تجربه استعمار انگلیس در هند و رویکرد ضداستعماری ایرانی: علل آغاز و رواج باورهای ضداستعماری در میان ایرانیان
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیفرهاد حاجری 1 , عبدالرحیم قنوات 2 , محسن معصومی 3
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: ایرانیان و استعمار, رویکرد ضداستعماری, هند بریتانیا, استعمار انگلیس,
چکیده مقاله :
ایران تجربه مستعمره شدن را نداشت، اما رویکرد ضداستعماری در میان ایرانیان رواج داشته‌است. ریشه چنین رویکردی اغلب در بستر تاریخ روابط ایران با قدرت‌های اروپایی نظیر انگلیس و روسیه و دخالت این کشورها در مسائل داخلی ایران مورد مطالعه قرار گرفته‌است. فرض بر این است که ایرانیان برای ترویج افکار ضداستعماری، وقتی خود تجربه استعمار را نداشتند، از یک نمونه تاریخی سرزمین مستعمره برای ترویج دیدگاه‌های خود بهره برده‌اند. در این میان، استعمار انگلیس در هند، سرزمین همسایه، مورد توجه ایرانیان بود. مسئله این است که آیا تجربه استعمار هند، می‌توانسته به عنوان الگویی از تجربه استعمار در نظر ایرانیان باشد و یکی از عوامل شکل‌گیری رویکرد ضداستعماری‌شان شده باشد؟ این مسئله در این پژوهش با توصیف و تبیینی تاریخی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای دنبال شده‌است. ازاین‌رو، آراء ایرانیانی که در موضوعات مختلف به حضور انگلیس در هند واکنش نشان دادند مورد ارزیابی قرار گرفته‌است. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که تجربه استعمار هند یکی از سرچشمه‌های آغاز رویکرد ضداستعماری ایرانی بوده‌است و ایرانیان با ترس از نابودی هویت دینی و ملی، همواره از تاریخ هند تحت تسلط انگلیس برای ترویج افکار ضداستعماری بهره می‌بردند.
Although Iran has never been formally colonized, the anti-colonial ideology was disseminated there. The root of Iranian anti-colonial thoughts, often, has been studied in the context of the history of the relations between Iran and European powers such as Britain and Russia. The current research suggests a new opinion and assumes that Iranian used the experience of British colonial in India to form and propagate the anti-colonial discourse. Since the second half of 19th century, a variety of texts concerning British rule in India has written in Persian. A content analysis of these works and the social conditions in which they were embedded indicate that the anti-colonial discourse in Iran was because of fear of loss of national and religious identity and so, they tried to use the British colonial adventures in India for publicizing the anti-colonial ideology.
آل احمد، جلال، غرب‌زدگی، تهران، انتشارات مجید، 1375ش.
همو، سفر فرنگ، زیر نظر شمس آل احمد، ویرایش مصطفی زمانی‌نیا، تهران، کتاب سیامک، 1376ش.
احمدزاده، محمدامیر، کلان‌روایت‌ها در تاریخ‌نگاری ایران دوره قاجار (1264-1210ق)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1400ش.
ارکون، محمد، تاریخمندی اندیشه اسلامی، ترجمه رحیم حمداوی، تهران، نگاه معاصر، 1392ش.
افشاریزدی، محمود، سیاست اروپا در ایران، ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشاریزدی، 1358ش.
اعتضاد السلطنة، علیقلی میرزا، اکسیر التواریخ، بهکوشش جمشید کیانفر، تهران، ویسمن، 1370ش.
استعمار و ضدّ استعمار در سینما، ترجمه پرویز شفا، انتشارات توس، 1356ش.
بهار، مهدی، میراث‌خوار استعمار، تهران، امیرکبیر، 1357ش.
تاج‌بخش، احمد، سیاست‌های استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران نیمه اول قرن نوزدهم، تهران، اقبال، 1362ش.
ترجمه تاریخ و جغرافیای هندوستان، پرتغال و جزایر بریتانیا، بهکوشش سید صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1392ش.
ترجمه جغرافیای هند، بهکوشش سید صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1392ش.
