اولویت سنجی عوامل موثر بر تاب آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی با تاکید بر زلزله
محورهای موضوعی : شهرسازیشهرام عبادالله زاده ملکی 1 , نسیم خانلو 2 , کرامت الله زیاری 3 , وحید شالی امینی 4
1 - دانشجوى دکترى تخصصى، گروه شهرسازى، واحد امارات، دانشگاه آزاد اسلامى، دبى، امارات متحده عربى.
2 - استادیار، گروه شهرسازى، واحد تهران شرق، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران.
3 - استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزى شهرى، دانشگاه تهران، تهران، ایران
4 - استادیار، گروه شهرسازى، واحد تهران مرکزى، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران.
کلید واژه: تاب آوری اجتماعی, تحلیل شبکه ای, دلفی فازی, توسعه پایدار, ظرفیت,
چکیده مقاله :
امروزه رویکرد جدید مدیریت بحران تاب‌آوری اجتماعات شهری است. یکی از ابعاد مهم تاب‌آوری، بعد اجتماعی است. هدف از این مقاله اولویت‌سنجی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی در برابر زلزله می‌باشد؛ در این راستا با روش اسنادی و کتابخانه‌ای شاخص‌های مطرح اجتماعی جمع‌آوری گردید، سپس با روش دلفی فازی به غربالگری شاخص‌ها پرداخته شد از پنجاه شاخص شناسایی شده بیست‌ونه شاخص در هفت معیار کلی طبقه‌بندی گردید. جهت اولویت‌سنجی معیارهای هفتگانه با تکنیک تحلیل شبکه‌ای توسط خبرگان ارزش وزنی آنها به دست آمد. نتایج حاکی از آن است که از معیارهای مؤثر در تاب‌آوری اجتماعی جهت تقابل با زلزله، سرمایه اجتماعی با بیشترین وزن (216/.) در رتبه اول و در مراحل بعدی سرمایه انسانی (184/.)، ویژگی جمعیتی (168/.)، ویژگی فردی (123/.)، کیفیت زندگی (126/.)، امنیت اجتماعی (112/.) و آمادگی روانی جامعه با وزن (058/.) در رتبه آخر قرار دارد.
In recent years, more hazard-related research has changed its paradigm from the model of "reducing casualties and losses" to a more comprehensive model of community-based social resilience based on social systems and social problem solving approaches. The basis of the research goal was to explain the components and indicators of social resilience and to determine the contribution of factors affecting social rehabilitation. To determine the effective factors on social empowerment, after collecting many indicators by using the Delphi-Fuzzy method for screening items and Selection of the most effective indicators was carried out. Of the 50 indexes collected, 28 indicators were classified in seven main components: quality of life, social capital, social security, human capital, mental fitness of society, individual characteristics, and finally demographic characteristics. In the next step, we used the network analysis method to determine the weighted value of the components and their prioritization. The results indicate that the effective measures in social resilience to confront the earthquake, social capital with the highest weight (216.1) In the first and next stages of human capital (184), demographic characteristics (168/), individual characteristics (123/), quality of life (126), social security (112), and community psychological preparedness With a weight of (058/). So, in the process of social resilience, social capital plays a key role. Studies show that most citizens have insignificant information about the earthquake in the phases of emotion and prevention, and there is also a reluctance to learn and participate in educational plans and programs. Perhaps the reason for this, is the problems regarding daily routines and also the problems encountered in modern cities. Therefore, the components of this study suggest that, in order to achieve social resilience, only significant attention is paid to education and the formation of volunteer groups of citizens. It cannot have enough emphasizes and there should be more important issues such as qualitative Life, social security and other factors listed in the survey. The results of this study were consistent with other researchers and confirmed that they were screened using the fuzzy Delphi method and the use of the collective wisdom of components and indicators, which could include many key and reliant key factors for social resilience in Encounter earthquake. It is suggested that, in order to realize social resilience against earthquakes, in addition to the sociological viewpoint for social layers, we should consider the effective components of urban planning as well as being responsible for the creation of space and places that promote social engagement and social interaction. By recognizing the typology of urban spaces on a different scale, it would meet the needs of the human; by looking at the neighborhood as autonomous units, creating a sense of place, using the attractiveness of the population, paying attention to the cultural personality of the texture, access to basic services and priority to walking in the neighborhoods alongside issues such as education, insurance, awareness of people about the risks and consequences of an earthquake can be used to rescue urban communities with a social approach.
1. استاد تقی زاده، عباس. (1394). تاب‌آوری بحران: مفاهیم، حیطه‌ها و شاخص‌ها. بازیابی 2مرداد، 1395، دسترسی از bohran.urmia.ir
2. پرتوی، پروین؛ بهزادفر، مصطفی؛ و شیرانی، زهرا. (1395). طراحی شهری و تاب‌آوری اجتماعی محله‌ی جلفای اصفهان. نشریه معماری و شهرسازی،17،99-116.
3. پورحیدی، غلامرضا؛ و ولدبیگی، برهان الدین. (1393). تاب‌آوری بحران الزامی ملی. (ویرایش اول). چاپ اول. تهران: اوریچ ایرانیان با همکاری انجمن علمی مدیریت بحران ایران.
