افراد و جوامع موجود در یک عصر، آرمان‌هاي خود را در قالب آموزه‌هاي یک دین خاص جلوه گر ببینند، و به آن گرایش داشته باشند، بدون تردید آن آیین در نقطه‌ي اوج رشد و شکوفایی خود قرار خواهد گرفت. ( جزایری،23).محور اخلاق اجتماعی روابط اجتماعی انسان با دیگرانمی باشد و منظور ملکاتی است که در روابط او با دیگران خودنمایی میکند( مصباح یزدی،1382،23).
گزارش‌هاي تاریخی نشان میدهد عموم مردم و طبقات گوناگون جوامعی که به اسلام گرویدند، بیشتر مجذوب فضایل و مکارم اخلاقی دین اسلام بوده‌اند. خصوصاً سیره و رفتار خاص پیامبر گرامی اسلام و اخلاق‌گرایی آن حضرت که در رفتار پیروان ایشان نیز اثر گذاشته بود، باعث گرایش افراد به دین اسلام بوده است. قرآن کریم نیز به این ویژگی خاص پیامبر رحمت اشاره کرده است (آل عمران: 159؛ توبه: 128). تأکید آموزه‌هاي اسلامی بر رعایت اخلاق در روابط اجتماعی، حتی در پیروزي‌هاي گسترده مسلمانان پس از رحلت پیامبر نیز اثرگذار بوده است و مسلمانان تنها با تکیه بر نیروي نظامی هیچگاه نمی‌توانستند با این سرعت و گستردگی به قلمرو وسیع آن روز خود دست یابند (لوبون، 1380: 141 و 145-146).
قرآن در اهمیت اخلاق اجتماعی میفرماید «هو الذی بعث فی الأمّیین رسولاً منهم یتلو علیهم آیاته ویزکّیهم و یعلّمهم الکتاب والحکمة»(جمعه:2).پیامبری از میان آنان برگزید، تا آیات الهی را بر آنان فرا خواند، و آنان را پاک سازد، و شریعت و حکمت بیاموزد.. در این ساختار ارزش‌هاي اخلاقی ریشه در فطرت انسان . خداوند در قرآن میفرماید« خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ» طریقه عفو و بخشش پیش‌گیر و امت را به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان (اعراف،199). شکوفایی انسانیت انسان بعنوان رسالت اخلاق معرفی میگردد امام علی (ع) میفرماید«کسی که خود را به اخلاق بیاراید و شخصیت خویش را بپرورد انسان هست وگرنه حیوان خواهد بود( مستدرک سفینه البحار ، ج 8 ،311).
اخلاق اجتماعی به مثابه پایه اي جهت رشد و بالندگی محیط انسانی و توفیق آنان در ایجاد جامعه اي سالم قلمداد میشود که در پرتو محاسن و خلقیات حمیده، موجبات تحکیم روابط اجتماعی را فراهم میآورد و حیات اجتماعی را در مسیر تعالی و تکامل، به کام انسان گوارا میسازد. در حقیقت، خداوند نظام وجودي را طوري خلق کرده که این نظام به غایاتی منتهی میشود که سعادت آدمیان در رسیدن به این غایات است (طباطبایی، ج 18 ،ص 308-309 ).
از آنجا که اخلاق اساس همه ارزشهای انسانی و مؤثرترین عامل در ایجاد انگیزه برای انجام عمل صالح است، لذا می توان آن را نقطه شروع حرکت به سوی کمال انسانی دانست.(میری، 1399: 157). می توان گفت قرآن و پیامبر هر کدام جلوه ای از اخلاق الهی هستند و اخلاق مورد نظر قرآن اخلاق الهی است و با توجه به اینکه هدف خلقت انسان خلافت خداست و خلافت مستلزم وجود و هستی است.
6.نقش تربیتی خانواده در روابط اجتماعی
خانواده به عنوان یک کانون مهمّ و حیاتی در فرایند رشد و تربیت اعضای خانواده، خصوصاً کودکان، نوجوانان تأثیر بسزایی داشته، تا جایی که رعایت اصول صحیح تربیتی در خانواده، زمینه‌ساز رشد و بالندگی فرزندان و موجب استحکام پایه‌های اعتقادی ایشان میگردد. (هاو، 1380: 37).
