تعارض منافع در بانک شاهی و آثار آن بر اقتصاد ایران
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
خشایار سیدشکری
1
(
استادیار گروه اقتصاد، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
)
کلید واژه: بانک شاهی/ شاهنشاهی, تاریخ مالی دوره قاجار, روابط مالی ایران و انگلیس,
چکیده مقاله :
بانک شاهی/ شاهنشاهی مهم ترین نهاد مالی خارجی در ایران عصر قاجار بود که با اعطای امتیاز توسط ناصرالدین شاه در سال 1306ق/1889م تأسیس شد. این بانک در 60 سال فعالیت خود در ایران همواره به طور جدی با مسئله تعارض منافع روبه رو بود. بررسی سیاست های بانک در مواجهه با این منافع متضاد به منظور درک دقیق تر بخش مهمی از تاریخ مالی عصر قاجار موضوع اصلی این مقاله است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را به‌نحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجه‌گیری می کند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهام دارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.
The Imperial Bank of Persia was the most important foreign financial institution in Qajar era of Iran, which was established in 1306 AH (1889) by granting concession by Naser al-Din Shah and was active in Iran for a total of 60 years (total time of concession), so that it can be named as one of the best examples of foreign direct investment during the colonial era in Iran. However the bank was facing serious conflict of interest issues, as it was the most important commercial bank in Iran, it had the exclusive right to print banknotes, the Iranian government was one of its most important customers, it had to answer to its non-Iranian shareholders, and the British authorities had certain political expectations from it. The main subject of this paper is to study the bank's policies facing these conflict of interests in order to better understand an important part of the financial history of the Qajar era, and the attempts has been made to do the research in historical way and by using descriptive-analytical method and with reference to the available sources and references. This study seeks to answer the question of whether the bank was able to perform its various tasks efficiently. The paper concludes that the bank was neither significantly profitable for its shareholders, nor did perform its' functions as a state-owned bank properly, and nor did its' duties in realizing the British government's colonial goals
ارباب، معصومه، روابط ایران و آلمان در جنگ جهانی اول، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1395 ش.
اخگر، احمد، زندگی من در طول هفتاد سال تاریخ معاصر ایران، تهران، اخگر، 1366ش.
اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است...، تهران، نشر تاریخ ایران، 1377ش.
اسعدی، زهره، «تأسیس و عملکرد بانک استقراضی در ایران»، مسکویه، پیش شماره 2، 1385ش.
ایلخانی پور، فرشته و بهمن پوری، عبدالله، «جایگاه بیع شرط و معاملات با حق استرداد با رویکرد به قانون مدنی و قانون ثبت»، سومین کنفرانس جهانی روانشناسی و علوم تربیتی، حقوق و علوم اجتماعی در آغاز هزاره سوم، 1385ش.
بهار، ملک الشعرا، تاریخ احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1357ش.
بیات، کاوه، ایران و جنگ جهانی اول، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1369ش.
جلالی چیمه، فاطمه سادات، «مورگان شوستر در ایران»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 2، 1388ش.
جونز، جفری، «بانک شاهنشاهی و دولت ایران»، ترجمه دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، آینده، شماره 2-1،68 -57، 1368ش.
جهانشاهی، عبدالعلی، تاریخچه سی ساله بانک ملی: 1307-1337، تهران، بانک ملی، 1338ش.
دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، انتشارات فردوس، 1361ش.
دهقان نژاد، مرتضی، «بانک شاهنشاهی و توسعه نیافتگی ایران»، تاریخ روابط خارجی، شماره 33، 1386ش.
رضوانی، محمد اسمعیل، انقلاب مشروطیت ایران، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1352ش.
روحانی، فواد، تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1352ش.
زیباکلام، صادق، رضا شاه، تهران، انتشارات روزنه، 1398ش.
سعادت کازرونی، محمد حسین، تاریخ بوشهر، کازرونیه، مؤسسه نشر میراث مکتوب، 1391ش.
سپهر، عبدالحسین، مرات الوقایع مظفری، تهران، مؤسسه نشر میراث مکتوب، 1386ش.
