نقش مجادلات کلامی معاصر در بازنمایی سیمای حضرت خدیجه(س)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مجتبی سلطانی احمدی
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
سارا خاتمی
2
(دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
مصطفی گوهری فخرآباد
3
(استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
کلید واژه: خدیجه(س), عایشه, همسران پیامبر, تاریخ‌نگاری شیعی,
چکیده مقاله :
اگر چه در گزارش‌های موجود درباره خدیجه(س) روایات اختلافی کمتری نسبت به دیگر شخصیت‌های برجسته صدر اسلام به چشم می‌خورد، اما تأثیر گرایش های فکری، مذهبی و تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی دوران حیات مؤلفان بر بازنمایی این شخصیت بی‌تأثیر نبوده است و شماری از نویسندگان فریقین گاه دیدگاه های متفاوت و قابل نقدی درباره ایشان مطرح کرده اند. مقاله حاضر، در صدد بررسی این دیدگاه ها مخصوصا آراء نویسنده فقید لبنانی، جعفر مرتضی عاملی در خصوص خدیجه(س) است. در این میان به تأثیر حضور عایشه نه تنها به عنوان همسر پیامبر، بلکه دختر نخستین خلیفه پس از ایشان و جایگاه رفیع وی در میان برخی فرق نیز توجه شده‌است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه های کلامی نویسندگان شیعی و رقابت های آنان با اهل سنت گاه موجب شده‌است تا آن‌ها درباره سن خدیجه(س)، همسران پیشین و فرزندانش، نظرات شاذّی ارائه کنند. در باور آن‌ها کم نشان دادن سن خدیجه(س) و دوشیزه بودن وی هنگام ازدواج با رسول خدا(ص)، ایشان را در جایگاهی رفیع تر از عایشه _که در مقام مفاخره با دیگر همسران پیامبر بر این دو موضوع تأکید می ورزید_ می نشاند.
Although in the existing reports about Khadīdjah (pbuh), there are less conflicting narrations than other prominent personalities of the early days of Islam, but the influence of intellectual, religious and cultural, social, and political developments during the lifetime of the authors have had an effect on the representation of this character. So, a number of writers from fariqiyn have sometimes put forward different and critical views about her. This article aims to investigate those views, especially the opinions of the late Lebanese writer, Jafar Morteza Aamili, regarding Khadīdjah (pbuh). Meanwhile, the influence of Aisha's presence not only as the Prophet's wife, but also as the daughter of the first caliph after him and her high position among some factions has been noticed, the findings of this research indicate that the theological components of Shia writers and their competition with Sunnis have sometimes caused them to present wrong opinions about the age of Khadija, her previous husbands and her children. In their opinion, understating the age of Khadīdjah (pbuh) and her virginity when she married the Messenger of God (pbuh) put her in a higher position than Ayesha - who emphasized these two issues in the position of pride with the other wives of the Prophet.
ابن‌اثیر، أبوالحسن على بن محمد جزرى، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، داربیروت، 1385ق/1965م.
ابن‌داوود الحلی، تقی الدین الحسن بن علی بن داود الحلی، الرجال، منشورات الشریف الرضی، نسخة غیر مصححة.
ابن‌سعد، محمدبن‌سعد بن منیع، الطبقات الکبری، بهکوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق/1990م.
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، تصحیح لجنة من اساتذة، النجف الأشرف، المطبعة الحیدریه، 1376ق/1956م.
همو، مناقب خاندان نبوت و امامت (مناقب آل أبی طالب)، ترجمه حسین صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1392ش.
ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسف‌بن‌عبدالله‌بن‌محمد، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، بهکوشش على محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، 1412ق/1992م.
ابن‌عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله بن عبدالله الشافعی، تاریخ دمشق، بهکوشش عمرو بن غرامة العمروی، دارالفکر للطباعة والنشر و التوزیع، 1415ق/ 1995م.
ابن‌غضائرى، احمدبن‌حسین، الرجال (ابن الغضائری)، بهکوشش محمدرضا حسینى جلالى، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، 1422ق.
ابن‌حماد دولابی، الذریة الطاهره، قم، جامعه مدرسین، 1418ق.
ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله، دلائل النبوه، دارالنفائس، بیروت، 1412ق.
همو، دلائل النبوه، بهکوشش محمد الحداد، دار طیبة، الریاض، 1409ق.
ابن‌طلحه شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، دارالبلاغ، 1421ق.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش عمرو بن غرامه العمروی، بیجا، درا الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415ق/ 1995م.
ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام الحمیرى المعافرى، السیرة النبویة، بهکوشش مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى، بیروت، دارالمعرفة، بى‌تا.
احمد زکی یمانی، دار السیدة خدیجة بنت خویلد ـ رضی الله عنها ـ فی مکة المکرمة: دراسة تاریخیة للدار و موقعها و عمارتها، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 1434ق/ 2013م.
اصفهانی، ابوالفرج على بن الحسین، مقاتل الطالبیین، بهکوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
اربلى، ابوالحسن علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضى، 1421ق.
اکرم ضیاء العمری، السیرة النبویة الصحیحة، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم، 1415ق/ 1994م.
بلاذری، احمد‌بن‌یحیى‌بن جابر، انساب الاشراف، بهکوشش سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417ق/1996م.
بیهقی، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، ابوبکر احمد بن الحسین البیهقى، بهکوشش عبدالمعطى قلعجى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1405ق/1985م.
تهرانی، حسین، خصایص ام‌المومنین خدیجه الکبری سلام الله علیها: ویژگی‌های حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، قم، طوبای محبت، 1393ش.
حجتی کرمانی، محمدجواد، «ابوالقاسم کوفی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373ش.
حسینی، محمد، هوامش نقدیة: دراسة فی کتاب مأساة الزهراء، بیروت، دارالعارف للمطبوعات، 1419ق/ 1998م.
حمیری، أبی العباس عبد الله بن جعفر الحمیری، قرب الإسناد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1413ق.
الخشن، حسین، ابحاث حول السیدة عائشة؛ رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد للطباعة و النشر و التوزیع، 1438ق/2017م.
الخضر، محمد سالم، انّی رزقت حبها، الکویت، مبرّة الآل و الاصحاب، 2009م.
خلیفة بن خیاط، أبوعمرو خلیفة بن خیاط بن خلیفة الشیبانی العصفری البصری؛ طبقات خلیفة بن خیاط، سهیل زکار، دارالفکر لطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق/ 1993م.
سبط‌بن‌جوزى، شمس‌الدین ابوالمظفر؛ تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضى، 1418ق.
سلیم، عبدالامیر، «امّ سلمه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج11، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
السید بن احمد بن ابراهیم، زینب و رقیه و ام کلثوم بنات رسول الله لا ربائبه، کویت، مبرّة الآل و الاصحاب، 2010م.
شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1385ش.
صدوق، محمد بن على ابن‌بابویه، معانی الأخبار، قم، 1403ق.
همو، الخصال، بهکوشش علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362ش.
همو، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة، قم؛ مؤسسة البعثة، 1417ق.
قاضی نعمان‌بن‌محمد مغربى ابن‌حیون، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، قم، 1409ق.
قاضی مروزی، سید عزالدین، الفخری فی انساب الاطالبین، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، 1409ق.
طه عبدالباقی سرور، خدیجة زوجة الرسول، قاهره، دار الهنا للطباعة و النشر، بیتا.
طوسی، محمد بن الحسن، الامالی (للطوسی)، قم، 1414ق.
همو، تخلیص الشافی، بهکوشش سید حسین بحرالعلوم، نجف، 1383ق.
همو، الغیبه، مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، قم، دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق.
طبری، عمادالدین حسن بن علی بن محمد بن علی بن الحسن الطبری، کامل بهایی، به کوشش اکبر صفدری قزوینی، تهران، انتشارات مرتضوی، 1383ش.
طبری، أبوجعفر محمدبن‌جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بهکوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ق/1967م.
طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم: آل البیت، 1417ق.
طهماز، عبدالحمید محمود، السیدة عائشة أم‌المؤمنین و عالمة نساء الإسلام، بیجا، دارالقلم، 1415ق/1994م.
همو، السیدة خدیجة امّ المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، دمشق، دارالقلم، 1417ق/1996م.
عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من السیرة النبی الاعظم، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1426ق/1385ش.
عسکری، مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه محمدجواد کرمی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی علامه عسکری، 1390ش.
علامه حلى، حسن بن یوسف بن مطهر، الرجال العلامة الحلی، بهکوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الذخائر، 1411ق.
صفری فروشانی، نعمت الله و داوود کاظم‌پور، «بررسی و تحلیل سن حضرت خدیجه در ازدواج با پیامبر(ص) (با تاکید بر منابع تاریخی)» مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه(س)، جامعة المصطفی العالمیة، 1397ش.
عمری، علی بن محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، به کوشش محمود مرعشی و احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۳۸۰ش/۱۴۲۲ق.
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق مرکز بحوث دارالحدیث. قم، نشر دارالحدیث، 1430ق.
