تاریخ‌نگاری پزشکی مسلمانان: بررسی مطالعات و تحقیقات

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

بهزاد کریمی ¹ (ندارد)

تاریخ دریافت : 1392/08/08 تاریخ پذیرش : 1392/10/16 تاریخ انتشار : 1392/12/01

کلید واژه: پزشکی مسلمانان, تاریخ‌نگاری, مطالعات جنسیتی, پزشکی ایرانی,

چکیده مقاله :

تاریخ پزشکی مسلمانان چه در غرب و چه در کشورهای مسلمان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. یک نگاه گذرا به دستاوردهای حاصل از این تحقیقات نشانگر آن است که رویکرد پژوهش‌گران در اغلب این پروژه‌ها وامدار یک نگاه سنتی و محدود به پزشکی و تعریفی است که صرفا جنبه‌های تکنیکی و دانشی آن را در بر می‌گیرد. در سالیان اخیر نگاه‌های نو به عرصه تاریخ پزشکی در معنای عمومی آن راه یافته است که می‌خواهد به گونه‌ای دیگر به پزشکی بنگرد. این رهیافت‌های تازه قصد دارند برداشت‌ها و تلقی‌های اجتماعی از پزشکی را به عنوان پدیداری علمی- اجتماعی ارائه کنند و از دریچه پزشکی به جوامع گذشته بنگرند. کاربست این رویکرد در پژوهش‌های تاریخی مستلزم وجود یک منبع‌شناسی انتقادی است که هم‌زمان رویکردهای نوین در آن لحاظ شده باشد. نگارنده این نوشتار در پی آن است تا بخشی از این منبع‌شناسی را به عنوان یکی از لوازم پژوهش‌های نوین تاریخ پزشکی با تکیه بر رویکردهای جنسیتی ارائه نماید.

چکیده انگلیسی:

History of Muslims' medicine has been investigated from different point of views. A glimpse on the related works shows that the researchers' approaches to medicine are influenced by a very limited and traditional definition of medicine that considered medicine only as a science. New approaches have been appeared in the field of medical history as a general sense in recent years. These new views are trying to show further dimensions of medicine as social aspects. However, these efforts depend on a critical bibliography shaped by new ideas simultaneously. In this article, the author has tried to submit such a bibliography by emphasizing the gender approaches.  

منابع و مأخذ:

ارجح، اکرم و دیگران، کتاب‌شناسی نسخ خطی پزشکی ایران، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1371ش.

براون، ادوارد،  طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351ش.  

پُستر، مارک. «نوع جدیدی از تاریخ: میشل فوکو و نظریه عدم استمرار در تاریخ»، در آر. اف. اتکینسون و دیگران، فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، ترجمه حسین‌علی نوذری، تهران، طرح نو، 1387ش.

توکلی، آفرین، بهداشت و نوسازی در ایران 1332-1304ش، رساله دکتری، دانشگاه تهران، 1390ش.

خالقی، احمد. قدرت، زبان، زندگی روزمره در گفتمان فلسفی-سیاسی معاصر، تهران، گام نو، 1382ش.

سرمدی، محمدتقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر، ناشر، تهران، مؤلف، 1377-1380ش.

سلطانی، فرحناز، «بررسی 66 عنوان از پایان‌نامه‌های دانشگاهی ایران در زمینه تاریخ پزشکی و علوم وابسته»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال دوم، ویژه‌نامه تاریخ پزشکی، پاییز، 1389، صص 555-590.  

سیریل لوید الگود، تاریخ پزشکی ایران، از دوره باستان تا سال 1934م، ترجمه محسن جاویدان، با مقدمه محمود نجم‏آبادی، تهران، اقبال، 1352ش.

همو، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1357ش.

شمس اردکانی، محمد‌رضا و دیگران، فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، تهران، سبز آرنگ با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1387ش.

همو، محمد‌رضا، قاسملو، فرید و دیگران، کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، راه کمال با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران: 1387ش.

همو، محمدرضا، قاسملو، فرید و وطن‌پرست، علی اکبر، فهرستواره کتاب‌های چاپ سنگی پزشکی ایران، تهران، چوگان با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1390ش.

عزیزی، محمدحسین. «نگاهی به زندگی و آثار شادروان دکتر محمدتقی میر، استاد دانشکده پزشکی شیراز» در محمود عباسی، جستارهایی در تاریخ پزشکی، تهران، مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، 1387، 1/219-224.