تعلیم و تربیتی که والدین در خانه نسبت به او اعمال میکنند و یا در خارج خانه برای او فراهم می‌آورند، سنگ زیرین بنای شخصیّت او را تشکیل می‌دهند (توسّلی و فاضل، 1381، 115ـ147).
اوّلین الگوهای رفتاری را خانواده به کودک ارائه میدهد. هرچه قدرت نفوذ الگوها بیشتر و زمینة پذیرش آماده‌تر باشد، نمونه‌برداری کامل‌تر صورت می‌گیرد. از امام کاظم(ع) به نوع برخورد با کودکان اشاره شده است و می‌فرمایند «قَالَ بِرُّوا أَوْلَادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُمْ یَظُنُّونَ أَنَّکُمْ تَرْزُقُونَهُمْ: به فرزندانتان خوبی کنید و به آنان نیکی نمایید؛ زیرا آنان گمان میکنند که شما ایشان را روزی می‌دهید» (مجلسی، 1365، ج 71ص 77). قرآن کریم میفرماید: «وَإِذَا أَرَدْنَا أَن نُّهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُواْ فِیهَا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرً »(الإسراء: 16) و هنگامى که بخواهیم شهر و دیارى را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را براى مترفین آنجا، بیان مىداریم، سپس هنگامى که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدّت درهم مىکوبیم. با توجّه به این آیة شریفه، قدرت نفوذ الگوها و بزرگان مشهود است، به گونه‌ای که وقتی آنان دچار فساد میشوند، زیردستانشان از آنان تقلید و الگوبرداری میکنند و تباه میشوند.
نقش اساسی در ارتباط موثر و حفظ سلامت روانی كودكان دارد.برقراری ارتباط صحیح و موثر والدین با كودكان مهمترين اصل فرزندپروري است.شیوه درست تربیت وفرزندپروری که کودکان ازوالدین خوددریافت می‌کنندمنجربه سلامت پایدارقابل توجهی میشود. (لئوناردیو،کایوسگلو،۲۰۰۲ ).
انسان موجودی اجتماعی است که قبل از هر چیز به خانواده نیاز دارد، همانطور که برای تحقق روند رشد و تکامل خود نیازمند ارتباط با دیگران است. نوزاد انسان بیش از هر موجود دیگری به حمایت پدر و مادر نیاز دارد و نمی تواند به تنهایی به زندگی خود ادامه دهد، حتی اگر سایر موجودات زنده پس از تولد تا حدودی نیازهای اولیه خود را تامین کنند. در آیه 74 سوره فرقان می خوانیم: وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً اين آيه به اهميت خانواده و مقدمه آن در تشكيل جامعه نمونه انساني اشاره مي كند، چرا كه پيوندهاي سالم و روشن خانواده را آرمان متقيان معرفي مي كند. در درون واحد اجتماعي خانواده، والدين از بدو تولد به عنوان الگوي فرزندان به شمار مي روند، نقش و معناي اهميت خانواده در بهبود وضعيت انسان در همين امر نهفته است. در نگاه بزرگان دین، باورها، سبک زندگی، عادات، خواسته ها و اهداف والدین از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر فرزندان است. ارزش خانواده قبل از هر چیز بر اساس محبت و دوستی اعضای آن است. اعضایی که حقوق متقابل خود را در کنار هم حفظ کرده اند و اگر این جریان بر اساس دوستی و تفاهم و رفع منیت ها ادامه یابد، به کمال مورد انتظار انسانی می انجامد.
آثار روابط اجتماعی بر سلامت انسان
بر اساس كلام الهى انسان يك موجود اجتماعى است و برای زندگى بايد وارد اجتماع شود؛ آنجا كه مى‌فرمايد «یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَر وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»ای مردم ما همه‌ی شما را نخست از مرد و زنى آفريديم و آنگاه شعبه‌های مختلف گردانيديم تا يكديگر را بشناسيد» (حجرات: 13).انسان برای زيستن در اجتماع و رفع نيازمندیهای خويش و نهایتا رسيدن به كمال، به ناچار بايد با گروه‌ها و افراد مختلف در جامعه در ارتباط باشد و بهترين شيوه را برای برخورد با مسائل اجتماعى بيابد و بدان عمل كند (ا بن شعبه حرانى، 1354، 9) براين اساس كه انسانها در كنار يكديگر زيست می‌كنند، در برابر يكديگر كنش‌ها و واكنش‌هايى دارند كه در جامعه‌شناسى از آن به كنش متقابل اجتماعى یاد میشود. مبنای عمل افراد در جامعه كنش‌های طرف مقابل است و بدينگونه بر يكديگر تأثير می‌گذارند.