کوفی، أبوالقاسم علی بن أحمد، الاستغاثه فی بدع الثلاثه، تهران، اعلمی، 1373ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
همو، حیاة القلوب، ترجمه علی امامیان، قم، سرور، ۱۳۸۴ش.
محمودپور، محمد، «خدیجه»، دانشنامه جهان اسلام، ج15، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1393ش.
مرادینسب، حسین، «خدیجه بنت خویلد»، دایرة المعارف قرآن کریم، ج 12، قم، بوستان کتاب قم، 1393ش.
مسعودی، ابوالحسن‌على‌بن‌الحسین‌بن‌على، مروج الذهب و معادن الجوهر، بهکوشش اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409ق.
همو، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوى، القاهره، دارالصاوی، بى‌تا.
مسلم، مسلم‌بن الحجاج أبو الحسن القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، بهکوشش محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
مفید، محمد بن محمد، مسائل السروریه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
مقدسی، مطهربن‌طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بى‌تا.
میرشریفی، سیدعلی، پیام آور رحمت، تهران، سمت، 1385ش.
نجاشی، أبی العبّاس أحمد بن علی، الرجال النجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی، به کوشش السیّد موسى الشبیری الزنجانی، بیتا.
یعقوبى، احمد بن أبى یعقوب بن جعفر بن وهب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بى‌تا.
یوسفی‌غروی، شیخ محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکرالاسلامی، 1417ق.
Freyer Stowasser, Barara, “Khadīdja”, Encyclopedia of Quran, Leiden, Brill, 2003.
Watt, Montgomery, “Khadija”, EI2, Leiden, E.J.Brill, 1997.
_||_Abū Nuʿaym Iṣfahānī, Aḥmad b. ʿAbdullah, Dalāil Al- Nubuwwah, Dar al-Nafais, Beirut, 1412 AH.
Aḥmad Zakī Yamānī, Dār al- sayyedah Khadīdjah, London, Al-Furqan Foundation for Islamic Heritage, 1434 AH / 2013 AD.
Akram Zia Al-Omari, Al-Sīrat al-Nabawīyyah al- ṣaḥīḥah, Medina, Maktab al-Ulum wa al-Hakam, 1415 AH / 1994 AD.
ʿAllāma Hillī, Ḥasan b. Yūsuf, Al-Rijāl Allama Hillī, Revised by Muhammad Sadiq Bahr al-Ulum, Dar Al-Zakhair, Najaf Ashraf, 1411 AH.
ʿAmeli, Jafar Morteza, Al- Ṣaḥīḥ min Ṣīrat al-Nabīyy al-Aʿẓam, Qom, Dar Al-Hadith, 1426AH / 2005AD.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Djābir, Ansāb al-Ashrāf, Revised by Soheil Zakkar and Riyadh Zerekli, Beirut, Dar al-Fikr, 1417AH/ 1996 AD.
Bukhārī, Abū ʿAbdullah Muḥammad b. Ismāʿīl, Ṣaḥīḥ al- Bukhārī, Dar al-Najat, 1422 AH/ 2001 AD.
Ḥimyarī, Abu al-ʿAbbās Abū Abdullāh b. Jafar, Qurb al- Asnād , Al-Bayt Foundation, peace be upon them, Le Ehyae al- turath, Qom, 1413 AH.
Hojjati Kermani, Mohammad Javad, "Abulqāsim al- kūfī", Daerat al_Maaerf Bozorg Eslami, Tehran, Daerat al_Maaerf Bozorg Eslami, 1994.
Hosseini, Mohammad, Hawamesh Naqdiyya: Studies in the book of Masāt al- Zahrā, Beirut, Dar Al-Aref Publishing House, 1419 AH / 1998 AD.
Ibn ʿAbd al-Barr, Abū ʿUmar Yūsuf b. ʿAbdullāh b. Muḥammad, Al-Istīʿāb fi Maʿrifat al-Aṣaḥab, Revised by Muhammad al-Bajawi, Beirut, Dar al-Jalil, 1412AH/ 1992AD.
Ibn ʿAsākir, Abu al-Ḳāsim ʿAlī b. al-Ḥasan b. Hibat Allāh b. ʿAbdullāh al-Shāfiʿī, Tārīkh Madīnat Demashḳ, Revised by Amr b. Gharamah Al-Amrawi, Beirut, Dar al-Fikr, 1415AH/ 1995AD.
Ibn Athīr, Abu al-Ḥasan Ali b. Muḥammad al-Djazarī, ʾUsd al-Ghāba fi Maʿrifat al- Ṣaḥaba ,Beirut, Dār al-Fikr, 1409AH/ 1989AD.