ترجمه احوال روس و افغانستان و هندوستان، به کوشش صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۹۲ش.
تیموری، ابراهیم، عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، شرکت نسبی اقبال و شرکاء، 1332ش.
حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی‌های اندیشه گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیرکبیر، 1367ش.
حاجری، فرهاد، «مواضع مسلمانان شبه قاره هند در برابر تشکیل پادشاهی سعودی و فرقه وهابیت در نیمه نخست سده 20»، تاریخ و فرهنگ، ش 99، پاییز و زمستان 1396.
خامنه‌ای، سیدعلی، مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان، بی‌جا، انتشارات آسیا، 1347ش.
خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام مجموعه آثار امام خمینی(س)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
دروویل، گاسپار، سفرنامه دروویل، ترجمه جواد محیی، تهران، بنگاه مطبوعاتی گوتمبرگ، 1337ش.
دورانت، ویل، اختناق هندوستان یا (هندوستان در چه حال است)، ترجمه ر. نامور، تهران، مطبعه برادران باقرزاده، 1310ش.
دو قرن نیرنگ: داستان تلخ سیاست استعماری انگلیس در ایران. به انضمام کتاب «ایرانیان در میان انگلیسی‌ها» نوشته سر دنیس رایت، تألیف و ترجم محمود طلوعی، تهران، نشر علم، 1380ش.
ساسانی، خان ملک، دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، تهران، انتشارات بابک، 1354ش.
سپهر، میرزا محمدتقی لسان الملک، ناسخ التواریخ، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، اسلامیه، 1353ش.
سرگذشت خانم انگلیسی در هندوستان، ترجمه اعتمادالسلطنة، به اهتمام محمدرضا افشاری، تهران، انتشارات شقایق، 1363ش.
سعیدی، سید غلامرضا، اقبال‌شناسی، هنر و اندیشه محمد اقبال، تهران، انتشارات اقبال، 1338ش.
همو، اندیشه‌های اقبال لاهوری، به کوشش سید هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1370ش.
شریعتی، علی، بازگشت، تهران، انتشارات الهام و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی، 1385ش.
همو، ما و اقبال، تهران، انتشارات الهام و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی، 1386ش.
شهنواز، همایون، دلیران تنگستان، تهران، تلویزیون ملی ایران، 1353ش.
شورش هندوستان 1857م/1274ق، ترجمه اوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، با مقدمه ایرج افشار، تهران، انتشارات نیلوفر، 1372ش.
صفدری، محمدرضا، سیاسنبو: مجموعه داستان، تهران، قصه، 1382ش.
طلوعی، محمود، ترس از انگلیس،تهران، انتشارات هفته، 1369ش.
ذاکرحسین، عبدالرحیم، ادبیات ایران پیرامون استعمار و نهضت‌های آزادیبخش، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1379ش.
رجبی، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، تهران، نشر نی، 1390ش.
رواسانی، شاپور، دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعمار سرمایه‌داری، بی‌جا، نشر شمع، بی‌تا.
فرخی، محمد، دیوان فرخی یزدی، با تصحیح و مقدمۀ حسین ملکی، تهران، امیرکبیر، 1357ش.
قدیمی قیداری، عباس، «رویکردهای مورخان قاجاری به اروپا و استعمار»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دوره اول، شماره اول، بهار و تابستان 1389.
قنوات، عبدالرحیم، شریعتی و تاریخ اسلام، مشهد، نشر صالح، 1377ش.
کرمانشاهی بهبهانی، آقا احمد، مرآت الاحوال جهان نما، به کوششعلی دوانی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1375ش.
کیا، ایرج، سیر استعمار انگلیس در ایران، تهران، آبی، 1384ش.
گاندی، لیلا، پسااستعمارگرایی، ترجمه مریم عالم‌زاده و همایون کاکاسلطانی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1391ش.
مجتهد بلادی بوشهری، سید عبدالله، لوایح و سوانح (اسنادی درباره جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول)، مقدمه و توضیح از سید قاسم یاحسینی، کنگره بزرگداشت هشتادمین سالگرد شهادت رئیس علی دلواری، 1373ش.
محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، تهران، اقبال، 1378ش.
مطهری، مرتضی، ده‌گفتار، تهران، قم، صدرا، 1384ش.
ملکی، خلیل، برخورد عقاید و آراء، بهکوشش محمدعلی همایون کاتوزیان و امیر پیشداد، تهران، نشر مرکز، چاپ دوم، 1376ش.
میرفندرسکی،احمد، پیدایش و سقوط امپراطوری مستعمراتی پرتغال در هند به انظمام بحثی در ماهیت استعمار و جنبش ضدّ آن، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1341ش.
ناطق، هما، از ماست که بر ماست، تهران، انتشارات آگاه، 1354ش.
نصر، سیدتقی، ایران در برخورد با استعمارگران از آغاز قاجاریه تا مشروطیت، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1363ش.
نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه ، تهران، مؤسسه نشر هما، چاپ اول، 1364ش.
نوری، میرزا رفیع، تحفه خاقانیه: گزارش سفر هند در سال 1231ق، بهکوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1401ش.
نیبور، کارستن، سفرنامه کارستن نیبور (1765م)، ترجمه پرویز حبیبی، تهران، توکا، 1354ش.
وقار الملک، علی بن حسین، جام جم هندوستان، تبریز، 1316ق.
ولاهاکیس، جورج ان، و دیگران، استعمار و علم؛ تأثیرات و تعاملات اجتماعی، ترجمه مهدی کفائی و دیگران، تهران، سروش، 1398ش.
هاشم زاده محمدیه، عباس، و هاشم آقاجری، «تأثیر مهاجران ایرانی به هند بر اندیشه گران ایران از سقوط صفویه تا عصر ناصری (1264-1135/ 1848 -1722): مورد رستم الحکما»، فصلنامه مطالعات تاریخی ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش 7-8، بهار و تابستان 1384.
هوویت، ویلیام، دام صیادان یا عبرت ایرانیان (نخستین رسالۀ فارسی در شناخت استعمار انگلیس در شبه قارۀ هند)، ترجمه آقاصوفی هندی، بهکوشش محمدحسن رجبی (دوانی) و محسن نیک‌بین، تهران، نشر نی، 1399ش.
Ashraf, Ahmad, “Conspiracy Theories”, Iranica, available in: https://www.iranicaonline.org/articles/conspiracy-theories
Howitt, William, Colonization and Christianity: A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in All Their Colonies, London, Longman, 1838.
Idem, The English in India: Reprinted from Colonization and Christianity: A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in All Their Colonies, London, Longman, 1839.
Lambton, Ann K. S., “Some New Trends in Islamic Political Thought in Late 18th and Early 19th Century Persia”, Studia Islamica, No. 39, 1974.
Mattee, Rudi, (2002): “Suspicion, Fear, and Admiration: Pre- Nineteenth-Century Iranian Views of the English and Russians”, in N.Keeie and R. Matthee eds. Iran and the Surrounding World: Interactions in Culture and Cultural Politics, Seattle, 2002.
Idem, “Between Sympathy and Enmity: Nineteenth-Century Iranian Views of the British and the Russians”, New Historical Studies, Vol.4, Issue.4, 2009.
_||_
Ale Ahmad, Jalal, Gharbzadigī, Tehran, Intishārāt-i Majīd, 1375 SH.
Ale Ahmad, Jalal, Safar-i Frang, Zīr-i Naẓar-i Shams Ale Ahmad, Wīrāyish-i Mustafa Zamani Niya, Tehran, Kitāb Sīyāmak, 1376 SH.
Ahmadzadeh, Mohmmad Amir, Kalān Riwāyat-hā Dar Tārīkhnigārī Īrān Dar Duwri-yi Qājār (1264-1210q), Tehran, Pazhūhishgāh ʻUlūm-i Insānī Wa Muṭāliʻāt-i Farhangī, 1400 SH.
Arkoun, Mohmmed, Tārīkhmandī Andīshi-yi Islāmī, Translated by Rahim Hamdavi, Tehran, Nigāh Muʻāṣir, 1392 SH.