فلور، ویلم، تاریخ اجتماعی روابط سکسی در ایران، ترجمه محسن مینوخرد، استکهلم، انتشارات فردوسی، 2010م.

همو، سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمه ایرج نبی پور، بوشهر، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی بوشهر، 1386ش.

فوکو، میشل. دیرینه‌شناسی دانش، ترجمه عبدالقادر سواری، تهران، گام نو، 1389ش.

قاسمی، رقیه،  بهداشت و بهداری در ایران 1320-1300ش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1388 ش.

کریمی، بهزاد، «حفظ الصحة جدید، چند نکته درباب نوسازیِ نظام بهداشت و سلامت عمومی در عصر پهلوی اول (1320-1304ش)»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال دوم، ویژه‌نامه تاریخ پزشکی، پاییز، 1389، صص 681-885.

کوهن، تامس، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه احمد آرام، تهران، سروش، 1369ش.

محقق، مهدی، مجموعه متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران، تهران، سروش، 1374ش.

منزوی، احمد،  فهرستواره کتاب‌های فارسی، جلد پنجم، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، سلسله انتشارات کتابخانه، 1382ش.

نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب ایران، تهران، چاپ هنربخش، ج اول، 1341ش.

همو، تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366ش.

همو، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی طبی و فنون وابسته به طب، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1342ش.

هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجار و مدرسه دارالفنون، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، 1379ش.

یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نشر نی، 1389ش.

 

Afkhami, Amir Arsalan, Iran in the Age of Epidemics: Nationalism and Struggle for Public Health: 1886-1926, Yale University, 2003.

Bagley, F. R. C. EI^r s.v. <Elgood, Syrill Lloyd>

Bynum, W. F. and Porter Roy (eds) Companion Encyclopedia of History of the Medicine, London Routledge, 1996.

Conrad, Lawrence I. “A Ninth-Century Muslim Scholar’s Discussion of Contagion”, in Lawrence I. Conrad and Dominik Wujastyk(eds)Contagion: Perspectives from Pre-Modern Societies, Ashgate, UK: 2000, pp. 163–77.

Conrad, Lawrence I. “Arabic Plague Chronologies and Treatises: Social and Histori­cal Factors in the Formation of a Literary Genre”, Studia Islamica, 54 (1981), pp. 51–93.

Conrad, Lawrence I. “Epidemic Disease in Formal and Popular Thought in Early Islamic Society”, in Terence Ranger and Paul Slack (eds) Epidemics and Ideas: Essays on the Historical Perception of Pes­tilence, Cambridge, Cambridge University Press, 1992, pp. 77–99.

Conrad, Lawrence I. “Tåun and Wabå: Conceptions of Plague and Pestilence in Early Islam”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25 (1982), pp. 268–307.

Dols, Michael W. “Insanity and its Treatment in Islamic Society”, Medical History, 31 (1987), pp. 1–14.

Dols, Michael W. “Insanity in Byzantine and Islamic Medicine”, Symposium on Byzantine Medicine, Dumbarton Oaks Papers, 38 (1984), pp. 136–48.

Dols, Michael W. “Leprosy in Medieval Arabic Medicine”, Journal of History of Medicine and Allied Sciences, 34 (1979), pp. 314–33.

Dols, Michael W. “The Leper in Medieval Islamic Society”, Speculum, 58 (1983), pp. 891–916.

Dols, Michael W. “The Origins of the Islamic Hospital: Myth and Reality”, Bulletin of the History of Medicine, 61 (1987), pp. 367–90.

Dols, Michael W. “The Plague in Early Islamic History”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 94 (1974), pp. 376–83.

Dols, Michael W. “The Second Plague Pandemic and Its Recurrences in the Middle East: 1347–1894”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 22 (1979), pp. 162–89.

Dols, Michael W. Majnun: The Madman in Medieval Islamic Society, Oxford, Clarendon Press, 1992.

Dols, Michael W. The Black Death in the Middle East, Princeton, Princeton University Press, 1977.

Ebrahimnejad, Hormoz, “The Waqf, The State and Medical Education in nineteenth-century Iran”, in Ebrahimnejad, Hormoz (ed.) The Development of Modern Medicine in Non-Western Countries, London, Routledge, 2009, pp. 59-81.