4. حسینی المدنی، سیدعلی. (1395). تاب‌آوری (فردی ، خانوادگی و اجتماعی). (چاپ اول). تهران:نشر دانش.
5. رضایی، محمدرضا. (1389). تبیین تاب‌آوری اجتماعات شهری به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی(زلزله) مطالعه موردی کلانشهر تهران. پایان‌نامه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
6. رضایی، محمدرضا؛ سرایی، محمد حسین؛ و بسطامی نیا، امیر. (1395). تبیین مفهومی تاب‌آوری اجتماعی جوامع با تأکید بر بلایای طبیعی در محمد علی خلیجی و کاظم خوشدل. (ویراستاران). خلاصه مقالات اولین همایش بین المللی مخاطرات طبیعی و بحرانهای زیست‌محیطی ایران، راهکارها و چالش‌ها. شهریور24، (ص104-114). اردبیل: شرکت کیان طرح دانش، مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد.
7. رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر؛ و شایان، سیاوش. (1390). تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع‌محور. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 15(4)،19-41.
8. صالحی، اسماعیل؛ آقا بابایی،محمد تقی؛ سرمدی، هاجر؛ و بهتاش، محمدرضا فرزاد. (1390). بررسی میزان تاب اوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. محیط‌شناسی، 37 (59)، 99-122.
9. عزت پور، علی اصغر؛ ،فیروز پور، آرمین؛ و سعدآبادی، علی‌اصغر. (1391). مطالعه و مقایسه رویداد اجتماع‌محور مدیریت بحران در کشورهای منتخب. مدیریت سازمان دولتی، 2، 37-52.
10. قدیری، محمود؛ و نسبی، نسترن. (1394). تحلیل تفاوت آمادگی ذهنی-نگرشی خانوارهای شهر شیراز در برابر زلزله. پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری،3 (2)، 245-227.
11. کاظمی، داود؛ و عندلیب، علیرضا. (1394). تدوین چارچوب مفهومی ارزیابی مؤلفه اجتماعی تاب‌آوری شهر در برابر بحران. کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی، ترکیه: استانبول. موسسه مدیران ایده پرداز پایتخت ایلیا. دسترسی از: https://www.civilica.com/paper-ICRBS01-ICRBS01_211.html
12. لسبویی رمضان زاده، مهدی؛ و بدری، سید علی. (1393). تبیین ساختارهای اجتماعی-اقتصادی تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب حوضه‌های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سرد آبرود کلاردشت. انجمن جغرافیایی ایران، 12 (40)، 109-131.
13. لک، آزاده. (1392). طراحی شهری تاب آور. صفه،1 (23)، 91-104.
14. مطهری، زینب السادات؛ و بهتاش، محمد رضافرزاد. (1394). تبیین اجتماع‌محوری در مدیریت بحران با تأکید بر زلزله. (ویرایش 1) تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
15. نیکمردنمین، سارا؛ برک پور، ناصر؛ و عبدالهی، مجید. (1393). کاهش خطرات زلزله با تأکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب‌آوری نمونه موردی: منطقه 22 تهران. مدیریت شهری، 13 (37)،19-34.
16. وزیرپور، شب بو؛ و رضایی، علی اکبر. (1392). توانمندسازی شهروندان و رابطه آن با افزایش تاب‌آوری شهری و مشارکت عمومی در مدیریت بحران زلزله در تهران. پنجمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحرانهای طبیعی. تهران: دبیرخانه داِئمی کنفرانس مدیریت جامع بحران، دسترسی از: https://ww.civilica.com/Paper-INDM05-INDM05_035.html
17. Aldrich, D. P. (2012). Building resilience: Social capital in post-disaster recovery. Chicago: University of Chicago Press.
18. Alshehri, S. A., Rezgui, Y., & Li, H. (2015). Disaster community resilience assessment method: a consensus_based Delphi and AHP approach. Natural Hazards, 78 (1), 395-416.
19. Batica, J., & Gourbesville, P. (2014). Flood Resilience Index–Methodology and Implementation in M.piachi (Ed). Informatics and the Environment, Proceedings In 11th International Conference on Hydroinformatics. Agust 1-2,(pp. 17-21). New York: CUNY Academic Works
20. Bruneau, M., Chang, S. E., Eguchi, R. T., Lee, G. C., O’Rourke, T. D., Reinhorn, A. M., ... & Von Winterfeldt, D. (2003). A framework to quantitatively assess and enhance the seismic resilience of communities. Earthquake spectra, 19 (4), 733-752.
21. Cacioppo, J. T., Reis, H. T., & Zautra, A. J. (2011). Social resilience: The value of social fitness with an application to the military. American Psychologist, 66 (1), 43-51.
22. Cretney, R. M. (2016). local responses to disaster: the value of community led post disaster response action in a resilience framework. Disaster prevention and management, 25 (1), 27-40.
23. Cimellaro, G. P., Nagarajaiah, S., & Kunnath, S. K. (2014). Computational Methods, Seismic Protection, Hybrid Testing and Resilience in Earthquake Engineering. (2th.ed). New York: Springer.
