واکنش ایرانیان به ورود و رواج «عینک»: مطالعه‌ای برپایه نامه‌های دوستانه دوره صفویه

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

سارا زبان فهم نصیری ¹ ( دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران )
حسن الهیاری ² ( استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران )

تاریخ دریافت : 1401/07/26 تاریخ پذیرش : 1401/09/09 تاریخ انتشار : 1401/09/28

کلید واژه: تاریخ عینک در ایران, اختراعات اروپایی در ایران, نامه‌های دوستانه دوره صفویه,

چکیده مقاله :

یکی از مهم‌ترین اختراعات اروپاییان که در دوره صفویه با اقبال فراوان روبه‌رو شد عینک بود. ورود و رواج استفاده از عینک واکنش‌های بسیاری را از سوی مردم به همراه داشت. به‌رغم سکوت منابع رسمی، می‌توان این واکنش‌ها را در منابع غیررسمی ازجمله دیوان‌های شعر، شهرآشوب‌ها و به ویژه نامه‌های دوستانه (اخوانیات) مشاهده و پی جویی کرد. این پژوهش می کوشد با بهره‌گیری از نامه‌های اخوانی عصر صفوی واکنش ایرانیان به پدیده عینک در این دوره و علل این واکنش‌ها را بررسی نماید. واکنش‌ها به پدیده عینک در این دوره نخست کنجکاوانه و سپس تمایل شدید به تملک آن و حتی چشم‌وهم‌چشمی بوده و موضوع نیاز واقعی یا تجویز چشم‌پزشک چندان مطرح نبوده‌است. اشتیاق جالب‌توجه ایرانیان به استفاده از عینک نیز تحت تأثیر عادات و خلق‌وخو، ویژگی‌های فرهنگی و اعتقادی، اشعار شاعران و تحولات و شرایط نوظهور جامعه آن روزگار بوده‌است. حضور اروپاییان در بسیاری از شهرها و استفاده آنان از ابزار و اختراعات جدید و نقش سفرای سیاسی، تجار و روحانیون در ترویج عینک نیز انکارناپذیر است.

چکیده انگلیسی:

Eyeglasses were one of the most important inventions of the Europeans that met with great Demand and success during the Safavid period. Entry and spread of using glasses brought many reactions from people. Despite the silence of official sources, these reactions are found in unofficial sources, such as poetry, Shahrāshūbs, and especially friendly letters Ekhwanīyāt observed. This research tries to use those letters to examine the reaction of Iranians to the eyeglasses in this period. Reactions to the glasses in this period was first curious and Jealousy then strong desire to possess it and real need or prescription of an ophthalmologist had not been very important. The interesting passion of Iranians to use glasses also under the influence of habits and mood, cultural and religious characteristics, poems of poets and developments and conditions of the society. The presence of Europeans in many cities and their use of tools and new inventions and the role of political ambassadors, businessmen and clerics in promoting eyeglasses are also undeniable.

منابع و مأخذ:

اطهر رضوی، عباس، شیعه در هند، ج 1، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، 1376ش.

انصاری نکو، جعفر و هانیه ناجی اصفهانی، تاریخ عینک و عینک‌سازی در ایران و جهان، تهران، انتشارات کاوش قلم، 1386ش.

اهلی شیرازی، دیوان اهلی شیرازی، به­کوشش حامد ربانی، تهران، کتابفروشی سنایی، 1344ش.

بسطامی، علی، حدائق السلاطین فی کلام الخواقین، به­کوشش شریف النساء انصاری، حیدرآباد، بی­تا.

تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تهران، انتشارات سنایی، 1369ش.

جدید الاسلام، علیقلی، سیف المومنین فی قتال المسلمین، به­کوشش رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1388ش.

حافظ، شمس‌الدین، دیوان حافظ، به­کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات اسوه، 1395ش.

حزین لاهیجی، شیخ محمدعلی، دیوان حزین لاهیجی، به­کوشش ذبیح­الله صاحبکار، تهران، انتشارات سایه، 1378ش.

حقیقی، فرزام، «تفننی در ادب فارسی، بازیابی عینک از متون سده‌های نهم تا دوازدهم»، مجله شعر پژوهی، شماره اول، پیاپی 23، 1394ش.

دلاواله، پیترو، سیاحتنامه دلاواله، ترجمه شعاع الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش.