شاهدی، مظفر، تاریخ بانک شاهنشاهی ایران، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی، 1387ش.
شیخ الاسلامی، محمد جواد، سیمای احمد شاه قاجار، گفتار، 1372ش.
ططری، علی، «لغو امتیاز بانک شاهنشاهی»، پیام بهارستان، سال اول، شماره 2-1، 1387ش.
عادلفر، باقرعلی و زهرا نادی، «بانک شاهی کرمانشاه و تأثیر عملکرد آن بر جامعه و اقتصاد منطقه»، فصلنامه پژوهشهای تاریخی، سال 7، 1394ش.
علیزاده، زهرا و زهرا نادی، «بررسی گوشههایی از سیاست های بانکداری بریتانیا در ایران و هند»، تاریخ روابط خارجی، سال 13، شماره 50، 1390ش.
علیزاده، زهرا، زهرا نادی، «تأسیس بانک شاهی شعبه بیرجند و تأثیرات آن بر منطقه»،مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 24، 1391ش.
عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، 1362ش.
فرخ، مهدی، خاطرات سیاسی فرخ (معتصم السلطنه)، تهران، نشر جاویدان، 1348ش.
فصیحی زاده، اعظم و علیرضا ابطحی، «تحلیلی بر چگونگی تشکیل و عملکرد بانک استقراضی روس در ایران»، تاریخپژوهی، شماره 59، 1393ش.
فشاهی، محمد رضا، تکوین سرمایه‌داری در ایران، تهران، انتشارات گوتنبرگ، 1360ش.
فلور، ویلم، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، انتشارات توس، 1365ش.
فلور، ویلم، تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاریان، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، 1395ش.
قربانیان، محمد، «زمینهها و بسترهای تشکیل بانک شاهنشاهی در ایران»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال 13، شماره 49، 1390ش.
کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران(1914-1864)، تهران، کتاب های جیبی، 1354ش.
کرزن، جرج ناتیل، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1367ش.
معاصر،حسن، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت خارجه انگلستان، تهران، ابن سینا، 1352ش.
محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، تهران، انتشارات اقبال، 1332ش.
مجد، محمد قلی، قحطی بزرگ، ترجمه محمد کریمی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1387ش.
مکی، حسین، تاریخ 20 ساله ایران، تهران، نشر ناشر، 1361ش.
ناردو، دان، عصر استعمارگری، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس، 1386ش.
ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، انتشارات خاوران، 1371ش.
ورجاوند، پرویز، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران، نشر نی، 1377ش.
Bostock, Frances, “State Bank or Agent of Empire? The Imperial Bank of Persia's Loan Policy 1920-23”, Journal of Persian Studies, Iran, Vol.27, 1989.
Burrell, R.M, Iran Political Diaries;1881-1965, Vol.10, Oxford, 1999.
“The Limited Role of the Imperial Bank of Persia”, in https://associationforiranianstudies.org/content/limited-role-imperial-bank-persia.
Jones, Geoffery, “The imperial bank of iran and Iranian Economic Development”, Business and Economy History, Second series, Vol.16, 1987.
Pavlova, Irena, K., “From The History of The Loan and Account Bank of Persia (From The Russian Archives)”, Science Journal of VolSU, Vol. 22, No.2, 2017.
Snyder, Louis, The Imperialism Reader, Port Washington, NY, Kennikat, 1973.
_||_Adelfar, Bagherali, Nadi, Zahra, “The Imperial Bank of Kermanshah and its Influence on Society and Economy in Kermanshah”, Journal of Historical Researches, Vol.7, I.4, 1394/ 2016.
Akhgar, Ahmad, Zindigī- yi Man dar Ṭūl- i Haftād- i Sāl Tārīkh- i Maʿāṣir Iran, Tehran, Akhgar, 1366/ 1988.
Alizadeh, Zahra, Nadi, Zahra, “Barrisī- yi Gūsha- hā- ʾī Az Siyāsat- hā- yi Bānkdārī- yi Brītāniyā (Britain) dar Iran wa Hind”, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Khārijī, Vol.13, No.50, 1390/ 2012.