24. Davis, I. (2004). The application of performance targets to promote effective earthquake risk reduction strategies. In 13thWorld Conference on Earthquake Engineering (pp. 1-6). August 1-6, Vancouver, B.C., Canada.
25. Endress, M. (2015). The social constructedness of resilience. Social Sciences, 4 (3), 533-545.
26. Hall, P. A., & Lamont, M. (Eds.). (2013). Social resilience in the neoliberal era. Cambridge :Cambridge University Press.
27. Keck, M. (2012). Market governance and social resilience. The organization of food wholesaling in Dhaka, Bangladesh. Unpublished doctoral dissertation, Bonn University, Bonn.
28. Keck, M., & Sakdapolrak, P. (2013). What is social resilience? Lessons learned and ways forward. Erdkunde, 67 (1),5-19.
29. Kusumastuti, R. D., Husodo, Z. A., Suardi, L., & Danarsari, D. N. (2014). Developing a resilience index
towards natural disasters in Indonesia. International journal of disaster risk reduction, 10, 327-340.
30. Labaka, L., Comes, T., Hernantes, J., Sarriegi, J. M., & Gonzalez, J. J. (2014). Implementation methodology of the resilience framework. In System Sciences (HICSS), 2014 47th Hawaii International Conference on (pp. 139-148). New jersy.
31. Lechner, S., Jacometti, J., McBean, G., & Mitchison, N. (2016). Resilience in a complex world–Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, 19, 84-91.
32. Lee, A. H., Chen, W. C., & Chang, C. J. (2008). A fuzzy AHP and BSC approach for evaluating performance of IT department in the manufacturing industry in Taiwan. Expert systems with applications, 34 (1), 96-107.
33. León, J., & March, A. (2014). Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat International, 43, 250-262.
34. Lucini, B. (2015). Disaster resilience from a sociological perspective: Exploring three Italian earthquakes as models for disaster resilience Planning. New York: Springer Science & Business.
35. Maguire, B., & Hagan, P. (2007). Disasters and communities: understanding social resilience. Australian Journal of Emergency Management, 22 (2), 16.
36. Obrist, B., Pfeiffer, C., & Henley, R. (2010). Multi‐layered social resilience: A new approach in mitigation research. Progress in Development Studies, 10 (4), 283-293.
37. Rutter, M. (2012). Resilience as a dynamic concept. Development and psychopathology, 24 (2), 335-344.
38. Trkulja, T. (2015). Social resilience as a theoretical approach to social sustainability. Defendologija, 2 (36).
39. Usamah, M., Handmer, J., Mitchell, D., & Ahmed, I. (2014). Can the vulnerable be resilient? Co-existence
of vulnerability and disaster resilience: informal settlements in the Philippines. International journal of disaster risk reduction, 10, 178-189.
40. Yoon, D. K., Kang, J. E., & Brody, S. D. (2016). A measurement of community disaster resilience in Korea. Journal of Environmental Planning and Management, 59 (3), 436-460.
_||_اولویت سنجی عوامل موثر بر تاب آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی با تاکید بر زلزله*
دکتر شهرام عبادالله زاده ملکی** ، دکتر نسیم خانلو***
چکیده
امروزه رویکرد جدید مدیریت بحران تاب آوری اجتماعات شهری است. یکی از ابعاد مهم تاب آوری، بعد اجتماعی می باشد. هدف از این مقاله اولویت سنجی عوامل موثر بر تاب آوری اجتماعی در برابر زلزله می باشد؛ در این راستا با روش اسنادی و کتابخانه ای شاخص های مطرح اجتماعی جمع آوری گردید، سپس با روش دلفی فازی به غربالگری شاخص ها پرداخته شد از پنجاه شاخص شناسایی شده بیست و نه شاخص در هفت معیار کلی طبقه بندی گردید. جهت اولویت سنجی معیارهای هفتگانه با تکنیک تحلیل شبکه ای توسط خبرگان ارزش وزنی آنها بدست امد. نتایج حاکی از آن است که از معیارهای موثر در تاب آوری اجتماعی جهت تقابل با زلزله، سرمایه اجتماعی با بیشترین وزن (216/.) در رتبه اول و در مراحل بعدی سرمایه انسانی ( 184/.)، ویژگی جمعیتی(168/.)، ویژگی فردی(123/.)، کیفیت زندگی(126/.)، امنیت اجتماعی(112/.)و آمادگی روانی جامعه با وزن (058/.) در رتبه آخر قرار دارد.
واژه‌های کلیدی
تاب آوری اجتماعی، ظرفیت، دلفی فازی، تحلیل شبکه ای، توسعه پایدار
--------------------------------------------------------------------
* این مقاله بر کرفته از رساله دکتری شهرام عبادالله زاده ملکی تحت عنوان«تبیین توانمندسازی اجتماعی بافت های تاریخی بمنظور تاب اوری در مقابله زلزله در بافت تاریخی شهر اردبیل»به راهنمایی سرکار خانم دکتر نسیم خانلو می باشد .