در اینجا به مهمترین آثار روابط اجتماعی بر سلامت انسان میپردازیم:
رسیدن به نقطه مطلوب امیدواری
يكی از عواملی که موجب شادکامی افراد میشود اميد داشتن به آيندهای روشن است. اميد، به انسان حالت نشاط و شادابی میدهد برعكس نااميدی به انسان احساس يأس و سرشكستگی و ضعف و ناتوانی میدهد. در قرآن کريم آيات زيادی راجع به اميد وجود دارد و اين حقيقت با تعابيری مثل« رجاء» و «يأس» و« قنوط» آورده شده است. به عنوان نمونه در قرآن آمده است « يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ» پسرانم برويد و از يوسف و برادرش جستجو کنيد و از رحمت خدا مأيوس نشويد که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأيوس میشوند (يوسف، 87). انسان، بدون اميد، خصوصاً اميد به رحمت الهی نمی‌تواند زندگی خوب و آرامی را داشته باشد. وافراد نااميد و مأيوس در زندگی تعادل روحی خوبی ندارند. و برای همين شيرينی ولذّت زندگی را نمی‌چشند و هميشه در يك حالت نگرانی و اضطراب و هراس به سر می‌برند.بطور کلی روابط اجتماعى باعث مى‌شود که فشار روانى فرد کاسته شود و او دلگرمى و اطمينان پيدا کند از اينكه همه چيز سرانجام درست خواهد شد. امام علی«ع» فرمود:«کُلُّ‌راجٍ طالبُ و کُلُّ‌خائِفٍ هاربٌٍ» هر امیدواری جوینده است و هر بیمناکی گریزان‌است.»(الامالی المفید،ج 38، ص 207).اگر انسان امیدی به یاری خداوند نداشته باشد، پیوسته در دام خشم و یأس گرفتار و همواره مضطرب است و هیچ قدمی نمی‌تواند برای خوش‌بختی خود و دیگران بردارد. وقتى شخصى که دچار مشكل شده و تحت فشار قرار گرفته ببيند که اطرافيان با او همراهى مى‌کنند و سعى در برطرف کردن مشكل او دارند، اميد بيشترى براى مقابله و حل مشكلش پيدا مى‌کند و حتى اگر از دست کسى کارى برنيايد، اين حس را خواهد داشت که تنها نيست و با همدلى آنان تحمل شرايط برايش آسان‌تر خواهد بود. اين همان معنايى است که اريكسون براى اميد مطرح مى‌کند. وى معتقد است: اميد، يك احساس اطمينان است که على‌رغم ناکامى‌ها و شكست‌هاى موقتى ادامه مى‌يابد (شولتز، 1136، 111).
2. تخلیه روانی یا برون ریزی عاطفی
تخلیه روانی یا برون ریزی عاطفی نیز یکی دیگر از راه های تخلیه هیجان ورسیدن به آرامش روحی و روانی است .پیامبر (ص)می فرمایند:« إنّ المؤمنَ لَيَسْكُنُ إلَى المؤمنِ كما يَسْكُنُ قلبُ الظَّمآنِ إلَى الماءِ البارِدِ »مومن با مومن آرامش می گیرد ؛چنانکه جکر تشنه به آب سرد. (النوادر للراوندي ، 58، ص58.).با مراجعه به آیات و روایات روشن می گردد که قرآن نسخه شفا بخش خداي سبحان براي بیماران روانی است «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا » و ما آنچه را براى مؤمنان مايه درمان و رحمت است از قرآن نازل مى كنيم ولى ستمگران را جز زيان نمى افزايد (اسراء: 82). در آیات متعددي، از قرآن به عنوان شفا یاد شده، آنسان که گاه قرآن شفا دهنده دلها معرفی شده است . به یقین براي شما از جانب پروردگارتـان اندرزي، و درمانی براي آنچه در سینه هاست و رهنمود براي گروندگان به خدا آمده است.قرآن به عنوان یک درمانگر و درمان خود را معرفی می کند و خـدا را نیز به عنوان درمان و دارو بیان می دارد که بسیاري از بیماري هاي روحی و روانی را درمان کرده و شفا می بخشد « أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» با یاد خـدا دلهـا آرامـش مـی یابد(رعد:28 ).