Alizadeh, Zahra, Nadi, Zahra, “Taʾsīs- i Bānk- i Shāhī- yi Shuʿba- yi Birjand wa Taʾthīrāt- i Ān bar Mantaqa”, Muṭāliʿāt- i Farhangī Ijtimāʿī- yi Khorasan, No.24, 1391/ 2013.
Arbab, Masoumeh, Rawābiṭ- i Iran wa Ālmān (Germany) Dar Jang- i Jahānī- yi Awwal, Tehran, Institute for Iranian Contemporary Historical Studies, 1395/ 2017.
Asadi, Zohreh, “Taʾsīs- i ʿAmal-kard- i Bānk- i Istiqrāḍī dar Iran”, Nashr- i Muskūya, No.2, 1385/ 2007.
Bahār, Malak al- Shuʿarā, Tārīkh- i Aḥzāb- i Siyāsī- yi Iran, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Kitāb- hā- yi Jībī, 1357/ 1979.
Bayat, Kaveh, Iran wa Jang- i Jahānī- yi Awwal, National Library of Iran, 1369/ 1991.
Bostock, Frances, “State Bank or Agent of Empire? The Imperial Bank of Persia's LoanPolicy 1920-23”, Journal of Persian Studies, Iran , Vol.27, 1989.
Burrell, R.M., Iran Political Diaries; 1881-1965, Vol.10, Oxford, 1999.
Iranian Studies (2000), “The Limited Role of the Imperial Bank of Persia”. https://associationforiranianstudies.org/content/limited-role-imperial-bank-persia.
Curzon, George, Persia and the Persian question, Trans. Gholamali Vahid-Mazandarani, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1367/ 1989.
Dehghan-Nejad, Morteza, “Bānk- i Shāhanshāhī wa Tawsiʿa Nayāftigī- yi Iran”, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Khārijī, No. 33, 1386/ 2008.
Dolatabadi, Yahya, Ḥayāt- i Yaḥyā, Tehran, Intishārāt- i Firdaws, 1361/ 1983.
Ettehadieh, Mansoureh, Injā Ṭihrān (Tehran) Ast, Tehran, Nashr- i Tārīkh- i Iran, 1377/ 1999.
Fashahi, Mohammad Reza, Takwīn- i Sarmāyih- Dārī dar Iran, Tehran, Gutenberg Publications, 1360/ 1982.
Fasih Zadeh, Azam, Abtahi, Alireza, “Taḥlīl- ī bar Ĉigūnigī- yi Tashkīl wa ʿAmalkard- i Bānk- i Istiqrāḍī- yi Rūs (Russia) dar Iran”, Nashriyya - yi Tārīkh Pazhūhī, No.59, 1393/ 2015.
Floor, Willem, A Fiscal History of Iran In the Safvi and Qajar Period's, Trans. Abolghasem Serri, Tehran, Intishārāt- i Ṭūs, 1395/ 2017.
Floor, Willem, Justār- hā- yi az Tārīkh-i Ijtimāʿī- yi Iran dar ʿAṣr-i Qājār, Trans. Abolghasem Serri, Tehran, Intishārāt- i Ṭūs, 1365/ 1987.
Ghorbanian, Mohammad, “Zamīna- hā wa Bastar- hā- yi Tashkīl- i Bānk- i Shāhanshāhī dar Iran”, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Khārijī dar Iran, Vol.13, No.49, 1390/ 2012.
Ilkhanipour, Fereshteh, Bahmanpouri, Abdollah, “Jāygāh- i Bayʿ- i Sharṭ wa Maʿmilāt bā Ḥaqq - i Istirdād bā Rūykard bih Qānūn- i Madanī wa Thabt”, Third Global Conference on Psychology and Educational Sciences, Law and Social Sciences at the Beginning of the Third Millennium, 1385/ 2007.
Issawi, Charles, The Economic History of Iran, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Nashr- i Gustarda, 1362/ 1984.