** دانشجوی دکتری تخصصی ،گروه شهرسازی، واحد امارات، دانشگاه آزاد اسلامی،دبی،امارات متحده عربی. Email: shahrammaleki36@yahoo.com
*** استادیار، گروه شهرسازی، واحد تهران شرق، دانشگاه ازاد اسلامی،تهران،ایران. (مسئول مکاتبات) Emali:Nasim.khanloo@gmail.com
مقدمه
تاب آوری در بسیاری از حوزه های علمی و در دامنه وسیعی از اکولوژی تا علوم اجتماعی روانشناسی و اقتصادی به یک اصطلاح مهم تبدیل شده است. تاب آوری دارای ابعاد گوناگون بوده و اجماع صاحبنظران در حداقل وجود چهار بعد کالبدی، مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی تاب آوری حتمی می باشد (رفیعیان وهمکاران،1390،23). در این مقاله سعی برآن بوده تا از میان ابعاد مختلف تاب آوری، تاب آوری اجتماعی در برابر سوانح طبیعی بحث و بررسی گردد. در واقع تاب آوری ظرفیت افراد، گروه ها و مردم جهت سالم ماندن و توانایی مقاومت و تحمل در شرایط سخت و پر ریسک می باشد، با این توصیف می توان تاب آوری را واژه پذیرفته شده ای در توسعه پایدار و مدیریت بحران دانست(رضایی ،1389،34). تاب آوری اجتماعی نشان دهنده ی تغییر پارادایم در ذهنیت مردم در برابر مشکلات خود و درک افراد دیگر و در نتیجه، نیاز به یک دیدگاه تازه در تعیین مداخلات در برابر مشکلات می باشد و دارای سطوح مختلف فردی و خانوادگی است Cacioppo et al., 2011,46)). ایجاد آمادگی در جامعه برای مقابله با بحران روشی کار آمد و کم هزینه است که می تواند به کاهش خسارات ناشی از آن کمک کند که بررسی وضعیت آمادگی و ارتقای آن در بین خانوارها و محلات مختلف اهمیت زیادی دارد(پورحیدی و ولد بیگی،1393،25) . واکنش به یک بحران مانند زلزله به طور شایان توجهی متاثر از چگونگی نگرش یک اجتماع به خود و توانایی آنها جهت تغییر محیط زندگی خود است، جوامعی که به توانایی خویش در تغییر محیط باور دارند و همکاری لازم را در این راستا داشته باشند نسبت به جوامع تقدیر گرا و ناتوان در انجام مشترک امور، بهتر قادرند در بهبود یابی از بحران به یکدیگر کمک کنند,2004,345.,Davis). باید توجه کرد که در بین مسائل و سوانح طبیعی،غافل گیرکنندگی زلزله بیش از سایر بلایا است و ناتوانی جامعه در پیشگیری یا نداشتن آمادگی برای مقابله با آن به فاجعه ای انسانی منجر می شود.
یکی از نکات مهمی که معمولا در بخش پیشگیری و آمادگی برای آن اولویت چندانی قائل نمی شوند، آمادگی لازم فردی و خانوادگی است.در بیشتر مواقعی که منابع و سرویس های اضطراری دولت ها با محدودیت مواجه هستند ، آمادگی فردی یا خانوادگی نقش بسیار حساسی در زنده ماندن افراد دارند، لذا توانمندسازی و ظرفیت سازی برای افراد، از اولویت ها در بحران هایی مانند زلزله می باشند. کشور ایران یکی از مناطق زلزله خیزمی باشد که در آن لزوم توجه به بعد اجتماعی معمولا مورد غفلت واقع شده و میتوان از این بعد تعبیر به «بعد مورد غفلت واقع شده تاب آوری» یاد نمود. بررسی نحوه مواجهه با بلایای طبیعی در ایران، حاکی از آن است که مدیران شهری بیشتر به التیام بخشی پیامدهای ناشی از وقوع بلایا اکتفا و همت خود را برای مقابله و باز سازی در چرخه مدیریت بحران متمرکز کرده اند(عزت پور و همکاران،1391،37). بنابراین هدف این تحقیق ضمن تعریف تاب آوری و تاب آوری اجتماعی و تاکید بر آن به عنوان یکی از مهم ترین وجوه تاب آوری، پاسخ به این سوال اساسی می باشد که شاخص های مطرح و اولویت بندی آنها به چه ترتیبی می باشد به عبارتی دیگر مولفه های موثر در تاب آوری با رویکرد اجتماعی جهت مقابله با زلزله کدامند؟
مفاهیم، نظریه ها و دیدگاه های مرتبط با تاب آوری اجتماعی
تاب آوری در سال 1973 توسط هولینگ1 ( که از وی به عنوان پدر تاب آوری یاد می شود) به عنوان یک اصطلاح توصیفی در اکولوژی معرفی گردید(Karrholm et al.,2014,121) و از آن زمان به بعد به طور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته و بر زمینه های علمی مختلف مانند مدیریت بلایا، روانشناسی و اکولوژی تاثیر گذاشته است(Leon & March, 2014,251). تایمرمن2(1981) نخستین فردی بود که مفهوم تاب آوری را در حوزه بلایا و مخاطرات مطرح کرد(Maguire & Hagan, 2007,18). این مفهوم پس از پذیرش چارچوب کاری هیوگو در خلال سالهای 2015-2005 به طور وسیعی به کار گرفته شده است(Usamah et al.,2014,179). از نظر وی توانایی یک سیستم، جامعه یا اجتماع تحت تاثیر واقع شده در مقابل مخاطرات جهت مقابله، جذب، سازگاری و احیای به موقع در برابر اثرهای یک مخاطره و روشی موثر در جهت حفاظت و بازگشت کارکردها و ساختارهای اساسی مهم جامعه را تاب آوری گویند (Lenchner etal,2016,56). اصطلاح تاب آوری اجتماعی اولین بار توسط ادگر3 مطرح شد(پرتوی و همکاران ،1395،102). تاب آوری اجتماعی به ظرفیت های جامعه و اجتماعات شهری برمی گردد.