رساله جامعة اللغة فی تکمیل الانسان، کتابخانه مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، شماره بازیابی 1844.

زبان‌فهم نصیری، سارا، نامه‌های دوستانه عصر صفوی، تهران، انتشارات سخنوران، 1399ش.

سیدای نسفی، کلیات آثار، به­کوشش جابلقاداد علیشایف، دوشنبه، آکادمی علوم تاجیکستان، 1990م.

شاردن، ژان، سیاحت‌نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1338ش.

شفیعیون، سعید، «جریان شناسی نثر ادبی در دوره صفویه با تکیه‌ بر آثار نصیرای همدانی»، جستارهای نوین ادبی، شماره 196، 1396ش.

شمیسا، سیروس، فرهنگ اشارات، تهران، انتشارات میترا، 1387ش.

صادقی، مقصود علی و یوسف رحیم لو، «رویکردهای ایرانیان عصر صفوی به اختراعات اروپایی»، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی، شماره 12، 1382ش.

صادقی، مقصود علی، «فرنگ در آیینه ایرانیان عصر صفوی»، رساله دکتری رشته تاریخ، دانشگاه تبریز، 1380ش.

صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران، ج 1، ایران، تهران، انتشارات فردوس، 1388ش.

صنیع‌الدوله، میرزا حسن، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1389ش.

عبدی بیگ شیرازی، زین العابدین علی، روضه الصفات، به­کوشش ابوالفضل هاشم اوغلی، تهران، انتشارات دانش، مسکو، 1974م.

علیخانی، علی‌اکبر و دیگران، هویت در ایران، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی پژوهشکده علوم انسانی، 1383ش.

فیض کاشانی، ملا محسن، کلیات اشعار مولانا فیض کاشانی، به­کوشش محمد پیمان، تهران، انتشارات سنایی، 1366ش.

فیگوئروا، دن گارسیادسیلوا، سیاحتنامه فیگوئروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، انتشارات نشرنو، 1362ش.

قاسمی گنابادی، محمدقاسم، لیلی و مجنون، به­کوشش زهرا اختیاری، مشهد، انتشارات آهنگ قلم، 1393ش.

قدسی مشهدی، حاجی محمدجان، دیوان قدسی، به­کوشش محمد قهرمان، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1375ش.

کربن، هانری و دیگران، روح ایران، ترجمه محمود بهفروزی، تهران، انتشارات پندنامک، 1381ش.

الگود، سیریل، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاودان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386ش.

لاله تیک چند، بهار، بهار عجم، به­کوشش کاظم دزفولیان، تهران، انتشارات طلایه،1380ش.

مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، انتشارات شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1383ش.

معتمدی، اسفندیار، تاریخ علم در ایران، ج 1، تهران، انتشارات مهاجر، 1391ش.

میرفطروس، علی، تاریخ در ادبیات، چ 1، کانادا، نشر فرهنگ، 2006م.

هندوشاه استرآبادی، محمدقاسم، تاریخ فرشته، ج 1، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1387ش.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 1398.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 8852.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 10180.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 14215.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 3455.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 5996.

 نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی مجلس، شماره‌های بازیابی 38/ 13934.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی موزه ملک، شماره بازیابی 11/ 554.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی موزه ملک، شماره بازیابی 2182.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی موزه ملک، شماره بازیابی 86/6679.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 6710.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 1997.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 5357.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 5645.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 4758.

نسخه خطی کتابخانه و مرکز اسناد و نسخ خطی دانشگاه تهران، شماره بازیابی 3034.

Fryer, John, “A new account of East India and Persia in Eight Letters”, Vol.2, Published by Kraus Reprint, London, 1967.

Iḥtishāmī Hūnihgānī, Khusruw, “Ulūhīyat Ashyāʼ dar Shiʻr-i Ṭrāz-i Nuw”, Faṣlnāmiy-i Farhang Iṣfahān: Wīzhiy-i Hmāyish Ṣāʼib Pazhūhī, Shumāriy-i Payāpiy 25-26, 1381, Ṣ 77-86.