Ebrahimnejad, Hormoz, Medicine, Public Health, and the Qājār state: patterns of medical modernization in nineteenth-century Iran, London, Brill, 2004.  

Giladi, A. Infants, parents, and wet nurses. MedievalIslamic views on breastfeeding and their social implications, Leiden, Brill Academic Publishers, 1999.

Hutton, Patrick  H. “The History of Mentalities: The New Map of Cultural History”, History and Theory, 20 (1981), pp. 237–59.

Inhorn  M. C. and Balen , F. van (eds.), Infertility around the globe, New thinking on hildlessness, gender, and reproductive technologies, Berkeley, University of California Press, 2002.

Inhorn, M. C. Quest for conception, Gender, infertility and Egyptian medical traditions, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1994.

Malti-Douglas, Fedwa “Mentalités and Marginality: Blindness and Mamlûk Civilization”, in C. E. Bosworth et al. (eds) The Islamic World from Classical to Modern Times: Essays in Honor of Bernard Lewis, NJ: Princeton, Darwin Press, pp. 211–237.

Meyerhof, Max and Schacht, Joseph, The Theologus Autodidactus of Ibn al-Nafis, Oxford, Clarendon Press, 1968.

Meyerhof, Max, Sarh Asma’ al-Uqqar (Explication des nom de drogues): Un glossaire de matière medicale, (explanation on names of drugs: A glossary of medical terms) Impr. Le Caire, de l’Institut francais d’archeologie orientale, 1940.

Meyerhof, Max, The Book of the Ten Treatises on the Eye Ascribed to Hunain ibn Is-haq (809–877 A.D.), Cairo, Govt. Press, 1928.

Musallam, B. F. Sex and society in Islam, Birth control before the nineteenth century, Cambridge, Cambridge University Press, 1983.

Pormann , Peter E. and Savage-Smith, Emilie, Medieval Islamic Medicine, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2007.

Pormann, Peter E. “Worterbuch zu Den Griechisch-Arabis-Chen Übersetzumgen”, (dictionary of the Greek-Arabic translation), Journal of Royal Asiatic Society, 13, part 1, (2003).

Pormann, Peter E. and Savage-Smith, Emilie. Medieval Islamic Medicine, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2007.

Porter, Roy “The Patient’s View: Doing Medical History from Below”, Theory and Society, 14 (1985), pp. 175–198.

Risse, Guenter B. Mending Bodies, Saving Souls, New York, Oxford University Press, 1999.

Rosen, George, A History of Public Health, New York, MD Publications, 1958.

Rosen, George, Madness in Society: Chapters in the Historical Sociology of Mental Illness, Chicago, University of Chicago Press, 1968.

Rosenthal, Franz, “The Physician in Medieval Mus­lim Society”, Bulletin of the History of Medicine, 52 (1978), pp. 476–91.

Rosenthal, Franz The Herb: Hashish versus Medieval Muslim Society, Leiden, Brill, 1971.

Savage-Smith, Emilie, “Gleanings from an Arabist’s Workshop: Current Trends in the Study of Medieval Islamic Science and Medicine” Isis, 79 (1988), p. 247.

Schacht, Joseph and Meyerhof, Max, The Medico-Philosophical Controversy between Ibn Butlan of Baghdad and Ibn Ridwan of Cairo: A Contribu­tion to the History of Greek Learning among the Arabs Cairo, [n.p.], 1937.

Schayegh, Cyrus, Science, Medicine and Class in the formation of semi-colonial Iran 1900s-1940, Colombia University, 2004.  

Schayegh, Cyrus, Who Is Knowledgeable Is Strong: Science, Class, and the Formation of Modern Iranian Society, 1900-1950, Berkeley, University of California Press, 2009.

Shefer-Mossonsohn, Miri, Ottoman Medicine, New York, State University of New York Press, 2009, 1970.

Ullmann, Manfred, Islamic Medicine, transalted to English by Jean Watt, Edinburgh, Edinburgh Univer­sity Press, 1978.

Verma, R. L. “Women’s role in Islamic medicine through the ages”, Arab Historian, 22 (1982), pp. 21–48.

Ze'evi, Dror, Producing Desire, Berkeley, University of California Press, 2006.