(حسینی المدنی،1395،105). مفهوم تاب آوری اجتماعی نیز در جوامع مختلف دارای پیچیدگی های خاصی است، همانگونه که تاب آوری می تواند در سطوح مختف تحلیل و درک شود تاب آوری اجتماعی نیز دارای سطوح مختلفی است(رضایی،1389،86). اگر توجه به جنبه های اجتماعی در تاب آوری بیشتر از توجه به زیر ساخت های کالبدی و فیزیکی در مدیریت بحران اهمیت نداشته باشد دست کم همان اندازه حائز اهمیت است(Lucini,2015,255). ریهورن4 معتقد است برای اختلالات جدی مانند زلزله، تاب آوری اجتماعی یکی از حیاتی ترین مولفه های تاب آوری می باشد(Cimellaroet al., 2014,89) و هدف اصلی تاب آوری اجتماعی ارتقای ظرفیت و مهارت افراد، گروه ها و سازمانها درمواجهه با اختلالات می باشد(Obrist et al., 2010,287). برای درک بهتر از تاب آوری اجتماعی در مقابله با بحران زلزله لازم است تعاریف متفاوتی که از سوی صاحبنظران ارائه شده عنوان گردد(جدول 1).
جدول1. تعاریف تاب آوری اجتماعی از دیدگاه صاحب نظران
تعریف تاب آوری اجتماعی | سال | صاحبنظر |
به ویژگی های جامعه برمی گردد و به توانایی اجتماع در رفع کمبود سرویس ها و خدمات به علت شوک ها و اختلالات می باشد | 2014 | سمی لارو5
|
توانایی جامعه در کاهش اثرات بحران نظیر پاسخ دهندگان اولیه و یا فعالیت های داوطلبانه است. | 2014
| لاباکا6 و همکاران |
ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحرانهای اجتماعی | 2013 | هال ولامنت7
|
ظرفیت جامعه جهت مقابله و انطباق با احتمالات و تغییرات است | 2012 | آلدریچ8 |
توانایی برای آمادگی و برنامه ریزی برای جذب، بازیابی و انطباق موفقیت آمیز در مقابل بلایای گوناگون | 2012 | روتر9
|
توانایی واحدهای اجتماعی در کاهش خطرات و برگرفتن تمام تاثیرات بحران در زمانی که اتفاق می افتد و انجام فعالیت های بازیابی به گونه ای که اختلالات اجتماعی به حداقل ممکن رسیده و تاثیرات زلزله بعدی کمتر باشد. | 2003 | برونئو10
|
به اعتقاد کک11 و ساکداپولراک12 تاب آوری اجتماعی از سه بعد تشکیل شده است: ایجاد ظرفیت، سازگاری ظرفیت ها و قابلیت تغییر ظرفیت ها، هر برنامه ای مبتنی بر توانمندسازی با رویکرد ارتقای بهره وری منجر به ارائه خدمات بهینه و افزایش رضایت جوامع مبتلا به حوادث می گردد(keck & Sakdapolrak, 2013,7). به همین دلیل افزایش رواج تفکر تاب آوری اجتماعی در دهه های اخیر نشان دهنده تحول مهم در مدیریت بحران می باشد که تمرکز و توجه زیادی را به سازمان اجتماعی و ظرفیت های سازگار هدایت می کند(Cretney,2016,33). وقتی صحبت از ظرفیت و توان ساکنین می گردد در واقع به تاب آوری اجتماعی اشاره مستقیم شده است ، باید به این نکته واقف بود که امروزه چارچوب هایی همانند هیوگو یا سندای تاکید ویژه ای بر روی قابلیت های اجتماعی و شهروندان و مشارکت آنان در تمامی مراحل بحران دارد. در طی ده گذشته همواره این نگرانی مطرح بوده که تعریف و مفهوم تاب‌آوری اجتماعی مبتنی بر یک چارچوب تحلیلی منسجم و متکی بر برداشت علمی چیست؟(Keck, 2012, 9). به منظور ترویج تاب‌آوری اجتماعی شاخص‌های دستیابی به دموکراسی، آموزش و پرورش، روابط اجتماعی و درک اینکه تاب‌آوری توسط چه کسی و چگونه و در چه زمینه‌ای به وجود می‌آید، بسیار مهم می‌باشد(Endress, 2015,537)؛ در حالی که در مورد عواملی که آسیب پذیری ها را ایجاد می کند و مواردی که سبب بهبود و ارتقای تاب آوری جامعه می شوند اتفاق نظر وجود دارد و در مورد چگونگی اندازه گیری آنها توافق نظر کمتری وجود دارد. چراکه اندازه گیری تاب آوری در شرایط مطلق دشوار است و می بایست از رویکرد تطبیقی بهره جست. در جدول 2 به شاخص‌های تاب آوری اجتماعی جهت مقابله با بحران ها با تاکید بر زلزله اشاره شده است.
