ارزیابی ابعاد تاب آوری شهری با استفاده از روش میانگین مجموع فواصل از حد بهینه(مطالعه موردی: منطقه ۹ شهرداری مشهد)
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهریحمید احمدزاده کرمانی 1 , بهرام امین زاده گوهر ریزی 2
1 - ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﻰ ارﺷﺪ رﺷﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰى ﺷهرى، داﻧﺸﮑﺪه ﻣﻌﻤﺎرى و ﺷهرﺳﺎزى، داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﻰ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﻰ(ره). ﻗﺰوﯾﻦ، اﯾﺮان.
2 - دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین، ایران.
کلید واژه: تاب آوری, ابعاد و شاخص ها, سنجه های تاب آوری, میانگین مجموع فواصل از حد بهینه, منطقه 9 شهرداری مشهد,
چکیده مقاله :
سوانح طبیعی همواره چالشی بزرگ در دستیابی به توسعه پایدار جوامع انسانی بوده است. نگاهی که تا کنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته ،بیشتر نگاه مقابله ای و کاهش مخاطرات بوده است. حوزه ادبیات مخاطرات در یک تغییر پارادایم از (ارزیابی مخاطرات) به سمت (تحلیل آسیب پذیری) تغییر رویه داده است. در پژوهش پیش رو با توجه به تبیین رابطة تاب آوری در جهت کاهش اثرات سوانح طبیعی ، در راستای شناخت ابعاد تاب آوری و راهبردهایی برای تقلیل خطر، ابعاد چهار گانه رویکرد تاب آوری بررسی شده است.هدف از پژوهش حاضر،تحلیل شاخص های تاب آوری، اندازه گیری تاب آوری،بررسی میزان تاب آوری منطقه 9 شهرداری مشهد میباشد.در این پژوهش با استفاده از مدل میانگین مجموع فواصل از حد بهینه مقادیر DSF,IIFو URF محاسبه گردید و میزان تاب آوری منطقه 9 شهرداری مشهد برابر با 0.89 بدست آمد که شرایطی نسبتا تاب آور را مشخص می کند.
Cities as the most complex human-made manifestations face a wide range of risks due to a wide range of hazards and multiple vulnerabilities.Natural disasters have always been a major challenge in achieving sustainable development of human societies. As a result, ways to achieve this development have become necessary through vulnerability reduction models. Today, disaster management and sustainable development perspectives and perspectives seek to create resilient societies against natural hazards. Hence, according to many researchers, resilience is one of the most important issues for achieving sustainability. Resilience is a way to strengthen societies by using its capacities, and different definitions, approaches, indicators, and measurement models have been developed. The view that has existed in disaster management and urban management has long been the focus of coping and mitigation. In the meantime, the concept of resilience is a new concept that is used more in the face of unknowns and uncertainties. It can be said that the domain of literature on hazards and disruptions has changed in a paradigm shift from (hazard assessment) to (vulnerability analysis). It can be understood that the system can absorb and manage risks ). The framework for the Hyogo plan was approved by the United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR) on January 22, 2005, which is a positive move in this regard. This research is aimed at: the attempt to explain the components and characteristics of resilient constructivism and to determine the contribution of factors affecting the resilience strengthening, Emphasis on recognition of different levels of resilience of individuals and groups of society, efforts to provide solutions to reduce the natural disasters of earthquakes in urban areas.Considering the study and explanation of the relationship between urban community resilience to reduce the effects of natural disasters, especially earthquakes, in order to better understand the resilience dimensions and strategies for risk reduction policies, the four dimensions of the resiliency approach have been investigated. The purpose of this study was to analyze Indicators and resiliency measures, explanation of different models of resilient measurements, survey of resilience of Mashhad 9th district in accordance with selected indicators in resiliency. 9 area of Mashhad municipality in terms of accumulation of main branch faults Mashhad is of high importance in terms of crisis. Therefore, after analyzing the indices in the field of resonance and measuring these indices in the region and comparing them with the optimum level, the numerical value of the area's resilience was calculated using the average distance of the optimal range. In this The three dimensions of social, economic, and spatial dimensions were studied and the numerical values of the IIF, DSF and URF indices were calculated. Finally, the numerical value of the resilience of the area was 0.89, which shows a rather resilient state. Given the degree of resilience The weaknesses in the area were studied in the indexes and crisis in the economic dimension was strongly observed. At the end, suggestions are also given to maintain and improve desirable indicators and to improve desirable indices.
1. خاکپور، براتعلی. (۱۳۹۰). تحلیل میزان آسیب پذیری فیزیکی - کالبدی منطقه 9 شهر مشهد از دیدگاه زلزله خیزی. فصلنامه جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای.7(16). 81-95.
2. داداش پور، هاشم؛و عادلی، زینب. (1394). سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه ی شهری قزوین. دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران.4(2). 73-84.
