نقش مؤلفه های کالبدی- معنایی مکان های عمومی مجتمع های مسکونی در حضور پذیری سالمندان (مطالعه موردی : شهرک اکباتان)

محورهای موضوعی : معماری

ندا منصور حسینی ¹ (دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.)
علی جوان فروزنده ² (استادیار، گروه معماری، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.)

تاریخ دریافت : 1395/04/08 تاریخ پذیرش : 1396/12/14 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: مکان عمومی, کالبد, معنای مکان, حضور پذیری, سالمندان,

چکیده مقاله :

توجه به پاســخگویی محیط های کالبدی برای گروه های اجتماعی بهره بردار در محیط های روزمره انســانی از دغدغه های اصلی طراحــان بوده اســت. علی رغم توجه معماران و برنامــه ریزان در طراحی فضاهای عمومی مجتمع های مســکونی، روش و معیار شهودی ً مشخصی در فرایند طراحی بر اساس حضور پذیری گروه های بهره بردار ارائه نشده است و نبود آن منجر به تعاریف عمدتا توسط طراحان از حضور پذیری گروه های انسانی در مکان گردیده است. بر این اساس، مقاله برمبنای مدل معنای محیطی باهدف تبیین نقش مؤلفه های کالبدی-معنایی در حضور پذیری گروه اجتماعی ســالمندان به تحلیل مؤلفه های تأثیرگذار می پردازد. روش داده ها 1تحقیق مقاله کیفی و بر اســاس راهبرد تفســیری- تحلیلی و با ابزار مشاهده و مصاحبه(بسته و باز) و با تحلیل همبستگی اســت. نتایج نشــان می دهد کیفیت های کالبدی و معنایی فضا در حضور پذیری گروه های سنی ســالمندان مؤثر بوده و در میان مؤلفه های مذکور آســایش محیطی، ایمنی- امنیت فضایی از کیفیت های کالبدی و خوانایی از کیفیت های معنایی محیط بیشترین تأثیر را دارا است.

منابع و مأخذ:

