تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی (بررسی زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی)
محورهای موضوعی : معماری
منوچهر فروتن
1
(
دانش آموختة دورة دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
)
کلید واژه: فضاهای شهری ایران, زمینه‌های تاریخی شهرسازی ایران, مکتب شهرسازی اصفهان, شهرسازی دوره ایلخانی, شهرسازی دوره تیموری, شهرسازی دوره ترکمانان, urban space of Iran, historical background of Iranian urbanism, Isfahan Urbanism School, urbanism of Ilkhanid era, urbanism of Timurid era, urbanism of Turkmen era,
چکیده مقاله :
این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤال است که چه تحولاتی در فضاهای شهری از دورة ایلخانی تا ظهور مکتب اصفهان در دوره صفوی صورت گرفت و زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این تحولات چه بود؟ برای پاسخ به این سؤال با رویکردی تفسیری- تاریخی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای، تحولات شهرسازی در شهرهای واجد آثار شهرسازی این دوره با تحلیل تأثیرات تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بررسی گردید. این دگرگونی‌ها از زمان ایلخانان زمینه تحولات شهرسازی و شکل‌گیری فضاهای شهری جدید در شهرسازی ایران را فراهم نموده است. تأسیس حکومت صفویه و به‌ویژه اقدامات شاه عباس، زمینه‌ساز ایجاد مکتب شهرسازی اصفهان شد. به این ترتیب عناصر و فضاهای شهریی که در دوره‌های پیشین شکل گرفته بود، تکامل یافتند و با هم ترکیب شدند. همچنین در مکتب اصفهان، ارسن‌های تجاری ـ خدماتی یا مذهبی تشیع رسمی به جای ارسن‌های مذهبی صوفیه، هسته‌های گسترش و توسعة شهری شدند.
This research wish answer this question: what is social, political, economical, and cultural background caused evaluation of Iranian urban spaces from Ilkhanid until Safavid and formation of Isfahan Urbanism School? Method of this research is interpretational-historical method and based on librarian data. For the answer question of research, cities of Iran that have urbanism works in this era are selected. These cities include Tabriz, Soltanie, Samarkand, Herat, Mashhad, Neyshabur, Yazd, Kerman, Qazvin, Shiraz, and Isfahan. Then urbanism evaluations, alterations and changes of these cities are survey and compare by social, cultural, political and economical evaluations from Ilkhanid until Safavid era. These evaluations from Ilkhanid era prepared appearance urban evaluations; completion old urban spaces and formation of new town besides old city and new urban spaces and elements (include governmental square, boulevard, garden-palace complex, Sufism religious complex). Establishment of Safavid Empire, especially shah Abbas's works prepared Isfahan Urbanism School. Therefore urban elements that formed in previous era completed and then prepared to combine them and to form Isfahan Urban School in Safavid era. Too, commercial complex or religious complex (related to canonical Shiism) in Isfahan School was becomes the core of city in lieu of Sufism religious complex in pervious era.
1- ابن بطوطه،(1361)، "سفرنامه ابن بطوطه (رحله)" ، چاپ سوم ترجمه: محمد علی موحد، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
2- امورتّی، ب. س، (1380) ، مذهب در دوران صفوی، در " تاریخ ایران (دورة صفویان) "، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی، صص 326-311.
3- اهری، زهرا، (1380) ، "مکتب اصفهان در شهرسازی (زبان‌شناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری) "، مشاور: محسن حبیبی، تهران: دانشگاه هنر، معاونت پژوهشی.
4- اهری، زهرا، (1385) ، "مکتب اصفهان در شهرسازی: دستور زبان طراحی شالوده شهری". تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
5- بارتولد، و، (1352) ،"ترکستان نامه"، (2جلدی)، ترجمة کریم کشاورز، تهران: بنیاد فرهنگی ایران
6- باسانی، آ، (1385) ، دین در عهد مغول، "در تاریخ ایران (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) "، پژوهش دانشگاه کیمبریج، جلد پنجم، گردآورنده: ج.آ. بویل، ترجمة حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، صص 520-509
7- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، (1362الف) ،"سیاست و اقتصاد عصر صفوی"،چاپ سوم، تهران: صفی علیشاه
8- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، (1362ب) ، "گنجعلی‌خان"، تهران: اساطیر
9- پطروشفسکی، آ. ب، (1385) ، اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دورة ایلخانان،"در تاریخ ایران ( از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) "، پژوهش دانشگاه کیمبریج، جلد پنجم، چاپ ششم، گردآورنده: ج.آ. بویل، ترجمة حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، صص 508-455
10- توسلی، محمود و بنیادی، ناصر، (1371) ، "طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آن‌ها در زندگی و سیمای شهری"، جلد 1، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
11- جعفری، جعفر بن محمد، (1343) ، "تاریخ یزد"، تصحیح ایرج افشار، تهران، بی جا
12- جنیدی، فریدون، (1366) ، نیشابور، "در شهرهای ایران"، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، صص 382-362
13- حبیبی، سید محسن، (1374) ، مکتب اصفهان، اعتلاء و ارتقاء مفهوم دولت، "در مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی"، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
14- حبیبی، سید محسن، (1375) ، "از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر) "، تهران: دانشگاه تهران
15- حناچی، پیروز و نژاد ابراهیمی سر‌درود، احد، (1385) ، بازخوانی میدان صاحب آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی، "هنرهای زیبا"، شمارة 25، بهار 85، صص 44-35
16- خوانساری، مهدی و دیگران، (1383) ، "باغ ایرانی، بازتابی از بهشت"، ترجمة مهندسین مشاور آران، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، دبیرخانة همایش بین المللی باغ ایرانی.