Jahanshahi, Abdul-Ali, Tārīkh- Ĉih- yi Sī Sāla- yi Bānk- i Millī: 1307- 1337, Tehran, Bank Melli, 1338/ 1960.
Jalali Chimeh, Fatemeh Sadat, “Morgan Shuster dar Iran”, Tārīkh dar Āyina- yi Pazhūhish, No.2, 1388/ 2010.
Jones, Geoffrey , “The Imperial Bank of Persia”, Trans. Abdolreza Houshang Mahdavi, Āyandih, No.1-2..
Jones, Geoffery, The imperial bank of iran and Iranian Economic Development, Business and Economy History, Second series, Vol.16, 1987.
Kazem Zadeh, Firouz, Rūs (Russia) wa Ingilīs (England) dar Iran (1914- 1864), Tehran, Kitāb- hā- yi Jībī, 1354/ 1976.
Mehdi, Farrokh, Khāṭirāt- i Siyāsī- yi Farrukh (Muʿtasam al- Salṭana), Tehran, Nashr- i Jāwīdān, 1348/ 1970.
Mahmud, Mahmud, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Siyāsī- yi Iran wa Ingilīs (England), Tehran, Intishārāt- i Iqbāl, 1332/ 1954.
Majd, Mohammad Gholi, Qaḥṭī- yi Buzurg, Trans. Mohammad Karimi, Political Studies and Research Institute, 1387/ 2009.
Makki, Hossein, Tārīkh- i 20 Sāla- yi Iran, Tehran, Nashr- i Nāshir, 1361/ 1983.
Mauser, Hasan, Tārīkh- i Istiqrār- i Mashrūṭiyyat dar Iran Mustakhraja az Rūī- yi Asnad Maḥramāna- yi Wizārat- i Khārija- yi Ingilistān (England), Tehran, Ibn Sīnā, 1352/ 1974.
Nardo, Don, The Age of Colonialism, Trans. Mahdi Haghighat Khah, Tehran, Qoqnoos Publishing, 1386/ 2008.
Nategh, Homa, Bāzargānān dar Dād wa Sitad Bā Bānk- i Shāhī wa Rizhī- yi Tanbākū, Tehran, Intishārāt- i Khāwarān, 1371/ 1993.
Pavlova, Irena, K, From The History of The Loan and Account Bank of Persia (From The Russian Archives), Science Journal of Vol SU. Vol.22, No.2, 2017.
Rezvani, Mohammad-Ismail, Inqilāb- i Mashrūṭiyyat- i Iran, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Kitāb- hā- yi Jībī, 1352/ 1974.
Rouhani, Fuad, Tārīkh- i Millī Shudan- i Ṣanʿat- i Naft- i Iran, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Kitāb- hā- yi Jībī, 1352/ 1974.
Saʿādat Kāzirūnī, Muḥammad Ḥusayn, Tārīkh- i Bushehr, Kāzirūniyya, Miras Maktoob, 1391/ 2013.
Shahedi, Mozaffar, Tārīkh- i Bānk- i Shāhanshāhī- yi Iran, Tehran, The Monetary and Banking Research Institute, 1387/ 2009.
Shaykh al-Islāmī, Muḥammad Jawād, Sīmā- yi Aḥmad Shāh- i Qājār, Guftār, 1372/ 1994.
Sipihr, ʿAbd al- Ḥusayn, Mirʾāt al-Waqāyiʿ-i Muẓaffarī, Tehran, Miras Maktoob, 1386/ 2008.
Snyder, Louis, The Imperialism Reader, Port Washington, NY, Kennikat, 1973.
Tatari, Ali, “Laghw- i Imtiyāz- i Bānk- i Shāhanshāhī”, Payām- i Bahāristān, Vol.1, No.1-2, 1387/ 2009.
Varjavand, Parviz, Sīmā- yi Tārīkh wa Farhang- i Qazvin, Tehran, Nashr- i niy, 1377/ 1999.
Zibakalam, Sadegh, Riḍā Shāh, Tehran, Intishārāt- i Rawzanih, 1398/ 2020.