1. امینی، صبا؛ حسینی، سید باقر؛ و نوروزیان ملکی، سعید. (1392). بررسی تطبیقی میزان رضایتمندی ساکنان بین دو نمونه از مجتمع‌های مسکونی میان مرتبه و بلند‌مرتبه، نمونه‌های موردی : مجتمع‌های مسکونی شهید محلاتی و سبحان. مجله معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 11، 1-13.
2. الیاس زاده مقدم، سید نصرالدین؛ و ضابطیان، الهام. (1389). بررسی شاخص‌های برنامه‌ریزی شهری مؤثر در ارتقای امنیت زنان در فضاهای عمومی با رویکرد مشارکتی (نمونه موردی : بخش مرکزی شهر تهران). نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 44، 56-43.
3. باقری آزاد، ناصر؛ پور جعفر، محمدرضا؛ و تقوایی، علی‌اکبر. (1394). ارائه انگاره‌های محیطی مؤثر بر شکل‌گیری فضاهای عمومی مشوق سالمندی موفق با تأکید بر ترجیحات سالمندان. کنفرانس بین‌المللی علوم و مهندسی، آذر 10، (ص14-1). امارات : دبی.
4. بهروز فر، فریبرز. (1379). شناخت مشخصات محیطی مناسب سالمندان. فصلنامه علمی پژوهشی صفه، 31، 89-82.
5. بییر، آن آر؛ و هیگینز، کاترین. (1381). برنامه‌ریزی محیطی برای توسعه زمین. (سید حسین بحرینی، کیوان کریمی، مترجمان). تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
6. پاکزاد، جهانشاه. (1391). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. تهران: انتشارات شهیدی.
7. پور جعفر، محمدرضا؛ تقوایی، علی اکبر؛ بمانیان، محمدرضا،؛ صادقی، علی‌رضا؛ و احمدی، فریال. (1389). ارائه انگاره‌های محیطی مؤثر بر شکل‌گیری فضاهای عمومی مشوق سالمندی موفق با تأکید بر ترجیحات سالمندان شهر شیراز. مجله سالمندی، 5(15)، 34-22.
8. پور دیهیمی، شهرام. (1382). فضاهای باز در مجموعه‌های مسکونی. فصلنامه علمی پژوهشی صفه، 36، 52-37.
9. توماس، درک. (1389). معماری و محیط شهری. (فرشته پاشایی کمالی و میترا هنرجو، مترجمان). اصفهان : نشر خاک.
10. جوان فروزنده، علی؛ و مطلبی، قاسم. (1390). مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهنده آن، مجله علمی-پژوهشی هویت شهر. 5(8)، 27-37.
11. چرخچیان، مریم؛ و دانشپور، عبدالهادی. (1388). بررسی مؤلفه‌های طراحی فضاهای عمومی پاسخگو. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی(دانشگاه تبریز). 30، 85-35.
12. حبیب، فرح؛ نادری، سید مجید؛ جهانشاهلو، لعلا؛ و فروزانگهر، حمیده. (1391). سنجش چهارچوب ارزیابی سرمایه اجتماعی در ساختار شهری با تأکید بر نقش فضاهای عمومی مطالعه موردی : شهر تهران. مجله علمی-پژوهشی هویت شهر، 6(12)،4-5.
13. حیدری، علی‌اکبر؛ یزدانفر، سید عباس؛ و بهدادفر، نازگل. (1392) .ارائه مدلی برای تبیین پارامترهای تأثیرگذار در معنای مکان در محیط‌های آموزشی نمونه موردی : مقایسه معنای مکان در دانشکده معماری و غیر معماری. نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 5، 62-49.
14. دانشپور، سیدعبدالهادی؛ و چرخچیان، مریم. (1386). فضاهای عمومی و عوامل مؤثر بر حیات جمعی. باغ نظر، 7، 28-19.
15. راست بین، ساجد؛ جعفری، یاسر؛ دارم، یاسمن؛ و معززی مهر تهران، امیرمحمد. (1391). رابطه همبستگی بین کیفیت‌های محیطی و تداوم حیات شهری در عرصه‌های عمومی(نمونه موردی : جلفای اصفهان). باغ نظر، 21، 46-35.
16. رحمتی، اکبر؛ زارعی، ساسان؛ و محمدیان مصمم، حسن. (1392) .بازآفرینی فضاهای عمومی، راهکاری در جهت تداوم هویت محلات شهری. همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی. محیط‌زیست پایدار. شهریور 28، (ص14-1). همدان: ایران.
17. رفیع زاده، ندا؛ شعله، نوذری؛ و روشن‌بخش، حسین. (1380). رهنمودهای طراحی معماری خانه‌های سالمندان. تهران : مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
18. رفیع زاده، ندا. (1382). طراحی معماری مناسب برای سالمندان. فصلنامه علمی پژوهشی صفه، 37، 117-111.
19. رفیعیان، مجتبی؛ رضازاده، راضیه؛ سیفایی، مهسا؛ و احمدوند، یزدان. (1387). سنجش شاخص‌های مؤثر بر مطلوبیت فضاهای عمومی شهری از منظر گروه‌های خاص اجتماعی (زنان) (مورد پژوهی میدان نبوت تهران). فصلنامه نامه هنر، 2، 54-37.
20. زندیه، مهدی. (1391). مناسب‌سازی منظر شهری برای سالمندان نمونه موردی : محله قیطریه تهران. مجله سالمندی ایران، 7(25)، 18-7.
21. سلطان‌زاده، حسین؛ و منصور حسینی، ندا. (1392). فضاهای عمومی شهری و مشخصه‌های محیطی مؤثر بر حیات جمعی سالمندان. اولین همایش منطقهای معماری و معماری پایدار شهرسازی ایذه (خشت اول). تیر 14-13، (ص11-1 ). ایذه : ایران.
22. صادقی فرشته، رؤیا؛ دانشگر مقدم، گلرخ؛ و دژدار، امید. (1391). بررسی رابطه طرح کالبدی در مجتمع‌های مسکونی و حس دل‌بستگی به مکان در بین ساکنین (مطالعه موردی : مجتمع‌های مسکونی امام خمینی و امام رضا در همدان). نشریه مدیریت شهری، 30، 264-253.
23. صالحی، اسماعیل. (1387) .ویژگی‌های محیطی فضاهای شهری امن. تهران : مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی.
24. ضابطیان، الهام؛ و تقوایی، علی‌اکبر. (1388). فضاهای شهری دوستدار سالمندان با استفاده از رویکرد مشارکتی. فصلنامه مسکن و محیط روستا، 128، 71-60.
25. ضرغامی، اسماعیل؛ شرقی، علی؛ و الفت، میلاد. (1394). ویژگی‌های محیطی مؤثر برافزایش کیفیت زندگی ساکنان خانه‌های سالمندان(نمونه موردی : خانه‌های سالمندان ناحیه شمیرانات در استان تهران). دو فصلنامه معماری ایران، 7، 126-111.
26. عینی فر، علیرضا؛ و قاضی‌زاده، سیده ندا. (1389). گونه‌شناسی مجتمع‌های مسکونی تهران با معیار فضای باز. آرمان‌شهر، 5، 45-35.
27. علی‌الحسابی، مهران؛ و رفیعی، فرخنده. (1391). ارزیابی نیازمندی‌های سالمندان در فضاهای شهری، مطالعه موردی : پارک خلد برین شیراز. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 9، 257-247.
28. فلاحت، محمدصادق. (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن. نشریه هنرهای زیبا، 26، 66-57.
29. فنائی، ساناز؛ و ساکی، الهه. (1393). راهکارهای ارتقاء نورپردازی عرصه‌های عمومی با تأکید بر سالمندان. دومین همایش بین‌المللی روشنایی و نورپردازی ایران، آبان 28-30، (ص12-1). تهران : ایران.
30. کارمونا، متیو؛ هیت، تیم؛ اک، تیم؛ و تیسدل، استیون.(1391). مکان‌های عمومی فضاهای شهری ابعاد گوناگون طراحی شهری. (فریبا قرائی؛ مهشید شکوهی؛ زهرا اهری و اسماعیل صالحی، مترجمان)، تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
31. کاشانی جو، خشایار. (1389). بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری. مجله علمی-پژهشی هویت شهر، 4(6)، 106-95.
32. کریمی، مهسا؛ و پورناصری، شهناز. (1392). اهمیت و نقش فضاهای تفریحی و فراغتی در راستای ارتقای سلامت روان سالمندان مقیم خانه سالمندان (نمونه موردی اردبیل). همایش ملی معماری و شهرسازی انسان‌گرا، آذر 9، (کتاب‌نامه الکترونیکی)،قزوین : ایران.
33. کلانتری، حسین؛ و اخوت، هانیه. (1390). برنامه‌ریزی منظر شهری. تهران : جهاد دانشگاهی، پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری.
34. گل، یان. (1387). زندگی در فضای میان ساختمان‌ها. (شیما شصتی، مترجم)، تهران : انتشارات جهاد دانشگاهی.
35. گل، یان. (1389) .فضاهای عمومی وزندگی جمعی، آدلاید-2002. (علی غفاری و محمدصادق سهیلی پور، مترجمان)، تهران : انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
36. لنگ، جان. (1388). آفرینش نظریه معماری نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. (علیرضا عینی فر، مترجم)، تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
37. مداح، سید باقر. (1388). وضعیت فعالیت‌های اجتماعی و نحوه گذران اوقات فراغت در سالمندان ایران و سوئد. مجله سالمند ایران، 3(8)، 606-597.
38. مدنی پور، علی. (1391). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. تهران : نشر سازمان فناوری و اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
39. مطلبی، قاسم. (1380). روان‌شناسی محیطی دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری. نشریه هنرهای زیبا، 10، 67-52.
40. مختاری، رؤیا. (1392). تأثیر کالبدی فضاهای شهری بر کیفیت زندگی شهری
(موردمطالعه : شهرک اکباتان). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
41. مطلبی، قاسم. (1385). بازشناسی نسبت فرم و عملکرد در معماری. نشریه هنرهای زیبا، 25، 64-55.
42. منصور حسینی، ندا؛ و سلطان‌زاده، حسین. (1392). بررسی مشخصه‌های محیطی مؤثر بر شکل‌گیری فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی : شهرک اکباتان). مجله انگاره معمارانه، 1(1)، 60-53.
43- نوذری، شعله؛ رفیع زاده، ندا؛ و داعی نژاد، فرامرز. (1387). مبانی طراحی فضاهای باز محله‌های مسکونی متناسب با شرایط سالمندان. تهران : مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
44- یزدانفر، سید عباس؛ حسینی، سید باقر؛ و زرودی، مصطفی. (1392). فضاهای عمومی و افزایش تعاملات اجتماعی؛ (مطالعه موردی : مجتمع مسکونی کوثر و فاز دو مجتمع مسکونی اکباتان). فصلنامه مدیریت شهری، 32، 22-7.