Afshar Yazdi, Mahmoud, Sīyāsat-i Urūppā Dar Īrān, Translated by Seyyed Ziya al-Din Dehshiri, Terhran, Muwqūfāt Duktur Mahmoud Afshar Yazdi, 1358 SH.
Ietezad al-Saltaneh, Aliqoli Mirza, Iksīr al-Tawārīkh, Revised by Jamshid Kiyanfar, Terhran, Wīsman, 1370 SH.
Istiʻmār Wa ḍid-i Istiʻmār Dar Sīnimā, Translated by Parwiz Shafa, Intishārāt-i Tūs, 1356 SH.
Bahar, Mehdi, Mīrāthkhār Istiʻmār, Terhran, Amīr Kabīr, 1357 SH.
Tajbakhsh, Ahmad, Sīyāsat-hā-yi Istiʻmārī-yi Rūsīyi-yi Tizārī, Ingilistān Wa Farānseh Dar Īrān-i Nīmi-yi Awwal-i Qarn-i Nūzdahum, Terhran, Iqbāl, 1362 SH.
Tarjumi-yi Tārīkh wa Jughrāfīyā-yi Hindūstān, Purtughāl Wa Jazāʼir-i Brītānīyā, Revised by seyyed Sadiq Hosseini Ashkiwari, Qom, Majmaʻ-i Dhakhāʼir-i Islāmī, 1392 SH.
Tarjumi-yi Jughrāfīyā-yi Hind, bi Kūshish-i seyyed Sadiq Hosseini Ashkiwari, Qom, Majmaʻ-i Dhakhāʼir-i Islāmī, 1392 SH.
Tarjumi-yi Aḥwāl-i Rūs, Afghānistān Wa Hindūstān, Revised by seyyed Sadiq Hosseini Ashkiwari, Qom, Majmaʻ-i Dhakhāʼir-i Islāmī, 1392 SH.
Teimouri, Ibrahim, ʻAṣr-i Bī Khabarī Yā Tārīkh-i Imtīyāzāt Dar Īrān, Shirkat-i Nasabī Iqbāl Wa Shurakāʼ, 1332 SH.
Haeri, Abdolhadi, Nukhustīn Rūyārūīyhāy-i Andīshigarān-i Īrān Bā Duwrūyi-yi Tamaddun-i Burzhūwāzī-yi Gharb, Tehran, Amīrkabīr, 1367 SH.
Hajari, Farhad, “Mawāḍiʻ-i Musalmānān Shibh-i Qārri-yi Hind Dar Barābar-i Tashkīl-i Pādishāhī-yi Saʻūdī Wa Firgi-yi Wahhābīyat Dar Nīmi-yi Nakhust-i Sadi-y 20”, Tārīkh wa Farhang, No.99, Pāyīz Wa Zimistān 1396 SH.
Khamenei, Seyyed Ali, Musalmānān Dar Nihḍat-i Āzādī-yi Hindūstān, Bī Jā, Intishārāt-i Āsīyā, 1347 SH.
Khomeini, Ruhollah, Ṣaḥīfi-yi Imām Majmūʻi Āthār-i Imām Khumiynī, Tehran, Muʼassisi-yi Tanẓīm Wa Nashr Āthār-i Imām Khomeini, 1379 SH.
Drouville, Gaspard, Safarnāmiy-i Durūwīl, Translated by Javad Mohii, Tehran, Bungāh Maṭbūʻātī Gūtimbirg, 1337 SH.
Durant, Wiil, Ikhtināq Hindūstān Yā (Hindūstān Dar Chi Ḥāl Ast), Translated by R. Namvar, Tehran, Maṭbaʻi-yi Barādarān-i Bāqirzādih, 1310 SH.
Duw Qarn Niyrang: Dāstān-i Talkh Sīyāsat-i Istiʻmārī Dar Īrān Bi Inḍimām-i Kitāb Īrānīyān Dar Mīyān Ingilīsīhā Niwishti-yi Sir Dinīs Rāyt, Taʼlīf Wa Tarjumih Mahmoud Tuluei, Tehran, Nashr-i ʻIlm, 1380 SH.