3. رضایی، محمدرضا ؛ سرائی، محمدحسین؛ و بسطامی نیا، امیر. (1395). تبیین و تحلیل مفهوم «تاب آوری»و شاخص ها و چارچوب های آن در سوانح طبیعی، فصلنامه دانش پیشگیری ومدیریت بحران.6(1)، 32-47.
4. رضایی، محمدرضا؛ وکاویان پور، گلشن. (1395). ارزیابی میزان تاب آوری اجتماعی و کالبدی _محیطی محلات شهری در مواجهه با سوانح طبیعی (زلزله)(مطالعه موردی: کلانشهر مشهد). سومین کنفرانس جامع مدیریت بحران و HSE. اسفند27-28. (ص1-10). تهران.
5. رفیعیان، مجتبی ؛ مطوف، شریف؛ و نقشیزادیان، ساناز. (1395). سنجش مولفه های اجتماعات تاب آور در فرایند مدیریت بحران شهری (منطقه 17 شهرداری تهران). مجله علمی پژوهشی صفه.21(4)، 111-124.
6. فرزاد بهتاش، محمدرضا ؛کی نژاد، محمدعلی؛آقابابایی، محمدتقی؛ و عسگری، علی. (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تابآوری کلانشهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی،18(3)،33-42.
7. مهندسین مشاور نقش پیراوش. (۱۳۸۸). الگوی توسعه و طرح تفصیلی حوزه جنوب غربی. مشهد: نهاد مطالعات و برنامه ریزی توسعه و عمران شهر مشهد.
8. معاونت برنامه ریزی و توسعه شهر مشهد با نظارت آمار، تحلیل و عملکرد. (۱۳۹۴). آمارنامه شهر مشهد۱۳۹۳(جلد اول). مشهد: پدیدآورنده.
9. معاونت برنامه ریزی و توسعه شهر مشهد با نظارت امار، تحلیل و عملکرد. (۱۳۹۴). آمارنامه شهر مشهد۱۳۹۳(جلد دوم). مشهد:پدیدآورنده.
10. Adger, W. N. (2000). Social and ecological resilience: Are they related?. Progress in Human Geography, 24(3), 347–364.
11. Ahern, J. (2011). From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in the new urban world. Landscape and Urban Planning, 100(4), 341–343.
12. Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012).Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2(1), 25–36.
13. Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012).Earthquake hazards and community resilience in Baluchistan. Natural Hazards, 63(2), 909–937.
14. Alberti, M., Marzluff, J. M., Shulenberger, E., Bradley, G., Ryan, C., & Zumbrunnen, C. (2003). Integrating humans into ecology: Opportunities and challenges for studying urban ecosystems. BioScience, 53(12), 1169–1179.
15. Bene, C. (2013).Towards a Quantifiable Measure of Resilience. International Journal of Disaster Risk Reduction, 1(8), 111–126.
16. Campanella, T. J. (2006). Urban resilience and the recovery of New Orleans. Journal of the American Planning Association, 72(2), 141–146.
17. Carpenter, S., Walker, B., Anderies, J. M., & Abel, N. (2001). From metaphor to measurement: resilience of what to what?. Ecosystems, 4(8), 765-781.
18. Cutter, S. L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C,. Evans, E., Tate, E., & Webb, J. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, 18(4), 598-606.
19. Ernstson, H., Van der Leeuw, S. E., Redman, C. L., Meffert, D. J., Davis, G., Alfsen, C., & Elmqvist, T. (2010). Urban transitions: on urban resilience and human-dominated ecosystems. Ambio, 39(8), 531-545.
20. Foley, J. A., DeFries, R. Asner, G. P., Barford, C., Bonan, G., Carpenter, S. R., & Helkowski, J. H. (2005). Global consequences of land use. science, 309(5734), 570-574.
21. Godschalk, D. R. (2003).Urban Hazard Mitigation: Creating Resilient Cities. Natural Hazards Review, 4(3),136–143.
22. Holling, C. S. (1973). Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of Ecology and Systematics, 4(1),1–23.
23. Klein, R. J. T., Nicholls, R. J., & Thomalla, F. (2003).Resilience to natural hazards: How useful is this concept?. Environmental Hazards, 5(1–2), 35–45.
24. Kutum, I., & Al-Jaberi, K. (2015). Jordan Banks Financial Soundness Indicators. International Journal of Finance & Banking Studies, 4(3),134-145.
25. Mayunga, J. S. (2007).Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A capital-based approach. Landscape Architecture, 4(7), 22–28.
26. Mileti, D. (1999). Disasters by design: A reassessment of natural hazards in the United States. New York: Joseph Henry Press.
27. Norris, F.H., Stevens, S.P., Pfefferbaum, B., Wyche, K.F., & Pfefferbaum, R.L. ( 2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American journal of community psychology, 41(1-2), 127–150.