Ikhtīyārī, Zahrā, “Naqḍ-i Naqdī Bar Liylī wa Majnūn Qāsimī Gunābādī Bi Taṣḥīḥ Duktur Zahrā Ikhtīyārī”, Faṣlnāmiy-i ʻIlmī Takhaṣuṣīy-i Zabān wa Adabīyāt Ghināʼī Dānishgāh Āzād Wāhid Najafābād, Sāl-i Nuhum, Shumāriy-i 30, 1398, Ṣ 24-9.

Aṭhar  Raḍawī, ʻAbbās, Shīʻih Dar Hind, J1, Tarjumiy-i Markaz-i Muṭāliʻāt wa Taḥqīqāt Islāmī, Qum, Markaz-i Muṭāliʻāt wa Taḥqīqāt Islāmī, 1376.

Anṣārī Nikū, Jaʻfar wa Hānīyh Nājī Iṣfahānī, Tārīkh ʻIynak wa ʻIynaksāzī Dar Īrān wa Jahān, Tihrān, Intishārāt Kāwush Qalam, 1386.

Ahlī Shīrāzī, Dīwān-i Ahlī Shīrāzī, bi Kūshish-i Ḥāmid Rabbānī, Tihrān, Kitābfurūshīy-i Sanāyī, 1344.

Basṭāmī, ʻAlī, Ḥadāʼiq-u l-Salāṭīn fī Kalām-i l-Khawāqīn, çāp Sharīf al-Nisāʼ Anṣārī, Ḥiydarābād, Bī Tā.

Tāwirnīyih, Zhān Bātīst, Safarnāmiy-i Tāwirnīyih, Tarjumiy-i Abū Turāb Nūrī, Tihrān, Intishārāt Sanāyī, 1369.

Jadīd al-Islām, ʻAlīqulī, Sayf-u al-Muʼminīn fī Qitāl-i Muslimīn, bi Kūshish-i Rasūl Jaʻfarīyān, Qum, Anṣārīyān, 1388.

Ḥāfiz, Shams al-Dīn, Dīwān Ḥāfiz, Az Nuskhiy-i Muḥammad Qazwīnī wa Qāsim Ghanī, Tihrān, Intishārāt Uswih, 1395.

Ḥazīn Lāhījī, Shiykh Muḥammad ʻAlī, Dīwān Ḥazīn Lāhījī, Taṣḥīḥ Dhabīḥullāh Ṣāḥibkār, Tihrān, Intishārāt Sāyih, 1378.

Ḥaqīqī, Farzām, “Tafannunī dar Adab Fārsī: Bāzyābīy-i ʻIynak az Mutūn Sadihāy-i Nuhum Tā Dawāzdahum”, Majalliy-i Shiʻr Pazhūhī, Shumāriy-i Awwal, Payāpiy 1394, 23, Ṣ 99-121.

Dilāwālih, Pitrū, Sīyāhtnāmiy-i Dilāwālih, Tarjumiy-i Shuʻāʻ-u al-Dīn Shafā, Tihrān, Bungāh Tarjumih wa Nashr Kitāb, 1348.

Zabānfahm Naṣīrī, Sārā, Nāmihāy-i Dūstāniy-i ʻAṣr Ṣafawī, Tihrān, Intishārāt Sukhanwarān. 1399.

Sayyidāy-i Nasafī, Kullīyāt Āthār, Muqadammih wa Taṣḥīḥ Jābulqādād ʻAlīshāyuf, Dushanbih, Ākādimī ʻUlūm Tājīkistān, 1990.

Shārdin, Zhān, Sīyāḥtnāmiy-i Shārdin, Tarjumiy-i Muḥammad ʻAbbāsī, Tihrān, Intishārāt Amīr Kabīr, 1338.

Shafīʻīyūn, Saʻīd, “Jaryānshināsī Nathr Adabī Dar Duriy-i Ṣafawīyih Bā Tikīy-i Bar Āthār Naṣīrāy hamidānī”, Nashrīyhy-i ʻIlmī Pazhūhī Justārhāy-i Nuwīn Adabī, Shumāriy-i 196, 1396, Ṣ 23-53.

Shamīsā, Sīrūs, Farhang Ishārāt, Tihrān, Intishārāt Mītrā, 1387.

Ṣādiqī, Maqṣūd ʻAlī wa Yūsif Raḥīmlū, »Rūykard-hāy-i Īrānīyān-i ʻAṣr-i Ṣafawī bi Ikhtirāʻāt-i Urūppāyī«, Shumāriy-i 12, 1382, Ṣ 91-100.