Sasani, Khanmalek, Dast-i Pinhān-i Sīyāsat-i Ingilīs Dar Īrān, Intishārāt-i Bābak, 1354 SH.
Sepehr, Mirza Mohammad Taqi Lisan al-Molk, Nāsikh al-Tawārīkh, Revised by Mohammad Baqir Behboudi, Tehran, Islāmīya, 1353 SH.
Sargudhasht-i Khānum Ingilīsī Dar Hindūstān, Translated by Etemad al-Saltanah, Revised by Mohammadriza Afshari, Tehran, Intishārāt-i Shaqāyiq, 1363 SH.
Saeedi, Seyyed Gholamreza, Iqbālshināsī, Hunar Wa Andīshih-yi Muḥammad Iqbāl, Tehran, Intishārāt-i Iqbāl, 1338 SH.
Saeedi, Seyyed Gholamriza, Andīshihāy-i Iqbāl Lāhūrī, Revised by Seyyed Hadi Khusruwshahi, Tehran, Daftar-i Nashr-i Farhang-i Islāmī, čāp Duwwum, 1370 SH.
Shariati, Ali, Bāzgasht, Tehran, Intishārāt-i Ilhām Wa Bunyād-i Farhangi-yi Duktur Ali Shariati, 1385 SH.
Shariati, Ali, Mā Wa Iqbāl, Tehran, Intishārāt-i Ilhām Wa Bunyād-i Farhangi-yi Doktor Ali Shariati, 1386 SH.
Shahnavaz, Homayoun, Dalīrān-i Tangistān, Tehran, Tilwīzīyūn Millī Īrān, 1353 SH.
Shūrish-i Hindūstān 1857 AD, Translated by Hovhannes Masehyan, Revised by Safdari, Mohammadriza, Sīyāsanbū: Majmūʻih Dāstān, Tehran, Qiṣih, 1382 SH.
Tolouei, Mahmoud, Tars Az Ingilīs, Tehran, Intishārāt-i Haftih, 1369 SH.
Zaker Hossein, Abd al-Rahim, Adabīyāt-i Īrān Pīrāmūn-i Istiʻmār Wa Nihḍāt-hāy-i Āzādībakhsh, Tehran, Muʾasisi-yi Intishārāt Wa čāp Dānishgāh Tehran, 1379 SH.
Rajabī, Mohammad Hasan, Maktūbāt Wa Bayānāt-i Sīyāsī Wa Ijtimāʻīy-i ʻUlamāy-i Shīʻih Duwriy-i Qājār, Nashr-i Niy, 1390 SH.
Ravasani, Shapour, Duwlat Wa Ḥukūmat Dar Īrān Dar Duwriy-i Tasalluṭ-i Istiʻmār-i Sarmāyidārī, Bī Jā, Nashr-i Shamʻ, Bī Tā.
Farrokhi, Mohammad, Dīwān-i Farrukhī Yazdī, Bā Taṣḥīḥ Wa Muqaddami-yi Ḥusiyn Malikī, Tehran, Amīrkabīr, 1357 SH.
Ghadimi Gheidari, Abbas, “Rūykard-hāy-i Muwarrikhān Qājārī Bi Urūpā Wa Istiʻmār”, Justārhā-yi Tārīkhī, Pazhūhishgāh-i ʻUlūm Insānī Wa Muṭāliʻāt-i Farhangī, Duwri-yi Awwal, Shumari-yi Awwal, Bahār Wa Tābistān, 1389.
Ghanavat, Abd al-Rahim, Sharīʻatī Wa Tārīkh-i Islām, Mashhad, Nashr-i Ṣāliḥ, 1377 SH.
Kermanshahī Bihbahani, Agha Ahamad, Mirāt al-Aḥwāl Jahānnamā, Revised by Ali Davani, Tehran, Intishārāt-i Markaz-i Asnād-i Ingilāb-i Islāmī, 1375 SH.
Kiya, Iraj, Siyr-i Istiʻmār Ingilīs Dar Īrān, Tehran, Ābī, 1384 SH.