جدول2. شاخص های مطرح در تاب اوری اجتماعی جهت مقابله با زلزله
نظریه پرداز | سال | مولفه ها و شاخص ها تاب آوری اجتماعی | |
صالحی13 و همکاران | 1390 | خصوصیات فرد، باورها و اعتقادات، فرایند اجتماعی، ثبات اجتماعی، خصوصیات جمعیتی، میزان مشارکت مردم، ساختار خانوادگی،گرایش های اجتماعی | |
رفیعیان14 و همکاران | 1390 | آگاهی، دانش، مهارت، نگرش، سرمایه اجتماعی، شبکه های اجتماعی، ارزش های جامعه، درک محلی از خطر، سلامتی و رفاه،کیفیت زندگی، سن، زبان، نیازهای ویژه، دلبستگی به مکان، تمایل به حفظ معیارهای فرهنگی | |
استاد تقی‌زاده15 | 1394 | ساختار سنی، جعیت، ساختار جنسی جمعیت، سطح تحصیلات، سرمایه اجتماعی، آمادگی روانی جامعه، سازمان های مردم نهاد، میزان فساد و فحشا، مسئولیت پذیری همگانی، اعتیاد، سبک زندگی | |
نیکمرد نمین16 همکاران | 1393 | سن_جنس، میزان آگاهی، وضعیت گروه های خاص، پوشش بهداشت، سلامت، نوع نگرش، مهارت، درک و دانش عمومی از خطر، دلبستگی به مکان، سطح آموزش، اطلاع رسانی | |
قدیری و نسبی17 | 1394 | نوع نگرش به مسائل پیرامون، شغل، سطح سواد، درآمد، سن، وضع مهاجرت، سرمایه اجتماعی، دانش | |
کاظمی و عدلیب18 | 1394 | آمادگی اجتماعی، درک کاهش و خطر بحران، ویژگی های جمعیتی، سرمایه اجتماعی، سلامت اجتماعی | |
لسبوییرمضان زاده و بدری19 | 1393 | جنسیت، تاهل، متوسط سن، وضعیت شغل اصلی، وضعیت سطح سواد، عوامل فردی، توانایی جوامع، عوامل فرهنگی | |
لک20 | 1392 | دلبستگی به مکان، جامعه محلی، قابلیت زندگی، حفظ ارزش ها، خاطره جمعی، آموزش کیفیت زندگی | |
ترکولجا21 | 2015 | دانش، مشارکت، آگاهی، ابتکار، انسجام، آموزش،کاهش فقر شهری، قدرت، سرعت، استحکام | |
کوسوماستیوتی22 و همکاران | 2014 | ویژگی های جمعیتی، آمادگی اجتماعی و خدمات اجتماعی، ظرفیت جامعه، سطح مشارکت، سطح درک از خطر | |
باتیکا وگوربسویل23 | 2014 | منابع در دسترس، وضعیت سلامت، دانش، ارتباطات درون اجتماع | |
الشهری24 و همکاران | 2015 | آگاهی از خطر، ادراک از خطر، اعتماد نهادی، حس اجتماع، نگرش ها، اعتماد عمومی، تجربیات پیشین، سطح تحصیلات، ویژگی های جمعیتی، آموزش | |
یون25 و همکاران | 2016 | ارزش های اجتماعی، سرمایه های اجتماعی، اعتماد، هنجارهای اجتماعی و شبکه های اجتماعی | |
رویکرد سنتی در مواجهه با زلزله فقط بر جنبه مقاوم سازی فیزیکی شهر(تاب آوری کالبدی) در مدیریت مخاطرات تمرکز می کرد درواقع باید به گونه ای ارتقاء یابد که علاوه بر جنبه کالبدی ابعاد دیگری همچون ابعاد اجتماعی(مقاوم سازی اجتماعی) را نیز لحاظ نماید(مطهری و بهتاش،1394 ،4) از آنجاییکه در این مجال فرصت پرداختن به همه ابعاد تاب آوری وجود ندارد نقطه اصلی اتکاء این تحقیق بعد اجتماعی تاب آوری جهت مقابله با زلزله است.