Ṣādiqī, Maqṣūd ʻAlī, “Farang Dar Āyīniy-i Īrānīyān-i ʻAṣr-i Ṣafawī”, Pāyānnāmihy-i Dukturā Rishtiy-i Tārīkh, Dānishgāh Tabrīz, Ustād Rāhnamā: Duktur Yūsif Raḥīmlū, 1380.

Ṣafā, Dhabīhullāh, Tārīkh Adabīyāt Īrān, J1, Īrān, Tihrān, Intishārāt Firdūsī, 1388.

Ṣanīʻ al-Dawlah, Mīrzā Ḥasan, Rūznāmiy-i Khāṭirāt-i Iʻtimād al-Salṭanih, Tihrān, Intishārāt Amīr Kabīr, 1389.

ʻAbdī  Biyg Shīrāzī, Zayn al-ʻĀbidīn ʻAlī, Taṣḥīḥ Abū al-Faḍl Hāshim Ughlī, Tihrān, Intishārāt Dānish, Musku, 1974.

ʻAlīkhānī, ʻAlīakbar wa Dīgarān, Huwīyat dar Īrān, Tihrān, Intishārāt Jahād Dānishgāhī  Pazhūhishkadiy-i ʻUlūm Insānī, 1383.

Fiyḍ Kāshānī, Mullā Muḥsin, Kullīyāt Ashʻār Mawlānā Fiyḍ Kāshānī, Taṣḥīḥ Muḥammad Piymān, Tihrān, Intishārāt Sanāyī, 1366.

Fīguʼirā, Dun Gārsīyādisīlwā, Sīyāḥatnāmiy-i Fīguʼirā, Tarjumiy-i Ghulāmriḍā Samīʻī, Tihrān, Intishārāt Nashr Nuw, 1362.

Qāsimī Gunābādī, Muḥammadqāsim, Liylī wa Majnūn, Taṣḥīḥ  wa Taʻlīq Zahrā Ikhtīyārī, Mashhad: Intishārāt Āhang Qalam, 1393.

Qudsī Mashhadī, Ḥājī Muḥammadjān, Dīwān Qudsī, Taṣḥīḥ Muḥammad Qahramān, Mashhad, Intishārāt Dānishgāh Firduwsī, 1375.           

Kurbin, Hanrī wa Dīgaran, Rūḥ Īrān, Tarjumiy-i Maḥmūd Bihfurūzī, Tihrān, Intishārāt Pand Nāmak, 1381.

Ilgūd, Sīrīl, Ṭib dar Duriy-i Ṣafawīyih, Tarjumiy-i Muḥsin Jāwidān, Tihrān, Intishārāt Dānishgāh Tihrān, 1386.

Lālihtīkçand, Bahār, Bahār ʻAjam, Taṣḥīḥ Kāẓim Dizfūlīyān, Tihrān, Intishārāt Ṭalāyih, 1380.

Maṣāḥib, Ghulāmḥusiyn, Dāʼirat al-Maʻārif Fārsī, Tihrān, Intishārāt Shirkat Sahāmī Kitābhāy-i Jībī,1383.

Muʻtamidī, Isfandīyār, Tarīkh ʻIlm dar Īrān, j1, Tihrān, Intishārāt Muhājir, 1391.

Mīrfiṭrus, ʻAlī, Tarīkh dar Adabīyāt, ç 1, Kānādā, Nashr Farhang, 2006.

Nāshinās, Risālt-u Jāmiʻt-i l-Luqat-i fī Takmīl l-Insān,  Kitābkhāniy-i Markaz-i Dāʼirat al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, Shumārihy-i Bāzyābī 1844.

Hindūshāh Istarābādī, Muḥammadqāsim, Tarīkh Firishtih, J1, Tihrān, Anjuman Āthār Mafākhir Farhangī, 1387.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 1398.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 8852.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 10180.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 14215.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 3455.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 5996.

 Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 38/13934.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 11/554.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 2182.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 86/6679.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 6710.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 1997.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 5357.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 5645.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 4758.

Nuskhihy-i Khaṭṭī Kitābkhānih wa Markaz-i Asnād wa Nusakh-i Khaṭṭī Majlis, Shumārihāy-i Bāzyābī 3034.