Gandi, Leila, Pasā Istiʻmārgarāyī, Translated by Maryam Alemzadeh Wa Homayoun Kaksultani, Tehran, Pazhūhishkadi-yi Muṭāliʻāt-i Farhangī Wa Ijtimāʻī, 1391 SH.
Mojtahed Beladi Bushehri, Seyyed Abdullah, Lawāyiḥ Wa Sawāniḥ (Asnādī Dar Bārihy-i Ruwḥānīyat Jūnūb-i Īrān Dar Jang-i Jahānī-yi Awwal), Mugaddamih Wa Tuwḍīḥ Az Sayyid Ghasem Yahuseini, Kungiri-yi Buzurgdāsht-i Hashtādumīn Sālgard-i Shahādat-i Rais Ali Delvari, 1373 SH.
Mahmoud, Mahmoud, Tārīkh-i Rawābiṭ-i Sīyāsī Īrān Wa Ingilīs Dar Qarn-i Nūzdahum Mīlādī, Tehran, Iqbāl, 1378 SH.
Motahhari, Morteza, Dahguftār, Tehran, Qum, Ṣadrā, 1384 SH.
Maleki, Khalil, Barkhūrd-i ʻAqāyid Wa Ārāʼ, Revised by Mohammad Alī Homayoun Katouziyan Wa Amir Pishdad, Nashr-i Markaz, čāp Duwwum, 1376 SH.
Mirfendereski, Ahmad, Piydāyish Wa Suqūṭ Impirāṭūrī Purtighāl Dar Hind Bi Inẓimām Baḥthī Dar Māhīyat-i Istiʻmār Wa Junbish-i ḍid-i Ān, Tehran, Kitābkhāni-yi Ibn Sīnā, 1341 SH.
Nategh, Homa, Az Māst ki Bar Māst, Tehran, Intishārāt-i Āgāh, 1354 SH.
Nasr, Seyyed Taqī, Īrān Dar Barkhurd Bā Istiʻmārgarān Az Āghāz Qājārīyh Tā Mashrūṭīyat, Tehran, Shirkat-i Mutarjimān Īrān, 1363 SH.
Navaei, Abd al-Hossein, Īrān Wa Jahān Az Mughul Tā Qājārīyh, Tehran, Muʾasisih-yi Nashr Humā, čāp Awwal, 1364 SH.
Nuri, Mirza Rafīʻ, Tuḥfi-yi Khaqānīyi:Guzārish-i Safar Hind Dar Sāl-i 1231AH, Revised by Rasul Jafarian, Tehran, Nashr-i ʻIlm, 1401 SH.
Niebuhr, carsten, Safarnāmiy-i Kārstin Nībūr(1765 AD), Translated by Parviz Habibi, Tehran, Tūkā, 1354 SH.
Waqar al-Mulk, Alī b. Husayn, Jām Jam Hindūstān, Tabriz, 1316 AH.
Wilahakis, George Wa Dīgarān, Istiʻmār Wa ʻIlm; Taʾthīrāt Wa Taʻāmulāt-i Ijtimāʻī, Translated by Mahdi Kafaei Wa Dīgarān, Tehran, Surūsh, 1398 SH.
Hashemzadeh Mohammadiyeh, Abbas Wa Hashem Aghajari, “Taʾthīr Muhājirān-i Īrānī Bi Hind Bar Andīshihgarān Īrān Az Sughūṭ Ṣafawīyi Tā ʻAṣr-i Nāsirī (11264-1135) Murid-i Rustam al-Ḥukamā”, Faṣlnāmi-yi Muṭāliʻāt Tārīkhī ḍamīmyi Majallih-yi Dānishkadi-yi Adabīyāt Wa ʻUlūm Insānī Mashhad, No.7-8, Bahār Wa Tābistān, 1384 SH.
Hoyt, Wiliam, Dām Wa Ṣayyādān Yā ʻIbrat Īrānīyān (Nakhustīn Risāliy-i Fārsī Dar Shinākht Istiʻmār Ingilīs Dar Shibhi Qārri-yi Hind), Translated by Agha Soufi-yi Hindi, Revised by Mohammad Hasan Rajabi (Dawani) Wa Muhsen Nikbin, Tehran, Nashr-i Niy, 1399 SH.