28. Rose, A., & Liao, S. Y. (2005).Modeling regional economic resilience to disasters: A computable general equilibrium analysis of water service disruptions. Journal of Regional Science, 45(1), 75–112.
29. Wagner, I., & Breil, P. (2013). The role of ecohydrology in creating more resilient cities. Ecohydrology & Hydrobiology, 13(2), 113–134.
ارزیابی ابعاد تاب آوری شهری با استفاده از روش میانگین مجموع فواصل از حد بهینه(پژوهشی بر منطقه ۹ شهرداری مشهد)
دکتر بهرام امین زاده گوهر ریزی** مهندس حمید احمدزاده کرمانی***
چکیده
سوانح طبیعی چالشی بزرگ در دستیابی به توسعه پایدار جوامع بوده است. نگاهی که تا کنون در مدیریت سوانح وجود داشته ،نگاه مقابله ای و کاهش سوانح بوده که ادبیات مخاطرات در یک تغییر پارادایم از (ارزیابی مخاطرات) به سمت (تحلیل آسیب پذیری) تاب آور شدن تغییر رویه داده است. در پژوهش حاضر با توجه به تبیین تاب آوری ، در راستای شناخت ابعاد تاب آوری، ابعاد چهار گانه رویکرد تاب آوری بررسی شده است.هدف از پژوهش حاضر،تحلیل شاخص های تاب آوری،تبیین روشی برای اندازه گیری تاب آوری و اندازه گیری میزان تاب آوری منطقه 9 شهرداری مشهد است که با توجه به خصوصیات مورد نظر نقاط ضعف وقوت شاخص ها در منطقه تبیین می شود.در این پژوهش با استفاده از مدل میانگین مجموع فواصل از حد بهینه مقادیر DSF,IIFو URF محاسبه گردید و میزان تاب آوری منطقه 9 شهرداری برابر 0.89 بدست آمد که بیانگر شرایطی نسبتا تاب آور است.
واژه های کلیدی
تاب آوری،ابعاد و شاخص ها،سنجه های تاب آوری، میانگین مجموع فواصل از حد بهینه ، منطقه 9 شهرداری مشهد
*این مقاله برگرفته از پایان نامه ی کارشناسی ارشد حمید احمدزاده کرمانی با عنوان "ارزیابی موئلفه های تاب آوری شهری، رهیافتی به سوی شهری پایدار وایمن(پژوهشی بر منطقه 9 شهرداری مشهد)" است که در رشته برنامه ریزی شهری به راهنمایی دکتر بهرام امین زاده گوهر ریزی در دانشگاه بین المملی امام خمینی (ره)قزوین به انجام رسیده است.
**دانشیار گروه شهرسازی،دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین،ایران. Email:Bahram.aminzadeh@gmail.com
***کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی شهری، دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین،ایران.
Email:hamid.ahmadzade.kermani@gmail.com
مقدمه:
شهرها به عنوان محلی امن برای تامین معاش،ادامه ی حیات و زندگی تعاملی بشر بوده و همواره مخاطرات گوناگون با ایجاد بحران این امنیت را به چالش کشیده است .چه بسا شهر هایی مانند سیراف،قوچان ،سلماس،تبریز در ایران و پمپئی در ایتالیا در طول تاریخ دستخوش اینگونه بحران ها قرار گرفته و از میان رفته اند و یا کاملا بازسازی شده اند.شهر های امروزی به لحاظ پیچیدگی و گستره نسبت به شهرهای پیشین متفاوت اند. ابعاد و گستره ی شهری روز به روز در حال توسعه و پیشرفت است و چه بسا آسیب پذیری یک شهر منجرب صدمات غیر قابل جبران به ابعاد مختلف شهری نظیر ابعاد اقتصادی ،اجتماعی،کالبدی و ... شود و بنیان یک شهر را تهدید کند.مدیریت بحران اگرچه پاسخی منطقی به حفاظت شهر در مقابل بحران های طبیعی است اما نقش انعطاف پذیری یک شهر عاملی تعیین کننده در بازگشت شهر به حالت اولیه را ایفا می کند.از این روست که امروزه، دیدگاه‌ها و نظریه‌های مدیریت سوانح در امتزاج با دیدگاه های توسعه پایدار به دنبال ایجاد جوامعی تاب آور در برابر مخاطرات طبیعی هستند تا نگاهی آینده نگر به شهر پس از بحران داشته باشند.این نگاه مدیریت سوانح در سطح جهانی تغییرات چشم گیری به مخاطرات پیدا کرده است تا آنجا که رویکرد غالب از تمرکز بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است .لذا توجه به عامل تاب آوری جوامع شهری با پرهیز از نگاه کالبدی صرف،تضمین کننده ی بازگشت سریع شهر به روند حیات قبل از بحران در تمام ابعاد است. تاب آوری رهیافتی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیت‌های آن جامعه است .با توجه به درک مسئله تاب آوری عوامل تاثیر گذار بر تاب آوری شهری اهمیت پیدا می کنند.امروزه در جهان روش هایی متفاوت برای اندازه گیری ابعاد تاب آوری بوجود آمده که نهایتاً میزان تاب آور بودن یک شهر را بررسی وتجزیه و تحلیل می کند .این روش های اندازه گیری نمایی شفاف و قابل برنامه ریزی از شهر پسابحران و سرعت بازگشت پذیری جوامع به حالت اولیه را به ما می دهد . در حال حاضر نیز بسیاری از مجامع علمی و سازمان ها در دنیا به اندازه گیری میزان تاب آوری شهری و روش های تقویت آن پرداخته اند.