ما از اطرافیان خود انتظار داریم به مسائل زندگی ما توجه و ما را در هنگام بروز مشکلات و نگرانیها کمک کنند. ارتباطات مؤثر موجب شکوفایی افراد و بهبود کیفیت روابط می شود. این در حالی است که ارتباطات غیر مؤثر مانع شکوفایی انسان است و حتی روابط مطلوب را تخریب می کند. (جولیانی، ورد، ص 3).
3. نشاط روحی و روانی
تجربه‌های متعدد و دانش نوین روانشناسی اجتماعی نشان میدهد که یکی از عوامل نشاط‌آفرین برای روح انسان، ارتباطات اجتماعی اوست. آنها که پر رفت و آمدترند و در روابط اجتماعی خود گرم‌تر و صمیمی ترند، احساس شادی بیشتری دارند و علت برخی افسردگی‌ها، تنهایی و دوری از برقراری روابط اجتماعی است. حضرت محمد (ص) میفرماید: «أسعَدُ الناسِ مَن خالَطَ كِرامَ الناسِ »خوشبخت‌ترین مردم کسی است که با مردم بجوشد (بحارالانوار ،ج 2 ، ص 185). نکته این حدیث آن است که شخص پیوند خورده با مردمان بزرگوار، فقط سعادتمندی معمولی نیست، بلکه سعادتمندترین و خوشبخت‌ترین افراد است. یعنی وصول به قله سعادت، با ایجاد پیوند با مردمان بزرگ و بزرگوار حاصل میشود و ارتباط اجتماعی با انسان‌های نیک، در اوج‌گیری روح انسانی و نیل او به بالاترین درجات حیات روحانی، تأثیر عمده و بسزایی دارد. خداوند در قرآن میفرماید « قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ» ای رسول خدا به خلق بگو که شما باید منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شوید (و به نزول قرآن مسرور باشید). که آن بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود اندوخته می کنید(یونس،58).
يكى از نشانههاى افرادى كه داراى روابط صميمانه هستند شادى و شادكامى است . ژ.آ. هدفيلد، بينِ خوشى، نشاط و شادكامى تفاوت قايل شده و براى هريك تعريفى جداگانه ارائه كرده است. وى معتقد است: «خوشى» احساسى است كه از لذايذ جسمى حاصل مى‌شود؛ يعنى خوشى بدنى و جسمى و رضايت خاطر و اقناع غرايز جسمى. ولى «نشاط» در درجه بالاتر قرار گرفته است؛ به اين معنا كه تنها مربوط به احساسات و لذايذ جسمى نيست، بلكه ارتباط با لذايذ روانى نيز دارد؛ مثلاً، نشاطى كه از احساس مادرى دست مىدهد و يا نشاطى كه در موفقيتهاى مخصوص انجام كارها حاصل مى‌شود. ( ژ.آ.فیلد ، ، ص 146-148)
بنابراين، شادى امرى نسبى و مبتنى بر اهداف انسان در زندگى است. منتها در صورتى كه منشأ شادى و خوشحالى كسى متاع دنيا باشد، اين فرد در حقيقت از يك زندگى آرام و با ثبات بهرهمند نيست؛ زيرا با از دست دادن هر بهره و نعمتى مأيوس و نااميد مى‌شود؛ بنابراين، همواره در اضطراب و نوسان، ميان احساس خوشبختى و احساس نااميدى به سر مىبرد. اما اگر منشأ شادى و خوشحالى كسى، ايمان به خدا و تقوا و عمل صالح و پيروى از روش الهى در زندگى باشد، چنين كسى در واقع، احساس خوشبختى حقيقىوهميشگى مىكند. ( ر.ک: محمد عثمان نجاتی ، ص 129-131).