Ibn Dāwūd Al-Ḥillī, Taqī Al-Din Al-Ḥasan b. ʿAlī b. Dāwūd Al- Ḥillī, Al-Rijāl, Al-Sharif Al-Razi Publications, non-corrected version.
Ibn Ghaḍāirī, Aḥmad b. al-Ḥusayn Revised by Hosseini Jalali, Mohammad Reza, Dar Al-Hadith Cultural Scientific Institute, Qom, Publishing Organization, 1422 AH.
Ibn Ḥammād Al- Dūlābī, Al- dhurrīyyat Al- Ṭāhirah, Qom, Jameat Al- Modarresin, 1418 AH.
Ibn Hishām, ʿAbdul Malik b. Hishām al-Ḥimyarī al-Muʿāfirī, Al-Sīrat al-Nabawīyyah, Revised by Mustafa Al-Saqqa and Ibrahim Al-Abiyari and Abd Al-Hafiz Shalabi, Beirut, Dar Al-Ma'rifah.
Ibn Saʿd, Muḥammad, Al-Ṭabaḳāt al-Kubrā, Revised by Moḥammad Abdul Qadir Atta, Beirut, Dār al-Kitab al-ʿIlmīyyah, 1410AH/ 1990AD.
Ibn Shahri Āshūb, Manāqib Ālī b. Abī Ṭlāib, Revised by paradise of Masters, Najaf, Matbat al-Haydariya, 1376/ 1956AD.
Ibn Ṭalḥah al-Shāfiʿī, Maṭāl al- Saʾūl fī Manāqib Āl A- Rasūl, Beirut, Dar al-Balaghah, 1421 AH.
Iṣfahānī, Abu al-Faraddj ʿAlī b. al-Ḥusayn, Maḳātil al-Ṭālibīyyīn, Revised by Sayyid Ahmad Saqr, Beirut, Dar al-Marefah.
Khalīfat b. Khayyāt, Abū ʿAmr Khalīfa b. Khayyāt Al-Shaybānī Al-ʿUsfurī, Ṭabaḳāt Khalīfat b. Khayyāt, Revised by Soheil Zakkar, Beirut, Dar al-Fikr, 1414AH / 1993AD.
Al-Khashin, Hussein, Abḥāth Ḥawl al- sayyedah ʿUāyeshah, Beirut, Dar Rawafd, 1438 AH / 2017 AD.
Al-Khidr, Muhammad Salem, Innī Ruziqtu Ḥubbahā, Kuwait, Mabarrat Al-Aal wa Al-Ashab, 2009 AD.
Kūfi, Abu al-Ḳasim ʿAlī b. Aḥmad, Al-Istiḳātha fi al-Bidaʿ al-Thalātha, Tehran, Aalami, 1373/ 1994AD.
Kuliynī, Abu Dja'far Muḥammad b. Yaʿḳūb, Al-Kāfī, Revised by Center for the Dar al-Hadith, Qom, Dar al-Hadith Publishing, 1430 AH.
Madjlisī, Muḥammad Bāqir b. Muḥammad Taqī, Biḥār al-Anvār, Beirut, Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi, 1403 AH.
Homo, Ḥayat al- Qulūb, Qom, Soroor, 2005.
Maḳdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, al-Badʾ wa al-Tārīkh, Bursaid, Maktab al-Thaqafah al-Diniyya.
Masʿūdī, Abū al- Ḥasan b. ʿAlī b. Ḥusayn b. ʿAlī, Murūdj al-Dhahab wa Maʿādin al- Djawhar, Revised by Asad Dagher, Qom, Dar al-Hijra, 1409AH/ 1988AD.
Homo, Al-Tanbīh wa al-Ishrāf, Revised by Abdullah Ismail Al-Sawi, Cairo, Dar al-Sawi.
Mirsharifi, Seyyed Ali, Payamavare Rahmat, Tehran, Samt, 2006.
Mufīd, Muḥammad b. Muḥammad, Al-Masāil Al-Sururīyya, Qom, Sheikh Mufid Congress, 1413 AH.
Muslim, Muslim b. Al-Ḥajjāj Al-Nīshābūrī, Ṣaḥīḥ Muslim, Revised by Muhammad Fouad Abdul Baqi, Beirut, Dar Al-Ihyaa Al-Tarath Al-Arabi.
Najjāshī, Abī Al-ʿAbbās Aḥmad b. ʿAlī, Al-Rijal Al- Najjāshī, Moasseseh al-Nashr al-Islami, Revised by Sayyid Musa Al-Shabbiri Al-Zanjani, without date.
