«خاتمۀ» روضة الصفا(تألیف سده نهم): بحثی در باب مؤلف و محتوای آن
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
زهرا رضایی نسب
1
(دانش آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
قنبر علی رودگر
2
(استادیار گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران)
هادی عالم زاده
3
(استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: خاتمه روضة الصفا, خواندمیر, روضة الصفا, منابع جغرافیایی اسلامی, میرخواند,
چکیده مقاله :
بررسی و ارزیابی منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی و تعیین میزان اصالت یا تقلیدی بودن آنها، راه گشای محققان این حوزه در چندوچون استفاده از آثار مذکور است. این گونه از بررسی ها درباره آثار متأخرتر، که مفروضا مبتنی بر آثار پیشینیان اند، ضرورت بیشتری می یابند. یکی از این دست منابع، خاتمه روضة الصفا است که بر سر مؤلف یا مؤلفانش اختلاف نظرهایی وجود دارد. نویسندگان این مقاله، با استقصای کامل در محتوای خاتمه و نیز با درپیش گرفتن روش مطالعه تطبیقی، دریافته اند که خاتمه روضة الصفا در واقع تألیف مشترک میرخواند، مؤلف روضة الصفا و نوه اش خواندمیر است که یادداشت های نیای خود را صورت بندی نهایی کرده و خود نیز مطالبی بر آنها افزوده است. هم‌چنین در این پژوهش معلوم شد که قریب به تمام داده های خاتمه (حدود نوددرصد)، برگرفته از نویسندگان، به ویژه جغرافیانویسان ادوار پیشین است و فقط حدود ده درصد از مطالب آن از آنِ مؤلفانش، میرخواند و خواندمیر، و درنتیجه اصیل و درخور اعتنا و دارای اهمیت ویژه است.
Investigating and evaluating Islamic historical and geographical sources and determining their authenticity or imitation help the researchers for using those works. Such investigations of later works, which are assumed to be based on earlier works, are necessary. One of those sources is the khatimah (epilogue) of al-Rawza al-Safa, which researchers are at odds with each other over its author or authors. Authors of the paper after deep exploring of content of "Khātimah" and also applying comparative method have found out that "Khātimah" of Rawḍat al-ṣafā is in fact co-written by Mir-khand, author of Rawḍat al-ṣafā, and his grandchild Khand-Mir who made a final formulation for his grandfather's notes and also added some points on his his work. The study also showed that all data of "Khātimah" (about ninety percent) were borrowed from other writers, especially previous geographers, and only ten percent of its content is from its authors, Mir-Khand and Khand-Mir, and, obviously, this part is authentic and notable with the specific importance.
آل داود، سیدعلی، همان، «حافظ ابرو»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 20، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1391ش.
ابریشمکار، صدیقه، عالم زاده، هادی، «زمینههای پیدایش حکومت ویجیانگر در جنوب هند»، فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال ششم، شماره 19، تابستان 1393ش.
ابن ابى اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2001م.
ابن خرداذبه، کتاب المسالک و الممالک، لیدن 1889م، چاپ افست 1967م.
ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ھ.
ابن سعید مغربی، کتاب الجغرافیا، به کوشش اسماعیل العربی، بیروت، المکتب التجاری لطباعة و النشر و التوزیع، 1970م.
ابن کثیر،اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ھ/ 1986م.
ابوالفدا، تقویم البلدان، بیروت، دارصادر، افست پاریس، 1840م.
احمدی، بابک، ساختار و تأویل ی متن، تهران، نشر مرکز، 1370ش.
ادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ھ/ 1989م.
اشکواری، محمدجعفر، موسوی، سید جمال، صادقی، مسعود، «عجایبنگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دورهبندی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال نهم، شماره 33، تابستان 1396ش.
اصطخری، محمد بن ابراهیم، مسالک الممالک، لیدن، 1927م.
افشار، ایرج، «مقام انجامه در نسخه»، نامه بهارستان، شماره 5، بهار و تابستان 1381ش.
همان، «پیشگفتار»، نک. فامی هروی، عبدالرحمن، تاریخ هرات، به کوشش محمد حسن میرحسینی و محمد رضا ابوئی مهریزی، با پیشگفتار ایرج افشار، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1387ش.
