قلعه های اسماعیلیان در کوره اَرَّجان: پژوهشی باستان شناختی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیحسین سپیدنامه 1 , احمد صالحی کاخکی 2 , سیدهاشم حسینی 3 , ابراهیم رایگانی 4
1 - دکتری باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان
2 - دانشیار گروه باستانشناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
3 - دانشیار گروه باستانشناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
4 - استادیار گروه باستانشناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران
کلید واژه: اسماعیلیان در ایران, قلعههای اسماعیلیه, جغرافیای تاریخی اَرَّجان, رابطه اسماعیلیان و سلجوقیان,
چکیده مقاله :
در منابع تاریخی درباره حضور اسماعیلیان در کوره/ ناحیه ارجان، در جنوب غربی ایران، و به ویژه قلاع و استحکامات آنان گزارش های پراکنده ای در دست است. بررسی و مطالعه باستان شناختی قلعه های منتسب به اسماعیلیان در این ناحیه هدفی است که این مقاله دنبال کرده است. استحکامات موجود در این ناحیه، نشان از اهمیت بسیاری از قلاع و دژهای دفاعی طی سده های میانه اسلامی دارد که تنها با همسنجی آن‌ها با متون تاریخی و مطالعات اکولوژیکی می‌توان به اهمیت و جایگاه آن‌ها پی برد. اسماعیلیان به سبب موقعیت جغرافیایی راهبردی و اهمیت اقتصادی کوره اَرَّجان از اوایل قرن پنجم هجری، به این منطقه وارد شدند. براساس متون تاریخی و همسنجی با شواهد باستان شناختی، قلاع اسماعیلیان در این شامل قلعه های نادر(ناظر)، جلادجان، طنبور و دیرآب بوده که حاکی از حضور پیروان این فرقه در ناحیه ارجان و فعالیت‌های سیاسی- نظامی آن‌ها در این ناحیه به ویژه در دوره سلجوقی است.
Neyshabur, Iran The Ismā'iliyah is one of the most important sects of Shīʿite in the early and middle centuries of Islam, and despite the written historical sources indicating their presence in Arrajān State in the southwest of Iran, their castles and fortifications in this area, especially in the mountainous area to the north and east of it, has not been investigated and studied archaeologically so far. The most important goal of this article is the archaeological investigation and study of the castles attributed to them in this area. Therefore, this article seeks to answer that to what extent the number of castles attributed to this political-religious movement is consistent with the historical texts? The method of gathering the data of the article is based on library sources and archaeological survey of the studied castles and also has a descriptive-historical research method with a cultural history approach. The results of the following article show that due to the strategic geographical location and the economic importance of the Arrajān state for Ismā'iliyah, they entered the Arrajan state from the beginning of the fifth century AH. According to historical texts and comparison with archeological evidence, there have been more than four strong forts of the Ismā'iliyah bases that indicates the presence of followers of this sect in Arrajān region and their political and military activities in this region, especially during the Seljuk period
آزادی، احمد، گزارش فصل چهارم بررسیهای باستانشناختی منطقهی کهگیلویه، تهران، پژوهشکده باستانشناسی،1391ش.
ابناثیر، عزالدین، تاریخ کامل اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، موسسه مطبوعات علمی، 1371ش.
ابنبلخی، فارسنامه ابنبلخی، توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارسشناسی، 1385ش.
اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل، «گزارش مقدماتی کاوش نجاتبخشی در بندر تاریخی سیراف» مجموعه مقالههای نهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران، 1386ش.
اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1359ش.
ایوانف، ولادیمیر، «ناصرخسرو و اسماعیلیان»، کتاب اسماعیلیان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1392ش.
باسورث، ادموند کلیفورد، سلسلههای اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، مرکز باستانشناسی اسلام و ایران، 1381ش.
برتلس، آ.د، ناصرخسرو و اسماعیلیان، ترجمه آرینپور، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، نگارش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، 1378ش.