45. Abbasi, A., Alalouch, Ch., & Bramley, G. ( 2016). Open space quality in deprived urban areas : user perspective and use pattern. Procedia-Social and Behavioral Seiences, 216, 195-205.
46. Andersson, J. E. (2011). Architecture for the silver generation : Exploring the meaning of appropriate space for ageing in a Swedish municipality. Health & Place 17(2), 587–572
47. Azemati, H. R., Bagheri, M., Hosseini, S. B., & Norouzian Maleki, S. (2011). An Assessment of pedestrian network in Accesible Neighborhoods : Traditional Neighborhoods in Iran. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 21(1), 52-59.
48. Beck, H. (2009). Linking the quality of public spaces to quality of life. Journal of Place Management and Development, 2(3), 240-248.
49. Carr, S. (1982). Some Criteria for Environmental form. In S. Kaplan and R. Kaplan (Eds.) Humanscape : Environments for People.(pp.156-160). USA: Ulrich’s Books.
50. Canter, D. (1983). The purposive evaluation of places: a facet approach. Environment and Behavior, 15, 659-698.
51. Canter, D., & Walker, E. (1980). Environmental role and conceptions of housing. Journal of Architectural Research, 7, 30-35.
52. Carmona, M., Tiesdell, S., Heath, T., & Oc, T.(2009). Public spaces, urban spaces The Dimensions of urban design.(F. Gharaee and others, Transl). Tehran : Art university. (Orginal work published 2003). London.