نیکمرد و همکاران(1393) در مقاله «کاهش خطرات زلزله با تاکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب اوری منطقه 22 تهران» پس از تعیین شاخص های اجتماعی تاثیر گذار بر تاب آوری مانند سن، سطح آموزش، آگاهی، مشارکت به مصاحبه با مسولان ذیربط و توزیع پرسشنامه به این نتیجه رسید که شاخص هایی چون نحوه نگرش ساکنان به خطر و وضعیت گرو های خاص به توجه بیشتری نیاز دارد. وزیرپور و رضایی (1394) در مقاله «توانمندسازی شهروندان و رابطه آن با افزایش تاب آوری شهری و مشارکت عمومی در مدیریت بحران زلزله در تهران» با استفاده از پرسشنامه به بررسی رابطه اطلاع رسانی و آگاه سازی عمومی، آموزش، حساس سازی، تقدیر گرایی و اعتماد اجتماعی به عنوان راهبرد های عمده و اصلی در توانمندسازی شهروندان و افزایش تاب آوری پرداخته است؛ نتایج حاکی از آن است که مولفه های آموزش و اطلاع رسانی بیش از میانگین متوسط و حساس سازی و تقدیر گرایی کمتر از میانگین متوسط می باشد و اقدام جهت فرهنگ پیشگیری و آموزش، مهارت و شناسایی و رفع موانع مشارکت شهروندان را پیشنهاد مینماید. رضایی و همکاران (1395) در مقاله ای تحت عنوان «تبیین مفهومی تاب آوری اجتماعی جوامع با تاکید بر بلایای طبیعی زلزله» به پیشرو بودن تاب آوری اجتماعی به عنوان بعدی که بیشترین ارتباط با مردم و شهروندان را دارد آن را مهمترین بعد از ابعاد مختلف تاب آوری می داند. در جمع بندی مفاهیم تاب آوری اجتماعی میتوان گفت که کلیه تعاریف به نوعی به موضوع نهاد های اجتماعی، افراد، سازمانها یا جوامع و توانایی آنها یا ظرفیت تحمل و تنظیم محیط زیست در مقابل انواع تهدیدات پرداخته اند. درواقع تاب آوری اجتماعی عمیقا از علوم اجتماعی تاثیر می پذیرد و سوالاتی همچون عامل انسانی، آداب و رسوم اجتماعی، روابط قدرت ها، سازمانها و مباحث و ابعادی که در سطح وسیعی در مطالعات اکولوژیکی نادیده گرفته شده را مطرح می نماید(رضایی و همکاران، 1395 ،14). تاب آوری اجتماعی به وضع دموگرافیکی یک اجتماع مبتنی بر سن، جنس، قومیت، نژاد، وضع اجتماعی – اقتصادی و سرمایه اجتماعی دلالت دارد. مشارکت و تعلق اجتماعی، توانایی گروه ها و شهروندان جهت سازگاری و حس تعلق مکانی را می توان از مولفه های کلیدی در حوزه تاب آوری اجتماعی برشمرد. با مطالعه شاخص های مطرح شده توسط صاحبنظران می توان متوجه شد مفهوم مشترک همه مدل ها «سرمایه اجتماعی» می باشد؛ هرچند تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی صورت پذیرفته اما حاصل همه تعریف ها را می توان در دارایی های یک جامعه به لحاظ مادی و معنوی جهت مقابله با زلزله و به سلامت عبور نمودن از آنها تلقی نمود. ظرفیت و قابلیت های اجتماعی نیز از ویژگی های جمعیتی، خصوصیات فردی، نوع نگرش افراد به خطر از مفاهیم مشترکی در این مدل ها می باشد. در جمع بندی مفاهیم، تاب آوری اجتماعی را می توان در یک نگاه کلی توانایی مردم در گروه های اجتماعی رسمی و غیر رسمی در مواجه با بحران زلزله در شرایط اضطراری با استفاده از منابع فردی جمعی و به اشتراک گذاشتن تجربیات آن دانست(کاظمی وعندلیب، 1394، 4).
روش پژوهش
مقاله حاضر به لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. جهت انجام ابتدا مطالعات اکتشافی به صورت کتابخانه ای و اسنادی انجام شده و سپس به صورت پژوهش پیمایشی ادامه یافت که از طریق تکمیل پرسشنامه توسط خبرگان و اساتید مدیریت بحران انجام شده است. ابتدا شاخص های مطرح در بعد تاب آوری اجتماعی از مطالعات کتابخانه ای(مقاله ها،کتاب ها،و گزارش ها) جمع آوری گردید و در گام بعدی با روش دلفی فازی به غربالگری شاخص های جمع آوری شده پرداخته شد تا موثرترین شاخص ها شناسایی گردد؛ شاخص های بدست آمده طبق نظر خبرگان به عنوان مولفه های اصلی نام گذاری شدند که جهت تعیین اولویت بندی مولفه ها از تکنیک تحلیل شبکه ای و مقایسات زوجی بین مولفه ها توسط صاحبنظران و از نرم افزار SUPER DESICIONاستفاده گردید. درواقع هدف شناسایی مولفه های موثر در تاب آوری با رویکرد اجتماعی جهت مقابله با زلزله است؛ در این پژوهش به منظور پاسخ گویی به این سوال ، محقق از روش دلفی فازی بهره گرفته است که در ادامه مراحل انجام و مشخص نمودن این عوامل به ترتیب مشخص می شود.