جیهانی، ابوالقاسم احمد، اشکال العالم، ترجمه عبدالسلام کاتب، تهران، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368ش.
حافظ ابرو، شهابالدین عبدالله خوافی، جغرافیاى حافظ ابرو، به تصحیح صادق سجادى، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
حسینیمنشی، محمدمیرک، ریاضالفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1385ش.
خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، مصصح مصطفی عبدالقادر عطار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.
رایگانی، ابراهیم، مهدی موسوی کوهپر و جواد نیستانی، «واکاوی عوامل موثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی» فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، شماره 28، 1394ش.
دفتری، فرهاد، تاریخ و سنتهای اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، فرزان روز، 1391ش.
رجبی، نوروز، گزارش نهایی بررسی باستان شناختی شهرستان بهمئی، یاسوج، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1389ش.
رشیدالدین فضلالله، جامعالتواریخ: اسماعیلیان، به کوشش محمدتقی دانشپژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1381ش.
زرکوب شیرازی، احمد ابنابیالخیر، شیرازنامه، شیراز، موسسه فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس، 1390ش.
سپیدنامه حسین، احمد صالحی کاخکی و حشمت الله سپهوند، «پایگاه فرهنگی قلعه جص و کنشت مجوسان در سدههای نخستین اسلامی» مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره34، 1395ش.
سپیدنامه حسین، احمد صالحی کاخکی، هاشم حسینی و ابراهیم رایگانی، «مطالعه و تحلیل عوامل شکلگیری، کارکرد و اهمیت قلاع و دژهای دفاعی کوره ارجان از صدر اسلام تا پایان سلجوقی» مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره 11، 1399ش.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ج17، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.
عطایی، محمدتقی و زارع، شهرام، «گزارش برنامه مطالعات باستانشناسی سد چمشیر؛ شهرستان گچساران، استان کهگیلویه و بویراحمد (فصل یکم؛ زمستان 1395)»، گزارشهای شانزدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران (مجموعه مقالات)، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 1397ش.
فدایی خراسانی، محمدبن زینالعابدین، هدایه المومنین الطالبین، تصحیح و اهتمام الکساندر سیمیونوف، تهران، انتشارات اساطیر، 1373ش.
کمالیزاد، ژاله، بررسی و مطالعه باستانشناختی قلعه خانلنجان، دانشگاه تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، 1388ش.
کیوانی، مهدی، پیشهوران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، تهران، امیرکبیر، 1395ش.
گاوبه، هاینس، ارجان و کوه گیلویه، ترجمه سعید فرهودی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1359ش.
لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، انتشارات توس، 1362ش.
مستوفی، حمدالله، نزههالقلوب، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، 1336ش.
مقدسی، محمد ابن احمد، احسن التقاسیم فی معرفهالاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361ش.
ناصرخسرو، سفرنامه ابومعین حمیدالدین ناصربنخسرو قبادیانی، بکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، 1344ش.
ویتکمب، دونالد، «خلیج فارس در آغاز دوره اسلامی؛ مشارکت باستانشناسی با تاریخ منطقهای» خلیج فارس از قدیمیترین دوران تاکنون، ترجمه محمد آقاجری، تهران، انتشارات ققنوس،1393ش.
ویلی، پیتر، آشیانه عقاب: قلعههای اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، نشر فرزان روز، 1386ش.
هاجسن، «دولت اسماعیلیه( نزاریان ایران)» اسماعیلیان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1363ش.
یاقوت حموی، معجمالبلدان، ج1، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، 1383ش
_||_Azadi, Ahmad, Guzārish- i Faṣl- i Ĉāhārum- i Barrisī- hā- yi Bāstān- Shinākhtī- i Manṭaqa- yi Kohgiluyeh, Tehran, Iranian Center for Archeological Research, 1391/ 2012.