17- رشید الدین فضل الله همدانی، (1356) ، "وقف‌نامه ربع رشیدی"، به تصحیح مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی
18- رشید الدین فضل الله همدانی، (1373) ، "جامع التواریخ" ، (دو جلدی)، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران : البرز
19- رویمر، هـ. ر، (1380) ، «بر آمدن صفویان»، "تاریخ ایران (دوره صفویه) "، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی، صص 7-142
20- زمجی اسفزاری، معین الدین محمد، (1339) ، "روضات الجنات فی اوصاف مدینـﺔ هرات"، با تصحیح، حواشی و تعلیقات سید کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ
21- ستوده، حسینعلی، (1385) ،"تاریخ آل مظفر"، (2 جلدی)، چاپ اول 1346 ، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ
22- سلطان زاده، حسین، (1376) ، "تبریز، خشتی استوار در معماری ایران"، تهران: دفتر پژو هش‌های فرهنگی
23- سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، (1353) ، " مطلع سعدین و مجمع بحرین"، (دو جلدی)، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: کتابخانة طهوری
24- سیوری، ر. م، (1366) ، "ایران عصر صفوی"، ترجمة کامبیز عزیزی، چاپ دوم، تهران: سحر
25- سیوری، ر. م، (1380) ، نظام تشکیلاتی صفویان، " تاریخ ایران (دوره صفویه) "، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی، صص 161-179
26- شکاری نیری، جواد، (1384) ، "یافته هایی از طرح شنب غازان، پدیدة شهری عصر ایلخانی به نام باب البر"، هنرهای زیبا، شمارة 24، تهران: زمستان 1384، صص 73-80
27- عینی فر، علیرضا و میرزا کوچک خوشنویس، احمد، (1381) ، باز آفرینی تصوری شهر از متون تاریخی نیشابور غازانخانی، "هنرهای زیبا"، شمارة 11، تابستان 81، صص88-77
28- فریر، رانلد، (1380) ، تجارت در دورة صفویان، "تاریخ ایران (دوره صفویه) "، پژوهش دانشگاه کیمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی، صص 219-274.
29- کاتب یزدی، احمد بن حسین، (1357) ،"تاریخ جدید یزد". به اهتمام ایرج افشار، تهران: امیر کبیر
30- کلاویخو، روی گونسالس د، (1384) ، "سفرنامه کلاویخو"، ترجمة مسعود رجب نیا، چاپ پنجم (چاپ نخست 1377)، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی
31- کونئو، پائولو، (1384) ، "تاریخ شهرسازی جهان اسلام"، ترجمة سعید تیز قلم زنوزی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی سازمان عمران و بهسازی شهری
32- لمبتیون، ان. ک. اس، (1377) ،"مالک و زارع در ایران" ، (چاپ چهارم) ، ترجمة منوچهر امیری، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی
33- محمد مرادی، اصغر، (1378) ، کنکاشی پیرامون شهر قدیم کرمان با استناد به شواهد مکتوب و آثار معماری و شهرسازی، "مجموعه مقالات دومین کنگرة معماری و شهرسازی ایران" ، (ج4)، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
34- مستوفی بافقی، محمد مفید بن محمود، (1385) ، "جامع مفیدی" ، (جلد اول و دوم)، به اهتمام ایرج افشار، تهران: اساطیر
35- مستوفی، حمدالله، (1362) ، "نزهـه القلوب"، به اهتمام و تصحیح گای لیسترنج، تهران: دنیای کتاب
36- میر جعفری، حسین، (1385) ،"تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورة تیموریان و ترکمانان"، ویرایش دوم، چاپ پنجم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، اصفهان: دانشگاه اصفهان
37- نوایی، عبدالحسین و غفاری فرد، عباسقلی، (1386) ، "تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفوی"، چاپ سوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
38- هیلنبراند، رابرت، (1380) ، معماری ایران در دورة صفویان،"تاریخ ایران (دوره صفویه) "، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی، صص 403-494
39- وصاف الحضره، (1346) ، "تحریر تاریخ وصاف"، به تصحیح عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
40- ویلبر، دونالد و گلمبک، لیزا، (1374) ، "معماری تیموری در ایران و توران"، ترجمة کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
_||_