روش دلفی- فازی
پرسشنامهای با هدف کسب نظر خبرگان برای بررسی عوامل موثر بر تاب آوری اجتماعی طراحی شد. از آنجا که سوال های مطرح شده در سطح کلان بوده و عوامل متعددی بر پاسخ ها تاثیر گذار بود، لذا استفاده از متغیر هایی با ارزش های قطعی، خبرگان را در اظهار نظر با مشکل مواجه مینمود. به همین دلیل از متغیر های کیفی استفاده شد که آزادی عمل بیشتری به خبرگان میدهد. ازآنجايي كه خصوصيات متفاوت افراد بر تعابير ذهني آنها نسبت به متغيرهاي كيفي اثرگذار است لذا خبرگان با تعريف دامنه متغيرهاي كيفي و با ذهنيت يكسان به سوالها پاسخ دادهاند. در جدول 3 به متغییر های زبانی تحقیق اشاره شده است.
جدول 3. متغیر های کلامی تحقیق(Lee et al., 2008)
متغیرهای کلامی | عدد فازی مثلثی | عدد فازی قطعی شده |
خیلی زیاد | (0،25/0،1) | 937/0 |
زیاد | (15/0،15/0،75/0) | 75/0 |
متوسط | (25/0،25/0،5/0) | 5/0 |
کم | (15/0،15/0،25/0) | 25/0 |
خیلی کم | (25/0،0/0،0/0) | 0625/0 |
در جدول فوق اعداد فازي قطعي شده با استفاده از فرمول مينكووسكي رابطه 1 محاسبه شده‌اند:
رابطه1. فرمول مينكووسكي 
در این فرمول منظور از X مقدار قطعي شده عدد فازي، m عدد مثلثي مركزي، β دامنه راست و α دامنه چپ را بيان مي‌نمايد.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:
بعد از جمع آوری پرسشنامهها، داده های بهدست آمده مورد پردازش قرارگرفتند که جهت پردازش اطلاعات از تکنیکهای ریاضی و نرم افزار اکسل استفاده شده است. در این قسمت به دلیل استفاده از اعداد فازی حجم محاسبات افزایش یافته و از این رو اعداد فازی مثلثی انتخاب گردید تا انجام محاسبات امکان پذیر شود.
فرآیند دستیابی به مدل متغیر های تاثیر گذار
گام اول: با توجه به مدل های بررسی شده از مبانی نظری شاخص های تاثیر گذار بر تاب آوری اجتماعی به شرح جدول 4 شناسایی گردیدند.
جدول4 . شاخص های گوناگون تاثیرگذار در تاب آوری اجتماعی بر اساس دیدگاه صاحبنظران
شاخص های تاثیر گذار | ردیف | شاخص های تاثیر گذار | ردیف | شاخص های تاثیر گذار | ردیف | شاخص های تاثیر گذار | ردیف | شاخص های تاثیر گذار | ردیف |
وضعیت تاهل | 41 | افراد غیر بومی | 31 | مهارت | 21 | احترام به نظرات | 11 | فساد و فحشا | 1 |
وجدان کاری | 42 | ساختار سنی جمعیت | 32 | درک محلی از خطر (نگرش) | 22 | ارزش های جامعه (هنجارها) | 12 | درگیری اجتماعی | 2 |
شایستگی | 43 | بیمه (پوشش سلامت) | 33 | خدمات مشاوره ای | 23 | پیوستگی و انسجام | 13 | تکدی گری | 3 |
احساس همدردی | 44 | دسترسی به خدمات | 34 | امید به زندگی | 24 | اعتماد | 14 | اعتیاد | 4 |
شغل | 45 | حس تعلق به مکان | 35 | مالکیت | 25 | شبکه های خصوصی و اجتماعی | 15 | دزدی | 5 |
تحصیلات | 46 | رضایت از خدمات | 36 | افراد خاص | 26 | مشارکت | 16 | جنایت | 6 |
اعتماد به نفس (خودباوری) | 47 | زبان | 37 | عقاید | 27 | درس پذیری از تجارب | 17 | فقر | 7 |
ابتکار | 48 | مذهب | 38 | گردشگران | 28 | دانش | 18 | انتظارات عمومی | 8 |
انطباق پذیری | 49 | ساختار جنسیتی جمعیت | 39 | وضعیت مهاجرین | 29 | اموزش | 19 | اعتماد به مسایل محله ازطریق ساکنین | 9 |
مسیولیت پذیری | 50 | خویشتن داری | 40 | قومیت | 30 | اگاهی | 20 | باور و مشارکت مردم در رویدادها | 10 |
گام دوم: شناسایی تاثیر گذار ترین مولفه های تاب آوری با استفاده از تکنیک دلفی فازی
در تحقیق حاضر به منظور اجماع نظر خبرگان جهت پالایش و نهایی کردن شاخص های موثر از تکنیک دلفی فازی استفاده گردید؛ شکل1 الگوریتم اجرایی روش دلفی فازی را نمایش می دهد.
شکل1. اجراي روش دلفي فازي
تعیین مولفه ها
در مرحله نخست کلیه مولفه ها و زیر مولفه ها به همراه مدل مفهومی اولیه تحقیق برای اعضای 15 نفری گروه خبرگان ارسال گردیده و نقطه نظرات پيشنهادي آنها با توجه به گزینه های پیشنهادی و متغیرهای زبانی تعریف شده در پرسشنامه، دریافت گردید که در این مرحله میانگین فازی هر کدام از مولفه ها با توجه به رابطه 2 و3 محاسبه شده است:
