ارزیابی و تحلیل تطبیقی اوراق مضاربه براساس موازین فقه شافعیه و امامیه

محورهای موضوعی : دانش مالی تحلیل اوراق بهادار

عبدالعزیز میرانی ¹ , فریدون رهنمای رودپشتی ² , سید عباس موسویان ³ , مهدی معدن چی زاج ⁴ , محمد عادل ضیائی ⁵

1 - دانشجوی دکتری مالی، گروه مدیریت مالی، دانشکده مدیریت و اقتصاد، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه مالی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
3 - پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ایران
4 - گروه مدیریت مالی، واحد الکترونیکی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
5 - گروه فقه شافعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/08/27 تاریخ پذیرش : 1401/10/22 تاریخ انتشار : 1402/05/01

کلید واژه: اوراق بهادار اسلامی, اوراق مضاربه, فقه امامیه, فقه شافعیه,

چکیده مقاله :

یکی از مهم ترین چالش های مهندسان مالی اسلامی، توجه به تفاوت مذاهب در کشورهای اسلامی از جمله ایران و برنامه ریزی جهت کشف تفاوت ها، برطرف ساختن ابهامات فقهی و در نهایت زمینه سازی جهت افزایش مشارکت همگانی در پروژه های مختلف تامین مالی می باشد. اهمیت پژوهش حاضر به جهت رفع مجموعه ابهامات و شبهات فقهی در راستای افزایش مشارکت در تامین مالی اوراق مضاربه می باشد. عدم وجود پژوهش های مالی در فقه اهل سنت ایران در ارتباط با موضوع اوراق مضاربه، جمعیت و پتانسیل های بالای اقتصادی و توسعه ای اهل سنت ایران و همچنین نیز توان بلقوه مشارکت در پروژه های مختلف تامین مالی توسط این قشر خاص از جامعه ایران، از جمله ضروت های انجام پژوهش حاضر می باشد. بنابراین در این پژوهش، اوراق مضاربه با هدف کاهش شبهات فقهی اهل سنت ایران از دو دیدگاه فقه شافعیه و امامیه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل فقهی قرار گرفت، تا ابهامات فقهی آن مشخص و مرتفع گردد، در واقع پژوهش حاضر بدنبال پاسخگویی به این سوال است که شباهت ها، تفاوت ها و درصد تطابق و اختلاف فقهی در اوراق مضاربه براساس موازین فقه امامیه و شافعیه به چه صورت است. رویکرد اصلی در این پژوهش رویکردی تطبیقی می باشد. جهت تحلیل و صدور احکام فقهی در فقه امامیه از روش تحلیل اسنادی (مستندات و مصوبات کمیته فقهی سازمان بورس) استفاده شده است و در ارتباط با فقه اهل سنت (فقه شافعیه)، از روش مصاحبه عمیق و گروه کانونی استفاده شده است، نمونه آماری مذکور شامل 9 نفر از خبرگان فقه شافعیه می باشند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که، شباهت ها و نقاط مشترک فقهی بسیار زیاد و درصد تطابق و اشتراکات فقهی در دو دستگاه فقهی امامیه و شافعیه در ارتباط با اوراق مضاربه در سطح بسیار بالایی (100%) می باشد، که این مهم می تواند زمینه ساز افزایش مشارکت اهل سنت ایران در پروژهای مربوط به اوراق مضاربه و سایر اوراق بهادار اسلامی منتشر شده در ایران باشد.

چکیده انگلیسی:

One of the most important challenges for Islamic financial engineers is to pay attention to the differences between religions in Islamic countries, including Iran, and plan to discover the differences, resolve legal ambiguities, and finally lay the groundwork for increasing public participation in various financing projects. The importance of the present research is to resolve the legal ambiguities and doubts in order to increase participation in the financing of Mudarabah bonds. The lack of financial research in Iranian Sunni jurisprudence in connection with the issue of Mudarabah bonds, the population and the high economic and development potentials of Iranian Sunnis, as well as the potential ability to participate in various financing projects by this special segment of the Iranian society, from It is one of the necessities of conducting the present research. . Therefore, in this research, with the aim of reducing the jurisprudential doubts of the Iranian Sunnis, from the two perspectives of Shafi'i and Imami jurisprudence, the Mudarabah papers were examined and analyzed jurisprudently, in order to clarify and resolve its jurisprudential ambiguities, in fact, the present study seeks to answer this question. What are the similarities, differences and the percentage of jurisprudence and difference in Mudarabah papers based on the standards of Imamiyyah and Shafiiyyah jurisprudence. The main approach in this research is a comparative approach. In order to analyze and issue jurisprudence in Imami jurisprudence, the document analysis method (documents and approvals of the Jurisprudence Committee of the Stock Exchange Organization) has been used, and in connection with Sunni jurisprudence (Shafi'i jurisprudence), in-depth interview and focus group methods have been used, a statistical sample It includes 9 experts of Shafi'i jurisprudence. The results of the research show that the similarities and common points of jurisprudence are very high and the percentage of jurisprudence and jurisprudence in the two jurisprudence systems of Imamiyyah and Shafiiyya in relation to Mudarabah papers is at a very high level (100%), which is important. It can be the basis for increasing the participation of Iranian Sunnis in projects related to Mudarabah bonds and other Islamic securities issued in Iran.

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم.


• سروش، ابوذر(1387). اوراق مشارکت رهنی ابزاری نوین در تامین مالی بانک ها. فصلنامه اقتصاد اسلامی. سال 8، شماره 29، ص 163-188.


• محمد، ظهیرا علی (2008). صکوک و نقش آن در توسعه بازارهای مالی اسلامی. پایان نامه ارشد. دانشکده الشریعة والدراسات الاسلامی دانشگاه الیرموک، اردن، 2008.


• بن عمار، نوال (2011). صکوک اسلامی و نقش آن در توسعه بازار مالی اسلامی، تجربه کشور بحرین. پایان نامه ارشد. دانشگاه ورقلة، الجزایر.


• طرافی، یوسف (2015). نقش ابزارهای مالی اسلامی در فعال سازی بازار سهام - مطالعه موردی کشور مالزی در دوره (2009-2014). پایان نامه ارشد، دانشگاه العلوم الاقتصادیة والتجاریة وعلوم التسییر، الجزایر.


• سناء، نزار (2016). نقش صکوک اسلامی در بازار سرمایه - مطالعه بازار سرمایه مالزی در دوره (2000-2014). پایان نامه ارشد، دانشگاه محمد خضیر بسکرة، الجزایر.


• مصباحی مقدم، غلامرضا؛ رحیمی، سید علی اصغر؛ کاوند، مجتبی (1389). بررسی فقهی و حقوقی اوراق بهادار مضاربه. فصنامه اقتصاد اسلامی. سال 10، شماره 38، 147-174.


• موسویان، سید عباس؛ کاوند، مجتبی؛ ردادی، علی (1389). اوراق بهادار (صکوک) مضاربه ابزاری مناسب برای بخش صادرات ایران. مجله جستارهای اقتصادی، سال 7، شماره 13، صص 157-159.


• موسویان، سیدعباس؛ شیرمردی احمدآباد، حسین (1391). مدیریت ریسک های اوراق بهادار مضاربه با تاکید بر فقه امامیه. فصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، سال 2، شماره 1، صص 37-66.


• کاوند، مجتبی (1396). نقش شورای فقهی در بازار سرمایه اسلامی. تهران، مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار. ص 1-22.


• مرتاضی، احمد؛ امیری، فهیمه (1397). بررسی تطبیقی نظریه ضرورت تبدیل سود غیر نقدی مضاربه به پول رایج در فقه مذاهب اسلامی. فصلنامه دانشگاه مذاهب اسلامی تهران، سال 6، شماره 12، ص 255-272.


• علی دوستی، ناصر؛ کشاورز، علی (1398). بازشناسی مبانی شرط تضمین سود در عقود مضاربه و مشارکت مدنی در قانون مدنی ایران با رویکردی بر فقه شیعه و حنفی. فصلنامه دین و قانون، سال 23، صص 77-105.


• توحیدی، محمد؛ فتاحیان، علیرضا (1398). استخراج مولفه های ارتقاء نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران بر مبنای استانداردهای بین المللی (مطالعه موردی: استانداردهای بین المللی IFSB و AAOIFI). فصلنامه بورس اوراق بهادار، سال 12، شماره 47، صص 154-181.


• قاسمی، حسام الدین؛ عبدالصمدی، راضیه؛ نفری، مصطفی (1399). بطلان شرط ضمان در عقد مضاربه بانکی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی، دانشکده حقوق و الهیات.


• فتاحی، علیرضا و شهاب خدابخشیان (1400). راهکارهای ارتقای نظارت شرعی بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه علمی اقتصاد اسلامی س21، ش 81، صص 65-97.


• موذنی طرقی، محمدامین؛ صراف، فاطمه (1400). مروری بر نقش و اهمیت اوراق بهادار اسلامی در بازارهای سرمایه (با تاکید بر نقش مضاربه). فصلنامه آفاق علوم انسانی، سال 7، شماره 50، صص 39-49.


• نوروزی، هانی؛ عزیزی، ابراهیم؛ پارسا پور، محمد باقر (1400). تحلیل و ارزیابی فقهی و حقوقی الگوی مضاربه در نظام بانکی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده حقوق.


• ایناس شامل جاسم الربیعی، مصطفی کاظمی نجف آبادی (1401). جایگاه قرارداد مضاربه در بانکداری اسلامی بانک های اسلامی عراق به عنوان یک الگو. پایان نامه کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، موسسه آموزش عالی علوم و معارف.


• نزیه، حماد (2008). معجم المصطلحات الاقتصادیة فی لغة الفقهاء، دار القلم، دار الشاملیه، ص223.


• موسویان، سید عباس (1392). ابزارهای مالی اسلامی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.


• علی بن أبی بکر بن عبد الجلیل الفرغانی المرغینانی؛ أبو الحسن برهان الدین (ت ٥٩٣ ه). الهدایة شرح بدایة المبتدی، الناشر: دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، 3/202.


• عبدالله بن الشیخ محمد بن سلیمان (2015 م). مجمع الأنهر شرح ملتقى الأبحر، دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، المطبعة العثمانیة، ۲/ ۵۰۸.


• مصوبات کمیته فقهی سازمان اوراق بهادار ایران (1395). ج2، تهران، انتشارات سازمان بورس.


• محمد بن أحمد بن جزی الغرناطی (ت ٧٤١ ه). قوانین الأحکام الشرعیة لابن جزی، مکتبه جامعه الملک، ص۲۲۸.


• ابن رشد الحفید (١٤٢٥ه). بدایة المجتهد لابن رشد الفیلسوف، دار الحدیث – القاهرة، ۲/ ۱۷۸.


• الخطیب الشربینی؛ محمد بن احمد (1418 ه). منهاج الطالبین بشرحه مغنی المحتاج، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، لبنان، 3/397.


• مصوبات کمیتۀ فقهی سازمان بورس ایران (1393).تهران: سازمان بورس و اوراق بهادار.


• زعتری، علاءالدین، فقه المعاملات المقارن، سوریه، دارالعصماء، 1431.


• أبو محمد عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة (٥٤١ - ٦٢٠ ه). المغنی لابن قدامة، مکتبة القاهرة، ۲۹/5.


• محقق حلی (1419م). الفتاوى الواضحة، دارالتعارف للمطبوعات.


• ذولفقاری، محمد (1391). فقه حکومتی، چیستی، چرایی و چگونگی، فصلنامه معرفت سیاسی. شماره 7، صص 49-68.


• نجفی، مهدی (1385). بررسی فرآیند تامین مالی از طریق انتشار اوراق صکوک. فصلنامه بورس، شماره 53، صص 43-36.


• أبو بکر بن مسعود بن أحمد الکاسانی الحنفی علاء الدین (1406 ه). بدائع الصنائع، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، 6/79.


• شمس الدین محمد بن محمد الخطیب الشربینی (1291 ه). حاشیة الشیخ حسن المدابغی على الإقناع للخطیب الشربینی، دار النشر مطبعه بولاق، 2/63.


• أحمد بن الحسین بن علی أبو بکر البیهقی (1424 ه). سنن البیهقی الکبری، دار الکتب العلمیة، 9/111.


• سنن ابن ماجه (1418). کتاب التجارات، باب الشرکة والمضاربة، دارالجیل، برقم، ۲۲۸۹.

*        شمس الدین محمد بن محمد الخطیب الشربینی (1425 ه). الإقناع فی حل ألفاظ أبی شجاع، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، ۲/ 6۳.*        شمس الدین محمد بن محمد الخطیب الشربینی (1291 ه). مغنی المحتاج، دارالمعرفه بیروت، لبنان، ۳۰۹/۲.

• حسامی، محمد عزیز؛ پارسا، فرزاد (1388). ترجمه فقه المنهجی. امام شافعی، انتشارات کردستان.


• توحیدی، محمد (1394). الزامات توسعه بازار اوراق بهادار اسلامی. سازمان بورس و اوراق بهادار، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی.


• موذنی طرقی، محمدامین ؛صراف، فاطمه (1400). مروری بر نقش و اهمیت اوراق بهادار اسلامی در بازارهای سرمایه(با تاکید بر نقش مضاربه). آفاق علوم انسانی، شماره 50، صص 39-49.


• موسویان، سیدعباس؛ بهاری قراملکی، حسن (1391). مبانی فقهی بازارهای پول و سرمایه. تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام.


• Ayub, Muhammad; “Securization, Sukuk and fund management Potential to be realized by Islamic Financial Institutions”; Malaysia: The Book of International Islamic Finance Conference, 2007.


• Warsame, M. H., & Ireri, E. M. Does the Theory of Planned Behaviour (TPB) Matter in Sukuk Investment Decisions?. Journal of Behavioral and Experimental Finance, 12, 93-100. 2016.


• Gintzburger, Anne-Sophie; An Analysis of Global Trends and Regional Pockets in the Application of Islamic Financial Contracts in Malaysia and the Gulf Cooperation Council; Singapore: WileyBlackwell, 2015.


• ISLAM, K. M. A., & BHUIYAN, A. B. "Determinants of the Effectiveness of Internal Shariah Audit: Evidence from Islamic Banks in Bangladesh". The Journal of Asian Finance, Economics and Business,2021.