نتیجه گیری
با توجه به اینکه انسان موجودی اجتماعی است و رشد و نمو و هدایت آن در گرو برقراری روابط اجتماعی مطلوب و موثر می باشد و همین مساله نقش مهمی در سرنوشت و هدایت انسان دارد .یکی از مسائل مهم و مطرح در آموزه های دینی و مخصوصا قرآن کریم ارتباطات اجتماعی و نقش آن در تربیت انسانها می باشد زیرا هدف اصلی قرآن هدایت و سعادت انسان می باشد و این نکته تلاش علمی و دقیقی را برای مواضع قرآن در قبال روابط اجتماعی مطلوب و نقش آن در تربیت انسانها را به دنبال دارد .
بررسی آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) به ما نشان می دهد قرآن کریم با هدف بهبود زمینه های هدایت انسان و راهنمایی جمعی مردمان بسوی خدا از راه کوشش های اجتماعی اثری عمیق و سازنده بر روابط اجتماعی نهاده است و این مسئله را از طریق آموزه های وحیانی به سرنجام رسانیده است. قرآن کریم با ارائه چشم اندازی واقع بینانه و اصولی در مرحله اول نگاه به روابط اجتماعی را ارتقا بخشیده و در مرحله بعد با قراردان اصول و مقرراتی در ارتباط با روابط اجتماعی نقشی اساسی را در این زمینه ایفا می کند.
این یک واقعیت هست که وجود حقیقی هر جامعه ای با پیدایش ارتباطات انسانی آغار می گردد و بر مبنای همین روابط نیز استمرار می یابد از لحاظ روان شناسی اجتماعی نیز انسانها نیاز اساسی به داشتن روابط اجتماعی و عاطفی و معنوی با یکدیگر دارند و همین مساله نیز نقش بسیار مهمی در تربیت و سلامت انسانها را بدنبال دارد . با توجه به نقش وسیع و عمیق روابط اجتماعی درزندگی اجتماعی انسان در طول تاریخ ،بشر از هر نوع امکانات و وسایلی بهره برده تا بتواند این روابط را در همه نوع زندگی و ابعاد آن توسعه بخشد زیرا این نوع ارتباطات سبب انتقال فرهنگ ،ارزشها، معنویات،و مسائل بسیار دیگر شده است و مسائل تربیتی ، اجتماعی ، روحی و روانی را به همدیگر مرتبط ساخته است. ولذا بخاطر همین عامل تغییر در رفتار و خلقیات و روحیات است که از آن بعنوان عامل تربیت نیز یاد می شود .در خصوص آثار تربیتی روابط اجتماعی نیز باید اذعان نمود که برقراری روابط اجتماعی و وابستگی انسانها به همدیگر برای رسیدن به اهداف مشترک ثمرات بسیاری برای انسانها بدنبال دارد که مهمترین آنها بشرح زیر می باشد:
الف. از لحاظ روحی و روانی بر اصلاح یا تحول رفتار فرد تاثیر مثبتی دارد که باعث سلامتی جسمی و روانی فرد میشود.
ب.زمینه ی درک متقابل و تعامل بین افراد جامعه را تقویت می بخشد .
ج. برقراری روابط اجتماعی موجب شادمانی،نشاط ،خلق های مثبت ،سلامت روانی ، انزواطلبی و رفتارهای اجتماعی مطلوب در انسان می گردد.
منابع
1) قرآن کریم
2) احمدوند علی محمد ، 1386، درباره راهبرد دوماهنامه توسعه انسانی پلیس، ، شماره10
3) اخوان کاظمی، بهرام، 1389، امنیت در نظام سیاسی اسلام، تهران، انتشارات کانون اندیشه جوان،
4) اردبیلی، محمدعلی1381، مفهوم تروريسم مندرج در: تروريسم و دفاع مشروع از نظر اسلام و حقوق بين الملل، مجموعه مقالات و سخنراني هاي ارائه شده در همايش ، تهران ، مركز مطالعات توسعه قضايي ، دانشكد علوم قضايي و خدمات داراي
5) ازغندی، علیرضا و جلیل روشن دل 1386، مسائل نظاامی و استراتژِ معا صر، تهرران: نترر سمت
6) اسدی بیژن. 1390. سیاست خارجی دولت اصلاحات؛ موفقیت‌ها و شکست‌ها. باز
7) افتخاری اصغر ، شبستانی علی. 1390. راهبرد جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تروریسم. آفاق امنیت ش12. عبداللهی، محسن1388 . تروریسم: حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
8) افتخاری، اصغر 1395« . مدارات تروریسم: چهره دوگانه تروریسم در عراق،« در: جمعی از نویسندگان، عراق پس از سقوط صدام، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
9) افشار نیا، جعفر. 1398 «.امکان توسل به دفاع مشروع در مبارزه با تروریسم بامطالعه ی موردی مبارزه ی ترکیه با گروه تروریستی پ.ک.ک.« مجموعه مقالات اولین کنگره ی ملی 71 هزار شهید ترور. تهران : شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر، دور
10) اکبرزاده فریدون ، رحیمی محمد. 1396. بحران هسته ای و تاثیر ان بر سیاست های خارجی دولت نهم و دهم. اولین کنفرانس ملی حقوق و علوم سیاسی
11) امینی حسن. 1383. تاثیر حوادث یازده سپتامبر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. اعتدال
12) امینیان، بهادر و شفق ضمیری جیرسرایی ، 1395، تاثیر رژیم کنترل تکنولوژی موشکی بر امنیت ملی و بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران«، فصلنامه آفاق امنیت، سال نهم، شماره سی و دوم.
13) ایران (۲۰۱۱-۲۰۱۵)، فصلنامه مدیریت و پژوهشهای دفاعی دانشکده و پژوهشکده دفاعی، سال پانزدهم،ش81
14) آشنا، حسام الدین و اسمعیلی، محمدصادق، 1388امنیت فرهنگی؛ مفهومی فراسوي امنیت ملی و امنیت انسانی، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره 5،
15) آمی علی ، کشاورز مقدم الهام. 1394. جایگاه مجموعه امنیتی محور مقاومت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. مطالعات سیاسی جهان اسلام
16) بازرگان ابوالفضل ، حسین پوراحمدی میبدی. 1397. ابعاد سیاسی و امنیتی حمایت از سوریه در سیاست خارجی ج. ا. ایران (2017- 2011)رهیافت های سیاسی و بین المللی رهیافت های سیاسی و بین المللی شماره 3
17) برزگر کیهان. 1388. سیاست خارجی ایران از منظر رئالیسم تهاجمی و تدافعی. روابط خارجی
18) بزرگمهری، مجید 1385« موضع گيري سازمان كنفرانس اسالمي در مبارزه با تروريسم بينالمللي،« )ترجمه) ، ماهنامه زمانه، سال پنجم، شماره 51
19) بزرگمهری، مجید، 1394، نقش سازمان ملل متحد در مبارزه با تروریسم، تهران، انتشارات دانشگاه بین المللی امام خمینی
20) بوزان، باری، 1396، مردم دولت‌ها و هراس، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردي
21) بهمنی جواد. 1395. جامعه مدنی در دوران احمدی نژاد و خاتمی. کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی
22) پورسعید، فرزاد(1388)، تحول تروریسم در روابط بین الملل، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 12، شماره 46، زمستان.
23) تهامی، سید مجتبی، امنيت ملي،1390 دكترين،سياست هاي دفاعي و امنيتي، کانون پژوهش های دریای پارس،
24) جزایری سید عباس ، قائدی امیر. 1399. ابعاد مسئولیت های حقوقی مربوط به سقوط هواپیمای اوکراینی. نشریه فقه و حقوق نوین ش4
25) جعفری انوش ، سحری در گاهی نرگس. 1394. اثر سیاست خارجی عصر محمود احمدی نژاد برمنافع ملی. کنفرانس ملی چارسوی علوم انسانی
26) جمراسی فراهانی، علی اصغر، 1385، بررسی مفاهیم نظری امنیت ملی، چاپ4، تهران مرکز آموزش مدیریت دولتی
27) جهان بزرگی، احمد، 1388، امنیت در نظام سیاسی اسلامی، چاپ1، تهران، انتشاراتپژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
28) حاتمی محمدرضا. 1394. شکل گیری داعش در کانون پویش جهانی شدن. پژوهشنامه روابط بین الملل .
[1] - دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.
[2] - استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران. (نویسنده مسئول) mohammad.tavanaei@kiau.ac.ir
[3] - استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.