بارتولد، ولادیمیرووچ، ترکستان نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران، آگاه، 1366ش.
پرویز، عباس، «مقدمه»، نک. میرخواند، تاریخ روضة الصفا، با مقدمه عباس پرویز، تهران، کتابفروشی خیام، 1339ش.
تمیمی، محمد بن خلیفه، محمد بن عثمان بن ابی شیبه و کتابه العرش، ریاض، مکتبة الرشد - شرکة الریاض، 1418ھ/ 1998م.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش خلیل مأمون شیحا، بیروت، دارالمعرفة، 1428ھ/ 2007م.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، با مقدمه شهاب الدین مرعشی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به کوشش غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، 1370ش.
خطیب بغدادى، احمد بن على، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ھ.
«خوارزم»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج16، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1390ش.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، با مقدمه جلال الدین همایی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، 1353ش.
همان، [تکمله تاریخ روضة الصفا]، ج7، با مقدمه عباس پرویز، تهران، کتابفروشی خیام، 1339ش.
همان، خلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیار، نسخه خطی، تهران، کتابخانه مجلس، شماره 10751.
دبیرسیاقی، محمد، «حبیب السیر فی اخبار افراد بشر»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 12، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1387ش.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
زرکلى، خیر الدین، الأعلام (قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دارالعلم للملایین، 1989م.
زریاب، عباس، «پیشگفتار»، نک. میرخواند، تاریخ روضة الصفا، تهذیب و تلخیص از عباس زریاب، تهران، علمی، 1373ش.
سدی، اسماعیل بن عبدالرحمن، تفسیر السدی الکبیر، به کوشش محمد عطایوسف، قاهرة، دارالوفاء، 1414ھ.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، مطلع السعدین و مجمع البحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
سیفی هروی، سیف بن محمد، پیراسته تاریخنامه هروی، به کوشش محمد آصف فکرت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1381ش.
شیرازی، قطب الدین، نهایة الادراک فی درایة الافلاک، نسخه خطی، آستان قدس رضوی، کتابخانه ملک، شماره 3506.
صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز سده دهم تا میانه سده دوازدهم هجری، تهران، فردوس، 1369ش.
طاوسی مسرور، سعید، «دریای سیاه»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج17، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1391ش.
طبری، محمد بن ایوب، تحفة الغرائب، به کوشش جلال متینی، تهران، معین، 1371ش.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)، بیروت، دارالمعرفة، 1412ھ.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، 1998ھ.
همان، عجایب المخلوقات فی غرایب الموجودات، بیروت، دارالشرق العربی.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.
کیانفر، جمشید، نک. میرخواند، تاریخ روضة الصفا، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1380ش.
گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکرههای فارسی، تهران، کتابخانه سنایی، 1363ش.
گنجی، محمد حسن، «اقلیم»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج9، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1379ش.
مایل هروی، نجیب، تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطی، تهران، سوره مهر، 1393ش.
محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، با مقدمه برشچفسکی، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1342ش.
مهلبی، حسن بن احمد، الکتاب العزیزی یا المسالک و الممالک، به کوشش تیسیر خلف، دمشق، التکوین، 2006م.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة الصفا، بمبئی، 1332ھ.
همان، تاریخ روضة الصفا، با مقدمه عباس پرویز، تهران، کتابفروشی خیام، 1339ش.
همان، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1380ش.
هدایت، رضاقلی خان، تاریخ روضة الصفای ناصری، تهران، کتابفروشی خیام، 1339ش.
همایی، جلال الدین، «مقدمه»، نک. خواندمیر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، با مقدمه جلال الدین همایی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، 1353ش.
یاری، سیاوش، کناری وند، مریم، «نقش دیوانسالاران ایرانی در گسترش تشیع در دکن عصر بهمنیها، مطالعه موردی میرفضل الله اینجوی و محمود گاوان»، فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 7، شماره 23، تابستان 1394ش.
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
Malik, Malti, History of India: Main Aspects and Themes, New Delhi, 2016.
Bhalla, Kartar Singh, Lets Know Festival of India, New Delhi, 2005.
Sewell, Robert, A Forgotten Empire (Vijayanagar), A Contribution to the History of India, London, 1900.
The Times Comprehensive Atlas of the Wolrd, London, Times books, 2014.
_||_