Berthels, A. D., Nāṣir Khusraw wa Ismāʿīliyyān, Trans. Aryan Pourm, Tehran, Intishārāt- i Bunyād- i Farhang- i Iran, 1346/ 1967.
Bosworth, Clifford Edmund, The New Islamic Dynasties: a Chronological and Genealogical Manual, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Markaz- i Bāstān- Shināsī- yi Islām wa Iran, 1381/ 2002.
Daftari, Farhad, Tārīkh wa Sunnat- hā- yi Ismāʾiliyya, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Farzanpublishers, 1397/ 2018.
Esmaeili Jelodar, Mohammad Esmaeil, "An Initial Report Exploring the Historic Port Sarif", Proceedings of the Ninth Annual Iranian Archaeological Conference, 2007/ 1386.
Fidāʾī Khurāsānī, Muḥammad b. Zayn al-ʿĀbidīn. Hidāya al- Mūʾminīn al- Ṭālibīn, Revised by Aleksandr Semenov, Tehran, Intishārāt- i Asāṭīr, 1373/ 1994.
Gaube, Heinz, Die südpersische Provinz Arragan / Kuh-Giluyeh, Trans. Saeed Farhoodi, Tehran, Silsila Intishārāt- i Anjuman- i Āthār- i Millī, 1359/ 1980.
Ḥāfiẓ Ābrū, Shahāb al- Dīn ʿAbd Allāh Khwāfī, Jughrāfiyyā- yi Ḥāfiẓ Ābrū, Revised by Sadegh Sajjadi, Tehran, Mīrāth Maktūb, 1375/ 1996.
Hodgson, M., Ismāʿīliyyān, Dawlat- i Ismāʿīliyya (Nazāriyyān- i Iran), Revised by Yaghoub Azhand, Tehran, Molapub, 1363/ 1984.
Ḥusaynī Munshī, Muḥammad Mīrak, Riyāḍ al-Firdaws-i Khānī, Revised by Iraj Afshar & Fereshteh Sarrafan,Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1385/ 2006.
Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn, Tārīkh- i Kāmil- i Islām wa Iran, Trans. Abbas khalili & Abolghasem Halat, Tehran, Mawʾassisa- yi Maṭbūʿāt- i ʿilmī, 1371/ 1992.
Ibn Balkhī, Fārsnāma- yi Ibn Balkhī, Revised by Mansour Rastegar Fasaei, Shiraz, Bunyād- i Fārs- Shināsī, 1385/ 2006.
Ibn Ḥawqal, Ṣurat al- Arḍ, Trans. Jafar Shoar, Tehran, Bunyād-i Farhang- i Iran, 1345, 1966.
Jayhānī, Abū al- Qāsim Aḥmad, Ashkāl al- ʿĀlam, Trans. Abdolsalam Kātib, Tehran, Astanprint, 1368/ 1989.
Juwaynī, ʿAṭā Malik, Tārīkh- i Jahāngushā, Revised by Mansour Servat, Tehran, Amīrkabīr, 1378/ 1999.
Kamalizad, Jaleh, "survey and study archaeological castle of khanlenjan", Tehran, University of Tehran, M.A Thesis Archaeology, 1388/ 2009.
Kennet, Derek, Sasanian and Islamic pottery from Rasal-khaimah, classification choronology and Analysis of Trade in the Western Indian Ocean, Oxford, Archaeopress. Society for Arabian Studies Monographs,1, 2004.
Kennet, Derek, "Sāsāniān pottery in southern Iran and eastern Arabia", IRAN, Vol.XL, 2002.
Lewis, Bernard, Tārīkh- i Ismāʿīliyyān, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Intishārāt- i Tūs, 1362/ 1983.
Maqdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taqāsīm fī Maʿrifat al- Aqālīm, Trans. Ali- Naqi Monzavi, Tehrān, Shirkat-i Muʾallifān wa Mutarjimān-i Iran, 1361/ 1982.
Morgan, P., "Sgraffito, