زیلوی نوش‌آباد: کهن ترین فرش شناخته شده از دوران اسلامی ایران

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

محمدرضا غیاثیان ¹ , محمد مشهدی نوش آبادی ²

1 - استادیار گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
2 - دانشیار گروه ادیان و فلسفه، دانشکده ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

تاریخ دریافت : 1399/07/08 تاریخ پذیرش : 1399/12/15 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: خط کوفی, زیلو, سجاده صوفیانه, هنر اسلامی, نوشآباد,

چکیده مقاله :

اگرچه در متون تاریخی سده چهارم هجری به بعد از زیلو و زیلوبافی یاد شده، اما زیلوهای باقی مانده همه متعلق به پس از صفویه است. برخی محققان زیلوی معروف به میبد را قدیم ترین زیلوی دوره اسلامی و متعلق به سال 808ﻫ دانسته‌اند، درحالی که این زیلو از دوره صفوی است و در خوانش تاریخ آن اشتباهی رخ داده است. تنها زیلوی شناخته از ماقبل صفوی، نمونه ای است که در موزه ارمیتاژ نگه داری می شود. مورخان هنر اسلامی تاکنون بر این باور بوده اند که زیلوی نوش‌آباد تاریخ بافت ندارد و آن را به عنوان شاهکاری از هنر ایلخانی معرفی کرده اند. این نوشتار با بررسی دقیق تر سبک هنری و کتیبه های زیلو پیشنهاد جدیدی درباره زمان بافت آن ارائه و این احتمال را مطرح کرده‌است که در رمضان 808ﻫ/ 1406م در نوش آباد کاشان بافته شده و کهن‌ترین فرش تاریخ دار شناخته شده ایران دوره اسلامی است. یکی دیگر از سؤالات و ابهامات مطرح درخصوص این زیلو مربوط به کاربرد آن است. اگرچه محققان آن را زیلوی سجاده ای صف خوانده اند، اما آیات قرآنی موجود در کتیبه‌ها، پذیرش این نظر را دشوار می‌کند. این مقاله با درنظر گرفتن محتوای خاص کتیبه ها، احتمال کاربری آن را به عنوان سجاده مطرح کرده و با مجامع صوفیانه مرتبط ساخته است.

چکیده انگلیسی:

Although zīlūproduction has been mentioned in the historical texts of the tenth century, the surviving examples belong to the sixteenth century onwards. Some scholars have considered a zīlūwoven in Maybod and dated 808/1405 as the earliest known zīlū, but they have mistaken in reading the date and it belongs to the Safavid period. The only known pre- Safavid zīlūis preserved in the Hermitage museum. Historians of Islamic art believe that this zīlūbears no date and introduce it as one of the masterpieces of Ilkhanid art. This paper with careful scrutiny of both artistic style and inscriptions offers a new suggestion for its weaving date. It can be hypothesized that this zīlūhas been woven in Ramadan 808/1406 in Nūshābād, a small town near Kashan. Thus it can be considered as the earliest dated zilu surviving from Islamic Persia. One of the important questions concerning this zīlūaddresses its function. Although other scholars considered this flatweave as a saf – carpet with repeated niche designs that may have been intended for large congregational mosques, use of Quranic inscriptions in a carpet, which would be trodden on by feet would have been disrespectful. Regarding the content of the inscriptions shows that it probably was a prayer rug and connects it to sufi circles

منابع و مأخذ:

منابع

ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، 1365ش.

ابوئی مهریزی، محمدرضا و وحید ذوالفقاری، «نسخه­ای نویافته از رسائل بابا افضل کاشانی در یزد»، کاشان شناخت، ش 7 و 8، 1388ش.

افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1374ش.

اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی، ترجمه احمد بهپور، تهران، ابتکار نو، 1385ش.

باخرزی، یحیی بن احمد، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، جلد دوم، به کوشش ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.

باربارو، جوزافا، آمبروزیو کنتارینی، کاترینو زنو، آنجو للو، وینچنتو دالساندری، سفرنامه­های ونیزیان در ایران: شش سفرنامه، ترجمه منوچهر امیری، تهران، خوارزمی، 1381ش.

بدائع الفن، بدائع الفن الاسلامی فی متحف الهرمیتاج بالاتحاد السّوفیتی [Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum]، کویت، دار الاثار الاسلامیه، 1990م.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، 1363ش.

حموئی یزدی، نظام‌الدین اسحاق، نجم‌الدین محمد، سالک‌الدین محمد اول، مالک‌الدین مؤید و سالک‌الدین محمد دوم، المشیخه (کنزالسالکین)، دستنوشت شماره 2143 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

دهخدا، علی­اکبر، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین، تهران، دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه، 1338ش.

راوندی، ابوالرضا، دیوان شعر، تصحیح سید جلال‌الدین ارموی (محدث)، تهران، مجلس، ۱۳۳۴ش.

رشیدالدین فضل­اللّه، وقفنامه ربع رشیدى: الوقفیة الرشیدیه بخط الواقف فى بیان شرایط امور الوقف و المصارف، چاپ حروفى از روی نسخه اصل، به‏ کوشش مجتبى مینوى و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملى، 1356ش.

زینی­وند، تورج و عیسی نجفی، «بازتاب اندیشه­های ابوالحسن دیلمی در آثار برخی از بزرگان تصوّف اسلامی (مطالعه مورد پژوهش: عشق الهی)»، مطالعات عرفانی، ش 15، 1391ش.

ساروخانی، زهرا، «پیشینه نساجی کاشان»، کاج، ش 4، 1399ش.

شاردن، ژان، سیاحتنامه شاردن، جلد سوم، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1336ش.

طاهری، فاطمه­سادات و زهرا کوچکی سنجانی، «بررسی آداب ‌و رسوم خانقاهی در متون منثور متصوفه تا قرن هفتم هجری»، مطالعات عرفانی، ش 23، 1395ش.

علیمحمدی اردکانی، جواد، پژوهشی در زیلوی یزد، تهران، فرهنگستان هنر، 1386ش.

قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، تصحیح سید جلال‌الدین حسینی (ارموی)، تهران، مجلس، 1331ش.

قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم (۳۷۸ هجری)، ترجمه حسن بن علی قمی (۸۰۶ قمری)، تصحیح و تحشیه سید جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، 1361ش.

کمندلو، حسین، «نگاهی به طرح سجاده صف در حوزه­های فرش­بافی اسلامی»، گلجام 28، 1394ش.

گیرشمن، رومن، سیلک کاشان، ج 1، ترجمه اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1379ش.

محبی، حمیدرضا و محمدتقی آشوری، «نماد و نشانه در نقش­پردازی زیلوهای تاریخی طرح محرابی (صف) میبد»، گلجام، ش 1، 1384ش.

مرقی کاشانی، افضل­الدین، مصنفات فارسی، به تصحیح مجتبی مینویی و یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، 1366ش.

مستوفی قزوینی، حمدالله، نزهة القلوب، تصحیح گای لیسترانج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.

مشهدی نوش‌آبادی، محمد، نوش‌آباد در آینه تاریخ، آثار تاریخی و فرهنگ، کاشان، مرسل، 1378ش.

همو، نوش‌آباد دیار کهن، کاشان، دعوت، 1386ش.

همو، «عبدالسلام کامویی: شیخ ‌‌المشایخ سهروردیه در عراق عجم، یزد و کرمان»، ادیان و عرفان، دوره 52، ش 1، 1398ش.

مشهدی نوش­آبادی، محمد و محمدرضا غیاثیان، رؤیانگاری بر کاشی زرین­فام در دو بنای قدمگاهی کاشان از دوران ایلخانی و صفوی، فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، ش 37، 1400ش.

معدنی، فرانه و امیرحسین چیت­سازیان، «دانش بومی و فناوری زیلوبافی کاشان»، کاشان شناسی 22، 1398ش.

ملیحای سمرقندی، محمد بدیع بن محمد شریف، مذکّر الاصحاب، تصحیح محمد تقوی. تهران، مجلس شورای اسلامی، 1390ش.

ناصر خسرو، سفرنامه ابو معین حمید­الدین ناصر بن خسرو قبادیانی مروزی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی زوار، 1335ش.

وصاف، محمدرضا بن جعفر، «چراغان: جغرافیای قصبه بیدگل»، فرهنگ ایران زمین 24، 1358ش.

وولف، هانس ای.، صنایع دستی کهن ایران، ترجمه سیروس ابراهیم­زاده، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372ش.

Ackerman, Phyllis, “Textiles of the Islamic Periods: A. History”, In: A Survey of Persian Art: From Prehistoric Times to the Present,ed. Arthur Upham Pope, vol. 5,  Tehran, Soroush Press, 1977.

Adamova, Adelʹ T., Persia: Thirty Centuries of Art & Culture [Catalogue for the Exhibition in the Hermitage Amsterdam], Zwolle, Waanders Publishers, 2007.

Afshar, Iraj, “Zīlū”, Iranian Studies 25, no. 1/2, The Carpets and Textiles of Iran: New Perspectives in Research, 1992.

Aslanapa, Oktay, Turkish Arts: Seljuk and Ottoman Carpets, Tiles and Miniature Paintings, Istanbul, Doğan Kardeş Yayınlar, 1961.

Bailey, Julia, “Carpets and Kufesque”, In: Carpets and Textiles in the Iranian World: 1400 – 1700, ed. Jon Thompson, Oxford, Genova, Ashmolean Museum, 2010.

Bérinstain, Valérie & Susan Day, Great Carpets of the World. London, Thames & Hudson, 1996.

Blair, Sheila, The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, Brill, 1992.

Idem, “The Religious Art of the Ilkhanids”, In: The Legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353, eds. Linda Komaroff & Stefano Carboni, New York, The Metropolitan Museum of Art, 2002.

Briggs, Amy, “Timurid Carpets”, Ars Islamica 7, 1968.

Ertuğ, Ahmet and Oleg Grabar, In Pursuit of Excellence: Works of Art from the Museum of Turkish and Islamic Arts, Istanbul, Ahmet Ertuğ,1993.

Ettinghausen, Richard, “Kufesque in Byzantine Greece, the Latin West and the Muslim World”, A Colloquium in Memory of George Carpenter Miles (1904-1975), New York, American Numismatic Society, 1976.

Idem, “Review of K. Erdmann, ‘Der orientalische Knüpfteppich, Versuch einer Darstellung seiner Geschichte’ ”, Oriens vol. 11, no. 1/2, 1958.

Gonnella, Julia, Friederike Weis and Christoph Rauch (eds.), The Diez Albums: Contexts and Contents, Leiden, Brill, 2016.

Ittig, Annette, “Notes on a Zīlū Fragment Dated 963/1556 in the Islamic Museum, Cairo”, Iranian Studies 25, no. 1/2, The Carpets and Textiles of Iran: New Perspectives in Research, 1992.

Ivanov, Anatoli, “Fragment of a Carpet”, in: Art of Islam: Earthly Beauty, Heavenly Art, eds. Mikhail B. Piotrovsky & John Vrieze, Amsterdam, Lund Humphries Publishers, 2000.

Melikian-Chirvani, Assadullah S., Islamic Metalwork from the Iranian World: 8^th-18^th Centuries, London, Her Majesty’s Stationery Office, 1982.

Miles, George C., “Byzantium and the Arabs: Relations in Crete and the Aegean Area”, In: Dumbarton Oaks Papers 18, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1964.

Mustafa, Mohmmed, Turkish Prayer Rugs, Cairo, The Ministry of Education Press, 1953.

Rahmani, Ashkan and Majid Reza Moghanipoor, “The Technique of Zilu Weaving in Anatolia, Caucasus and Iran”, Art-Sanat 11, 2019.

Sotheby’s, Arts of the Islamic World: Including Fine Carpets and Textiles, London, 6 April 2011, London, Sotheby’s, 2011.

Tanavoli, Parviz, Persian Flatweaves: A Survey of Flatwoven Floor Covers and Hangings and Royal Masnads, Translated by Amin Neshati, Woodbridge, Antique Collectors’ Club, 2002.

URL 1: www.amar.org.ir/سرشماریها (accessed: December 2020).

URL 2: www.si.edu/object/folio-shahnama-book-kings-firdawsi-died-1020-recto-bier-iskandar-alexander-great-verso-text:fsg_F1938.3 (accessed: December 

Abuʾi Mehrizi, Muhammad Reza and Vahid Zulfaqari, “Nuskha-ie Naw Yafta az Rasaʾil-e Baba Afzal Kashani dar Yazd”, Kashan Shenakht, nos. 7, 8, 1388/2009.

Ackerman, Phyllis, “Textiles of the Islamic Periods: A. History,” In: A Survey of Persian Art: From Prehistoric Times to the Present,ed. Arthur Upham Pope, vol. 5,  Tehran, Soroush Press, 1977.

Adamova, Adelʹ T., Persia: Thirty Centuries of Art & Culture [Catalogue for the Exhibition in the Hermitage Amsterdam], Zwolle, Waanders Publishers, 2007.

Afshar, Iraj, “Zīlū,” Iranian Studies 25, no. 1/2, The Carpets and Textiles of Iran: New Perspectives in Research, 1992.

Idem, Yadigarha-ye Yazd, vol. 1, Tehran: Anjuman-e Athar va Mafakher Farhangi, 1374/1995.

Ali Muhammadi Ardakani, Javad, Pazhuheshi dar Zilu-ye Yazd, Tehran, Farhangestan Hunar, 1386/2007.

Aslanapa, Oktay, Turkish Arts: Seljuk and Ottoman Carpets, Tiles and Miniature Paintings, Istanbul, Doğan Kardeş Yayınlar, 1961.

Bailey, Julia, “Carpets and Kufesque,” In: Carpets and Textiles in the Iranian World: 1400 – 1700, ed. Jon Thompson, Oxford, Genova, Ashmolean Museum, 2010.

Bakharzi, Yahya ibn Ahmad, Uwrad al-Ahbab wa Fusus al-Adab, vol. 2, edited by Iraj Afshar, Tehran, Daneshgah Tehran, 1383/2004.

Barbaro, Giosafat, Ambrogio Contarini, Caterino Zeno, Giovanni Angiolello, Vinzencio d'Alessandri, Safarnama-haye Veniziyan dar Iran: Shesh Safarnama, translated by Manuchehr Amiri, Tehran, Khwarazmi, 1381/2002.

Bérinstain, Valérie & Susan Day, Great Carpets of the World. London, Thames & Hudson, 1996.

Blair, Sheila, The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, Brill, 1992.

Blair, Sheila, “The Religious Art of the Ilkhanids”, In: The Legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353, eds. Linda Komaroff & Stefano Carboni, New York, The Metropolitan Museum of Art, 2002.

Briggs, Amy, “Timurid Carpets”, Ars Islamica 7, 1968.

Chardin, Jean, Siyahatnama-ye Chardin, vol. 3, translated by Muhammad Abbasi, Tehran, Amirkabir, 1336/1957.

Dehkhuda, Ali Akbar, Lughat Nama, Tehran, University of Tehran, 1338/1959.

Ertuğ, Ahmet and Oleg Grabar, In Pursuit of Excellence: Works of Art from the Museum of Turkish and Islamic Arts, Istanbul, Ahmet Ertuğ,1993.

Ettinghausen, Richard, “Kufesque in Byzantine Greece, the Latin West and the Muslim World”, A Colloquium in Memory of George Carpenter Miles (1904-1975), New York, American Numismatic Society, 1976.

Ettinghausen, Richard, “Review of K. Erdmann, ‘Der orientalische Knüpfteppich, Versuch einer Darstellung seiner Geschichte’ ”, Oriens vol. 11, no. 1/2, 1958.

Ghirshman, Roman, Siyalk Kashan, vol. 1, translated by Asghar Karimi, Tehran, Sazman Miras Farhangi Keshvar, 1379/2000.

Gonnella, Julia, Friederike Weis and Christoph Rauch (eds.), The Diez Albums: Contexts and Contents, Leiden, Brill, 2016.

Hammuʾi Yazdi, Nizam al-din Ishaq, Najma al-Din Muhammad, Salek al-Din Muhammad Avval, Malek al-Din Muʾayyed and Salek al-Din Muhammad Duvum, Al-Mashikha (Kanz al-Salekin), Ms. no. 2143, Central Library of the University of Tehran.

Hudud al-ʿAlam min al-Mashreq ela al-Maghreb, edited by Manuchehr Sutudeh, Tehran, Tahuri, 1363/1984.

Ibn Rusta, Ahmad ibn Umar, Al-Aʿlaq al-Nafisa, translated by Husayn Qara Chanlu, Tehran, Amirkabir, 1365/1977.

Ittig, Annette, “Notes on a Zīlū Fragment Dated 963/1556 in the Islamic Museum, Cairo”, Iranian Studies 25, no. 1/2, The Carpets and Textiles of Iran: New Perspectives in Research, 1992.

Ivanov, Anatoli, “Fragment of a Carpet”, in: Art of Islam: Earthly Beauty, Heavenly Art, eds. Mikhail B. Piotrovsky & John Vrieze, Amsterdam, Lund Humphries Publishers, 2000.

Kamandlu, Husayn, “Negahi be Tarh Sajjada-ye Saf dar Havzaha-ye Farshbafi-ye Islami”, Goljam, no. 28, 1394/2015. 

Maʿdani, Faraneh and Amir Husayn Chitsazian, “Danesh-e Bumi va Fannavari Zilubafi Kashan”, Kashan Shenasi 22, 1398/2019.

Maliha-ye Samarqandi, Muhammad Badiʿ ibn Muhammad Sharif, Muzakkar al-Ashab, edited by Muhammad Taqavi, Tehran, Majles Shavra-ye Islami, 1390/2011.

Maraqi Kashani, Afzal al-Din, Musannefat-e Farsi, edited by Mojtaba Minovi and Yahya Mahdavi, Tehran, Khwarazmi, 1366/1987.

Mashahdi Nush Abadi, Mohammad, Nush Abad dar Ayina-ye Tarikh, Athar Tarikhi va Farhang, Kashan, Mursal, 1378/1999.

Idem, Nush Abad Diyar-e Kuhan, Kashan, Daʿvat, 1386/2007.

Idem, “ʿAbd a-Salam Kamuyi: Shaykh al-Mashayekh Suhravardiya dar Araq ʿAjam, Yazd va Kerman”, Adyan va ʿIerfan, no. 52/1, 1398/2019.

Mashahdi Nush Abadi, Mohammad and Mohamad Reza Ghiasian, “Roʾya Negari bar Kashi Zarrinfam dar du Bana-ye Qadamgahi Kashan az Davran Ilkhani va Safavi”, Farhang va Adabiyyat ʿAmma 9, no. 37, 1400/2021. 

Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum, Kuwait: Dar al-Athar al-Islamiya, 1990.

Melikian-Chirvani, Assadullah S., Islamic Metalwork from the Iranian World: 8^th-18^th Centuries, London, Her Majesty’s Stationery Office, 1982.

Miles, George C., “Byzantium and the Arabs: Relations in Crete and the Aegean Area”, In: Dumbarton Oaks Papers 18, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1964.

Mohebbi, Hamid Reza and Muhammad Taghi Ashuri, “Nemad va Neshana dar Naqsh Pardazi Ziluha-ye Tarikhi Tarh-e Mehrabi (Saf) Meybud”, Goljam, no. 1, 1384/2005.

Mustafa, Mohmmed, Turkish Prayer Rugs, Cairo, The Ministry of Education Press, 1953.

Mustavfi Qazvini, Hamd-Allah, Nuzhat al-Qulub, edited by Guy Le Strange, Tehran, Dunya-ye Ketab, 1362/1983.

Naser Khusraw, Safarnama, edited by Muhammad Dabir Siyaqi, Tehran, Zavvar, 1335/1956.

Olearius, Adam, Safarnama-ye Adam Olearius: Iran az Negah yek Almani, translated by Ahmad Behpur, Tehran: Ibtekar-e Naw, 1385/2006.

Qazvini Razi, Abd al-Jalil, Al-Naqz, edited by Seyyed Jalal al-Din Urmavi, Tehran, Majles, 1331/1952.

Qomi, Hasan ibn Muhammad ibn Hasan, Tarikh-e Qom (378 AH), Tarjuma-ye Hasan ibn Ali Qomi (806 AH), edited by Seyyed Jalal al-Din Tehrani, Tehran, Tus, 1361/1982.

Rahmani, Ashkan and Majid Reza Moghanipoor, “The Technique of Zilu Weaving in Anatolia, Caucasus and Iran,” Art-Sanat 11, 2019.

Rashid al-Din Fazl Allah, Vaqfnama-ye Rabʿ-e Rashidi, edited by Mojtaba Minovi and Iraj Afshar, Tehran, Anjuman Athar Melli, 1356/1977.

Ravandi, Abu al-Reza, Divan-e Sheʿr, edited by Seyyed Jalal al-Din Urmavi, Tehran, Majles, 1334/1955.

Sarukhani, Zahra, “Pishina-ye Nassaji Kashan”, Kaj, no. 4, 1399/2020.

Sotheby’s, Arts of the Islamic World: Including Fine Carpets and Textiles, London, 6 April 2011, London, Sotheby’s, 2011.

Taheri, Fatemeh Sadat and Zahra Kuchaki Sanjani, “Barresi Adab va Rusum-e Khanqahi dar Mutun-e Mansur-e Mutsavvifa ta Qarn Haftum Hejri”, Mutaleʿat-e Erfani, no. 23, 1395/2016.

Tanavoli, Parviz, Persian Flatweaves: A Survey of Flatwoven Floor Covers and Hangings and Royal Masnads, Translated by Amin Neshati, Woodbridge, Antique Collectors’ Club, 2002.

Vassaf, Muhammad Reza ibn Jaʿfar, “Cheraghan: Jughrafiya-ye Qasaba-ye Bidgol”, Farhang Iran Zamin, no. 24, 1358/1979.

Wulff, Hans E., Sanayeʿ Dasti Kuhan Iran, translated by Sirus Ibrahim Zadeh, Tehran, Intesharart va Amuzesh Inqelab Islami, 1372/1993.

Zeyni Vand, Turaj and ʿIsa Najafi, “Baztab-e Andisha-haye Abu al-Hasan Daylami dar Athar Barkhi az Buzurgan Islami”, Mutaleʿat-e Erfani, no. 15, 1391/2012.

URL 1: www.amar.org.ir/سرشماریها (accessed: December 2020).

URL 2: www.si.edu/object/folio-shahnama-book-kings-firdawsi-died-1020-recto-bier-iskandar-alexander-great-verso-text:fsg_F1938.3(accessed: December 2020).