مفاهیم و پیشینه ی تابآوری:
واژه تابآوری از ریشة لاتین «Resilio» به معنای «برگشت به عقب» گرفته شده است(Klein et al., 2003). تاب آوری یکی از مهمترین مباحث تحقیق در زمینه رسیدن به پایداری است(Foley, 2005). این رویکرد شاید معیار یا وسیله ای برای برگشت به گذشته برای حفظ تعادل باشد(Cutter et al., 2008). به لحاظ زمانی مفهوم تابآوری از دهه 1970 با شروع کار هولینگ (1973)، بطور روزافزونی مورد بررسي و ارزيابي قرار گرفته است.دهه‌ی ۱۹۸۰، رویکرد کاهش میزان آسیب پذیری و مقابله با بحران بر متون نظری مدیریت بحران حاکم بود. از دهه‌ی ۱۹۸۰ و به خصوص ۱۹۹۰، محققان علوم اجتماعی بر این بودند که آسیب پذیری یک خصوصیت اجتماعی نیز دارد و به خسارت جمعیتی و فیزیکی محدود نمی‌شود(داداش‌پور و عادلی، ۱۳۹۴). از زمان تصویب لایحه چارچوب هیوگو در سال 2005 ،مصوب کمیسیون استراتژی بین المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد (UNISDR) ، هدف اصلی برنامهریزی برای مخاطره و کاهش خطربحران، علاوه بر کاهش آسیب پذیری به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تابآوری در جوامع گرايش پيدا كرده است(Mayunga, 2007). از این رو امروزه در سطح جهان، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده می‌شود؛ به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است(Ainuddin & Routray,2012). تاب آوری راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیت‌های آن مطرح می‌شود و تعریف‌ها، رویکردها، شاخص‌ها و مدل‌های سنجشی متفاوتی در مورد آن شکل گرفته است (رضایی وکاویان‌پور، ۱۳۹۵).باتوجه به ادبیات تاب آوری در جهان می توان تعاریفی متفاوت با نقاط اتصال مشترک برای مبحث تاب آوری استخراج نمود(جدول 1).تعاریف برجسته ی تاب آوری در مجامع علمی جهانی که در مقالات علمی به ثبت رسیده به شرح جدول 1 است:
جدول 1. سیر تکمیلی تعاریف تاب آوری
نام نویسنده | تعریف |
Holling,1973 | توانایی سیستم‌های تحت استرس در بهبود و بازگشت به حالت اصلی خود(Holling,1973). |
Mileti, 1999 | تابآوری به این معناست که جامعه بدون دریافت کمک زیاد از بیرون قادر به تحمل سوانح طبیعی شدید است بی آنکه دچار خسارات عمده، آسیبها، توقف در تولید و یا کاهش کیفیت زندگی شود(Mileti,1999). |
Adger, 2000 | قدرت گروهها و جوامع برای انطباق با فشارهای خارجی و تخریب هایی است که در نتیجه تغییرات اجتماعی، سیاسی و... بوجود میآید(Adger,2000). |
Carpenter,2001 | اندازه ای از بی نظمی است که سیستم مورد نظر بتواند در خود جذب کند و در همان حالت پایدار قبلی باقی بماند(Carpenter et al., 2001). |
Alberti,2003 | درجه ای که شهرها تغییرات را (قبل از سازماندهی مجدد پیرامون مجموعه جدیدی از ساختارها و فرایند‌ها )تحمل می‌کنند(Alberti et al., 2003). |
Campanella,2006 | ظرفیت یک شهر برای دوباره بجای اول برگشتن از نابودی وانهدام(Campanella, 2006). |
Norris,2008 | توانایی واحدهای اجتماعی برای کاهش خطر‌ها شامل آثار رخداد و بلایا ،و به حداقل رساندن اختلال‌های اجتماعی در زمان انجام فعالیت‌های بازسازی و کاهش آثار مخرب زلزله‌های آینده و انجام فعالیت‌های بازیابی جهت کاهش از هم گسیختگی اجتماعی با بهره گیری از فرصت‌ها(Norris et al., 2008). |
Ernstson,2010 | ایجاد یک ظرفیت تحول برای حفاظت از یک سازمان پویا و خاص در مواجهه با حالت‌های بلاتکلیفی و تغییرات(Ernstson et al., 2010). |