53. Francis, J., Giles-Corti, B., Wood, L., & Knuiman, M. (2012). Creating sense of community: The role of public space. Journal of Environmental psychology, 32, 401-409.
54. Francis, M. (2003). Urban open space : designing for user needs. London : Island Press.
55. Gieryn, T.F. (2000). A Space For Place in Sciology. Annual Review Sociology, 26, 463-496.
56. Givoni, B. (1991). Impact of Planted Areas on Urban Environmental Quality: A Review. Atmospheric Environment, 25(3), 289-299.
57. Gustafson, p. (2001). Meaning of place : every day experience and theoretical. Journal of Environmental psychology, 21(1), 5-16.
58. Hajer, M., & Reijndorp, A. (2001). In Search of New Public Domain. Rotterda : NAI Publishers.
59. Heyuan, Y. (2016) .Characterizing the inequalities in urban public green space provision in Shenzhen, China. Habitat International, 56, 176-180.
60. Hur, M., Nasar, J. L., & Chun, B. (2010). Neighborhood Satisfaction, physical and Perceived Naturalness and openness. Journal of Environmental psychology, 30(1), 52-59.
61. Javan Forouzandeh, A., & Motalebi, G. (2012). The Role of Open Spaces in Neighborhood Attachment Case Study: Ekbatan Town in Tehran Metropolis. International Journal Of Architecture and Urban Development, 1(2), 11-20.
62. Kabisch, N., & Haase, D. (2014). Green justice or just green Provision of urban green spaces in Berlin. Landscape and Urban Planning, 170, 129-139.
63. Low, S. M., & Altman, I. (1992). Place attachment : a conceptual inquiry. New York: Plenum press.
64. Marcus, C. C., & Francis, C. (1997). People places : design guideline for urban open space.(2thed.). California : Berkeley.
65. Montgomery, J. (1998). Making a city Urbanity. Vitality and Urban design, 1, 93-115.
66. Morancho, A. B. (2003). A Headonic Valuation of Urban Green Areas. Landscape and Urban Planning, 68(1), 35-41.
67. Motalebi Esfidvajani, G. (1998). A Theory of Meaning in Architecture and Urban Design : An Ecological Approach. Unpublished doctoral dissertation, Faculty of the Built Environment, Sydney : The University of New South Wales.

68. Neisser, U. (2014). Cognitive psychology: Classic edition. Psychology Press.
69. Proshansky, H. M., Fabian A. K., & Kaminoff, R. (1983). Placeidentity: Physical World Socialization of the Self. Journal of Environmental Psychology, 3, 57-83.
70. Punter, J. (1991). Participation in the Design of Urban Space . Landscape Design, 200, 24-27.
71. Ridzwan Othman, A., & Fadzil, F. (2014). Influence of Outdoor Space to the Elderly Wellbeing in a Typical Care Centre. Procedia-Social and Behavioral Seiences, 170, 320-329.
72. Relph, e. (1976). Place and placelessness. London : pion Limited.
73. Stedman, R. C. (2003). Sense of place and forest science: toward a program of quantitative research. Forset Science, 49,1-8.
74. Seamon, D. (2012). The Role of Place Identity in the Perception, Understanding, and Design of Built Environments. Manhattan: Bentham science publishers.
75. Turel, H,. Yigit, E., & Altug, I. (2007). Evaluation of elderly peopel,s requirements in public open spaces : A case study in Bornova District (Izmir, Turkey). Building and Environment, 42, 2035-2045.
76. Wenjuan, Z., Yang, J., Ma, L., & Huang, C. (2015). Factors affecting the use of urban spaces for physical activities : Views of young urban residents in beijing. Urban Foresty & Urban Greening, 14, 851-857.
77. Wijayanti, E. B., & Pandelaki, E. E. (2012). Places Where the Elderly Meet Friends at Banyumanik Public Housing, semarang, Indonesia. Elsever, 50, 405-417.
78. Wojciech, B. (2015). Public space in the residential areas: the method of social-spatial analysis. Procedia Manufacturing, 3, 1720-1727.
79. Young, E. H. K., Conejos, S. H., & Chan, E. H. W. (2016). Social needs of the elderly and active aging in public open spaces in urban renewal. Cities, 52, 114-122.