Qāḍī Marvzī, Seyyed ʿIzz al-Dīn, Al-Fakhrī Fī Ansāb Al-Atālibiyyīn, Qom, Maktab Ayatollah Al-Marashi Al-Najafi, 1409 AH
Qāḍī Nʿumān b. Muḥammad al-Maghribī Ibn Ḥayyūn, Sharḥ al-Akhbār, Qom, 1409 AH.
Ṣadūḳ, Abū Djaʿfar Muḥammad b. ʿAlī b. al-Ḥusayn b. Mūsā b. Bābawayh al-Qummī, Al-Amālī, Qom, Al-Ba'ath Institute, 1417AH/ 1996AD .
Homo, Al- KhiṢāl, Revised by Ali Akbar Ghaffari, Qom, Jameat al- midarresin, 1362.
Homo, Maʿānī al- Akhbār, Qom, 1403AH.
Safari Foroushani, Nematullah; Davood Kazempour, “Barrasi wa Tahlile Senne Ḥaḍrat Khadīdjah dar Ezdewaj ba Payambar (ba Takid bar Manabea Tarikhi)”, Majmooe Maqalate Hamayeshe Sadafe Kowsar Ḥaḍrat Khadīdjah, Jameat al-Mustafa al-Alamiyyah, 1397/ 2018AD.
Salim, Abd al-Amir, "Ummi Salamah", Daerat al_Maaerf Bozorg Eslami, Tehran, Daerat al_Maaerf Bozorg Eslami, 1380.
Sharīf Murtaḍā, Abū al-Ḳāsim ʿAlī b. al-Ḥusayn al-Mūsawī, Shāfiī fi al-Imāma, Revised by Seyyed Abdul Zahra al-Husseini al-Khatib, Tehran, Moassesa al-Sadeq Lettebaah wa al-Nashr.
Shahidi, Seyyed DJafar, Tarikhe Tahliliye Islam, Tehran, Daftare Nashre Farahange Islami, 1997AD.
Sibṭ b. al-Djawzī, Shams al-Dīn Abū al-Muẓaffar, Tadhkirat al-Khawāṣ, Qom, Al-Sharif Al-Radhi, 1418 AH/ 1997AD.
Ṭabarī, Abū Djaʿfar Muḥammad b. Djarīr, Tārīkh al-Rusul wa al-Mulūk, Revised by Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim, Beirut, Dar al-Torath, 1387AH/ 1967AD.
Ṭabarī, ʿImadād al-Din Hasan b. Alī , Kāmil Baha'ī, Revised by Akbar Safdari Qazvini, Tehran, Mortazavi Publications, 2004.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Iʿlām al-Warā bi Aʿlām al-Hudā, Qom, Al-Albayt, 1417AH/ 1996AD.
Tahmaz, Abdul Hamid Mahmoud, Al- Sayyida ʿĀishah, Dar al-Qalam, 1415 AH / 1994 AD.
Homo, Al- Sayyida Khadīdjah, Damascus, Dar al-Qalam, 1417 AH / 1996 AD.
Tehrani, Hossein, Khasaes Ommol Moamenin Khadīdjah al-Kubrā, peace be upon him, Qom, Toubai Mohabbat, 2014AD.
Ṭūsī, Abū Djaʿfar Muḥammad b. al- Ḥasan b. ʿAlī b. al- Ḥasan, Talkhīṣ al- Shāfī, Revised by Seyyed Hussein Bahr al-Ulum, Najaf, 1383AH/ 1963AD.
Homo, Al-Amālī, Qom,Moassesah Baath, 1414AH/ 1993AD.
Homo, Al- Ghībah, Revised by Tehrani, Ibadullah wa Naseh, Ali Ahmad, Qom, Dar al-Ma'arif al-Islamiya, 1411 AH.
'Umarī, ʿAlī b. Muḥammad, Al-Majdī fī Ansāb al- Ṭālibīyyīn, Revised by Marashi, Mahmoud, and Mahdavi Damghani, Ahmad. Qom, Public Library of Grand Ayatollah Marashi Najafi, 1380–1422.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb b. Djaʿfar b. Wahab, Tārīkh al- Yaʿḳūbī, Beirut, Dar Sader.
Yousofi Gharavi, Sheikh Mohammad Hadi, Mawsūat al-tārīkh al-Islāmī, Qom - Tehran, Majma al-fekr al-Islami , 1417AH/ 1996AD.
Watt, Montgomery, "Khadija", EI2, Leiden, E.J. Brill, 1997.