Ahern(2011) | ظرفیت سیستم‌ها برای سازماندهی مجدد و بهبود یافتن از تغییر و آشوب ایجاد شده،بدون تغییر یافتن(سیستم)به سایر حالت‌ها(Ahern, 2011). |
Wagner & Breil(2013) | ظرفیت کلی و توانایی یک جامعه برای تحمل تنش، زنده ماندن، انطباق و جستن از یک بحران یا فاجعه و به سرعت حرکت کردن و رد شدن از آن(تنش) (Wagner & Breil, 2013). |
American Psychological Association (APA)(2014) | تاب آوری عبارتند از روند تطبیق درست در مواجهه با سختی،تهدید و حتی منابع قابل توجهی از استرس و فشار1. |
Kutum & Al-Jaberi,2015 | تاب اوری به ظرفیت سیستم‌های اکولوژیکی برای جذب اختلالات و نیز برای حفظ بازخوردها ،فرایند‌های لازم و ذاتی سیستم اطلاق می‌شود(Kutum & Al-Jaberi,2015). |
فصل مشترک تمامی این تعاریف مندرج درجدول 1:ظرفیت برگشت پذیری ،انطباق،جذب فاجعه ،بر هم نخوردن سیستم،انعطاف پذیری و زنده ماندن است که در جهت مقابله با اختلال وانطباق جوامع با آن استفاده می‌شود.این اختلالات شامل بحران‌ها ،سوانح وشوک‌هاست. همچنین در این تعاریف مشخص می‌شود که تاب آوری امری همه جانبه است و ابعاد متفاوتی را شامل می گردد که حرکت در رهیافت این عوامل در تکمیل یکدیگر نهایتاً به تاب آور شدن یک سیستم می‌انجامد.
ابعاد و شاخص های تاب آوری
جدا از خسارت های اقتصادی که در هنگام بروز بحران ایجاد می‌شود ،ازآثار منفی اجتماعی آن نمی‌توان غافل شد و در واقع دربسیاری از موارد خسارت های اجتماعی این بحران ها از زیان های اقتصادی آن گسترده تراست و ناچار باید در ترمیم دوباره آن همت بسیار کرد.(رفیعیان و همکاران،۱۳۹۵). از این رو تاب آوری رویکردیست که در ابعاد گوناگون به بررسی بروز بحران می پردازد. همچنین شاخص‌ها بعنوان زیر مجموعه ای از ابعاد می‌تواند درجه تاب آوری کشورهای مختلف را با یکدیگر مقایسه و مناطقی که بیشترنیازمند تاب آوری هستند را مشخص نماید. اما درجه تاب آوری جوامع نمی‌تواند بطور مستقیم اندازه گیری شود و نیاز به ساخت شاخص‌های تاب آوری است (Bene, 2013). برای تعیین میزان تاب آوری فقط کافی است با شناسایی محدوده و شدت چالش‌های ذاتی که شهر ما را نسبت به حادثه‌های طبیعی و خرابکارانه تاب آور میسازد آغاز کنیم(فرزاد بهتاش و همکاران،۱۳۹2). از این رو مرحله مهم در ایجاد شاخص‌ها، شناسایی متغیرهایی است که متناسب؛ قوی و بیانگر آن عامل باشند، چون نقطه قوت و ضعف شاخص‌ها بر مبنای کیفیت متغیرهای انتخاب شده تعیین می‌شود. معیار مطمئن شدن از کیفیت متغیرها در ادبیات مرتبط با این شاخص‌ها، تنوع وسیعی دارد که بر مبنای این یافته‌ها، باید شاخص و ويژگي هاي يک اجتماع محلی تاب آور در قالب ابعاد تاب آوری مشخص شود. این پژوهش بر اساس مبانی نظری و تجربی تاب آوری در برابر سوانح طبیعی (زلزله) در ارتباط با انتخاب شاخص هاي مناسب جهت سنجش تابآوري در مقياس اجتماعات محلی ، از ابعاد چهارگانه (اجتماعي، اقتصادي، نهادي و کالبدي- محيطي) استفاده می کند. در این قسمت به منظور دستیابی به اهداف تطبیقی و بسط و ایجاد شاخص ها ،مولفه های تاب آوری تعریف می شود.
· اولین مولفه تاب آوری، بعد اجتماعی است، که از تفاوت ظرفیت اجتماعی، در بین جوامع به دست میآید. به عبارت دیگر ظرفیت گروه های اجتماعی در بازیافتن و برگشت پذیر بودن مقابل سوانح طبیعی را بیان می دارد.
· دومین مولفه، بعد اقتصادی است. در اقتصاد، تاب آوری به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات است بطوری که آنها را قادر به کاهش هزینه خسارات و زیان های بالقوه ناشی از مخاطرات کند و همچنین برگشت به بازسازی تخریب ها را به لحاظ مالی ممکن سازد (Rose & Liao,2005).
· سومین مولفه، بعد نهادی است که شامل ویژگی هایی در ارتباط با کاهش خطر و همچنین برنامه ریزی و تجربه سوانح قبلی است. در اینجا تاب آوری بوسیله ظرفیت جوامع برای کاهش خطر و کاربست افراد محلی در تقلیل خطر( به منظور ایجاد پیوندهای درون جامعه ای سازمان یافته و بهبود و حفاظت از سیستم‌های اجتماعی )در یک جامعه تحت تاثیر قرار می‌گیرد(Norris et al., 2008).
· چهارمین مولفه، بعد کالبدی- محیطی(زیرساختی) است که اساساً شامل ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه (نظیر پناهگاه، واحدهای مسکونی خالی یا اجاره ای، و تسهیلات سلامتی )می‌شود. سیستم فیزیکی باید زیر فشار خطرات بتواند همچنان نقش و عملکرد خود را ایفا نماید.یک شهر بدون ساختار فیزیکی تاب آور ،در برابر زلزله آسیب فراوانی خواهد دید(Godschalk, 2003).
لازم بذکر است هریک از این چهار مولفه به صورت مجزا شامل شاخص هایی می شود که نمایانگر یک بعد از تاب آوری است.از این رو هر یک از مولفه های اجتماعی،اقتصادی،نهادی،کالبدی- محیطی به ترتیب به ارزیابی و تجزیه تحلیل تاب آوری اجتماعی،تاب آوری اقتصادی ،تاب آوری نهادی و تاب آوری کالبدی- محیطی می پردازد.برایندی از ارزیابی مجزای این مولفه ها منجرب ارزیابی تاب آوری کل می شود،لذا مولفه های مذکور به برهم تاثیر گذار نبوده و نقاط ضعف و قوت یکدیگر را پوشش نمی دهند.به همین جهت روش ارزیابی و تصمیم گیری این نوع مولفه ها،مدل تصمیم گیری غیرجبرانی است.
مدل های غیر جبرانی رو ش هایی را شامل می شود که مبادله ی بین شاخص ها مجاز نیست.این خاصیت نقاط ضعف و قوت شاخص ها را بایکدیگر پوشش نمی دهد و استقلال عملکرد هر شاخص را حفظ می کند.غیر جبرانی بودن شاخص ها با توجه به برهان خلف ،آزمایش تجربی و پرسش از نخبگان مورد تایید قرار گرفته است .
بر اساس منابع حوزه ی تاب آوری برای ابعاد مختلف تاب آوری شاخص های متفاوتی ذکر شده است که بنابر نیاز پژوهش این شاخص ها استخراج شده و در جدول 2 به آن اشاره و تعریف می شوند ،همچنین رابطه این شاخص ها با تاب آوری نیز بیان شده است(رابطه مستقیم به معنای افزایش تاب آوری همگام با افزایش اندازه ی شاخص و رابطه معکوس به معنای کاهش تاب آوری همگام با افزایش اندازه ی شاخص و بالعکس است.)
جدول 2. بررسی شاخص های تاب آوری شهری
ابعاد | ردیف | شاخص ها | تعریف | رابطه | اندازه گیری |
اجتماعی | الف-1 | نرخ سالخوردگی جامعه | سالخوردگی اجتماعی مانع از توانمندی جامعه برای اقدامات سریع حین و پس از بحران می باشد . | معکوس | نسبت تعداد افراد بالای 60 سال به کل جامعه آماری |
الف-2 | جمعیت کودک و نوجوان غیر مولد | این جمعیت به دلیل نداشتن آگاهی و دانش مقابله با بحران همچنین غیر مولد بودن به لحاظ اقتصادی در تاب آوری موثر می باشد. | معکوس | نسبت تعداد افراد زیر 15سال به کل افراد جامعه | |
الف-3 | معلولیت افراد جامعه | افراد معلول (جسمی حرکتی،ذهنی،نابینایان،ناشنوایان و ...)به دلیل کم توانی و ناتوانی ،در هنگام بحران سرعت بازگشت پذیری جامعه را کاهش می دهد.از این رو در میزان تاب آوری نقش دارد. | معکوس | نسبت مجموع افراد :معلول جسمی حرکتی،کم توانان ذهنی،نابینایان ،ناشنوایان،افراد قطع عضو و... به کل افراد جامعه | |
الف-4 | تحصیلات جامعه | نرخ تحصیلات جامعه نشانگر سطح آگاهی و دانش اجتماعی جامعه می باشد و دانش اجتماعی افراد به عملکرد بهینه در فرایند بحران می انجامد و برگشت پذیری را افزایش می دهد. | مستقیم | نسبت افراد با مدرک تحصیلی حداقل دبپلم (دیپلم و بالاتر)به تمام افراد جامعه | |
الف-5 | پوشش بیمه | هرچه خدمات بیمه و درمان در جامعه گسترده تر باشد سهولت خدمات درمانی در فرایند بحران بیشتر می شود وتاب آوری نیز ارتقا می یابد. | مستقیم | نسبت افراد دارای پوشش بیمه سلامت به کل افراد | |
الف-6 | نسبت جنسیتی | تجربه‌ی بحران های مختلف نشان داده است که زنان در زمان بحران به مراتب از مردان آسیب پذیرترند.نسبت جنسیتی جامعه به سمت زنان جامعه را به لحاظ تاب آوری تضعیف میکند . | معکوس | نسبت زنان جامعه به کل افراد | |
اقتصادی | ب-1 | مالکیت خانه | خانوارهایی که در ملک شخصی خود زندگی می کنند به مراتب پس از بحران تلاش بیشتری در جهت بازسازی ملک خود دارند و موجب تسریع در تاب اوری و بازگشت کالبدی به حالت اولیه می گردند. | مستقیم | نسبت خانوارهایی که در ملک شخصی خود زندگی می کنند به کل خانوارهای جامعه |
ب-2 | نرخ اشتغال | افراد شاغل جامعه بدلیل استطاعت مالی بیشتر و همچنین توانایی جبران خسارات مالی ناشی از بحران از اهمیت بالایی در تاب آوری اقتصادی برخوردارند. منبع شغلی محکم، ایمن و ثابت در تاب آوری منطقه تاثیر بسزایی دارد. | مستقیم | نسبت افراد شاغل جامعه به کل افراد جامعه | |
ب-3 | میزان فقر جامعه | هر چه تعداد افراد با درآمد بالاتر از خط فقر در منطقه بیشتر باشد،جامعه تاب آور تر است. | معکوس | درصد افراد بالاتر از خط فقر نسبت به کل جمعیت منطقه | |
ب-4 | سرمایه گذاری نهاد مدیریتی در بخش مدیریت بحران | سرمایه گذاری های نهاد های مدیریت محلی مانند شهرداری ها بر حفظ ،نگهداری،ایجاد و ارتقا تاسیسات و تجهیزات مقابله با بحران شهر را از آمادگی بیشتری در مقابله با بحران برخوردار میسازد. | مستقیم | نسبت هزینه های شهرداری در حوزه مدیریت بحران شهری به کل هزینه های خدماتی شهرداری در یکسال | |
ب-5 | کسب و کار مادر | منظور از نوع کسب و کار پایه یا تبعی بودن واحدهای کسب و کار در منطقه است. پس از وقوع بحران، مشاغل بخشهای پایه منابع محکم و ایمن تری برای بازسازی اقتصاد منطقه نسبت به مشاغل تبعی (بخش خدمات) خواهند بود. هر چه نوع کسب و کار به بخشهای صنعتی و کشاورزی نزدیک تر باشد، منطقه تاب اورتر خواهد بود. | مستقیم | درصد اشتغال در بخشهای صنعتی و کشاورزی(تولیدی)نسبت به اشتغال کل منطقه | |
ب-6 | مقیاس حوزه ی اشتغال | کسب و کار بزرگ مقیاس در منطقه، در صورت آسیب در زمان بحران، آسیب بیشتری را به منطقه وارد می‌کنند و امکان بازگشت به وضعیت پیش از بحران در منطقه را با دشواری و تاخیر مواجه می سازند. | معکوس | نسبت تعداد واحدهای کسب و کار بزرگ مقیاس نسبت به کل واحدهای کسب وکار در منطقه | |
کالبدی و فضایی | ج-1 | مقاومت حوزه ی کالبدی در برابر بحران | مقاومت ابنیه به لحاظ کالبدی امری وابسته به مصالح ساختمانی است.ساختمان های با اسکلت بتن آرمه و تیر آهن از مصالح مقاوم به زلزله بهره می برند. | مستقیم | درصد ساختمان های با اسکلت فلزی و بتن آرمه نسبت به کل ساختمان های منطقه |
ج-2 | پیروی از اصول و قوانین ساخت و ساز | اولین آیین نامه اجرائی قانون نظام مهندسی و كنترل ساختمان در سال 75 تصویب شد و از آن پس ساختمان های دارای پروانه ساختمان از این آیین نامه تبعیت کرده اند. | مستقیم | نسبت ساختمان هایی که از این آیین نامه نظام مهندسی و کنترل ساختمان تبعیت کرده اند نسبت به کل ساختمان ها. | |
ج-3 | میزان پاسخگویی خدمات درمانی وسلامت | پاسخگویی خدمات درمانی و سلامت در هنگام بحران به دلیل افزایش مراجعات از اهمیت دوچندان برخوردار می شود.لذا تعداد تخت های بیمارستانی سنجه ی صحیحی برای تشخیص میزان خدمات درمانی می باشد. | مستقیم | نسبت تخت های بیمارستانی به جمعیت | |
| ج-4 | میزان دسترسی به بافت | هر چه میزان دسترسی به بافت بیشتر باشد امکان خدمات رسانی و برگشت پذیری سریع تر به حالت اولیه افزایش می یابد. | مستقیم | نسسبت طول مسیر های شریانی به مساحت کل منطقه |
ج-5 | عمر ابنیه | عمر ابنیه نشانگر میزان ذخیره ی مسکن در محدوده شهری است و همچنین دلیلی بر فرسودگی یا نوساز بودن بناست که تاثیر بسزایی در مقاومت در بربر بحران دارد. | معکوس | نسبت ساختمان‌های با قدمت بالای 30 سال به کل ساختمان ها | |
ج-6 | میزان پراکنش تاسیسات شهری | هرچه خطوط تاسیسات شهری پراکنده تر و شاخه دار تر باشد احتمال قطع خدمات در هنگام بحران افزایش می یابد. | معکوس | نسبت طول لوله های اصلی آب ،گاز ، برق،نفت و ...به سطح منطقه |
در مجموع در سه بعد اجتماعی ،اقتصادی و کالبدی – فضایی ،18 شاخص استخراج شده و نحوه اندازه گیری هر یک در نمونه موردی بیان شده است (جدول 2).از آنجا که شاخص های ذکر شده جبرانی نیست (قوت در یک شاخص ،کمبود شاخص دیگر را جبران نمی کند و هر شاخص به صورت منفعل عمل می کند)از مقایسات زوجی و روش های سلسله مراتبی برای سنجش نمی توان استفاده نمود.بنابر این در این پژوهش از روش مجموع میانگین انحراف از حدبهینه ی شاخص ها استفاده می شود.
روش مجموع میانگین انحراف از حدبهینه ی شاخص ها
در تعریف تاب آوری، مهم است که تاب آوری را به عنوان یک صفت، فرآیند و پیامد مشخص کنیم و اغلب وسوسه انگیز است که به این رویکرد دوگانه که «آیا تاب آوری وجود دارد یا ندارد؟!» توجه کنیم(رضایی وهمکاران،۱۳۹۵). به منظور دستیابی به پرسش وجود یا عدم وجود تاب آوری ،روش تحلیل این تحقیق بر اساس تکنیک‌های اسکالر (مقیاسی) و بر پایه منطق مشاهدات تجربی بنا شده که از اطلاعات آماری کشورهای توسعه یافته ای مانند ژاپن وآمریکا بهره می برد. این روش را برای اولین بار سید عین الدین استاد گروه جغرافیا در دانشگاه پاکستان،در ارزیابی میزان تاب آوری دو استان از بلوچستان ارائه کرده است که مقاله‌ی مستخرج از وی در مجله‌ی Natural Hazards در سال 2012چاپ شده است(Ainuddin & Routray,2012).در این مطالعه ارزش عددی هر شاخص به درصد بیان می‌شود تا نیازی به فرایند نرمال سازی شاخص‌ها نباشد.تعیین میزان تاب آوری مستلزم تعریف حد بهینه یا استانداردهایی است که این سطح بهینه پس از مرور مطالعات مشابه در آمریکا و ژاپن (توکیو، کالیفرنیا) به دست آمد ودر این تحقیق این اعداد استاندارد به روز رسانی گردیده است و سنجه های برآورد با توجه به عوامل وشرایط ایران در قالب شاخص هایی قابل اندازه گیری ذکر گردیده است.
بر اساس روش میانگین مجموع فواصل از حد بهینه برای بدست آوردن فاصله تا حد بهینه باید وضعیت موجود در هر شاخص را بر حد بهینه‌ی مشخص شده بر آن شاخص تقسیم کرد بدین ترتیب فاصله تاب آوری هر شاخص با حد بهینه (IIF)بدست میآید که رابطه 1 به این موضوع اشاره دارد:
IIF2: سطح مطلوب استاندارد/میزان واقعی هر شاخص به درصد رابطه 1:فاکتور شاخص ابتدایی
برای داده‌های که با تاب آوری رابطه معکوس دارند این فرمول برعکس خواهد بود.
با جمع فواصل بدست آمده برای هر شاخص از مقدار بهینه در هر بعد تاب آوری، می‌توان میزان فاصله‌ی تاب آوری از حد بهینه‌ی تاب آوری در آن بعد (اجتماعی ،اقتصادی ،فضایی و نهادی ) را در قالب فاکتور ثانویه ابعادی (DSF) محاسبه کرد .بر این اساس،میزان تاب آوری در ابعاد گوناگون برابر رابطه 2 است:
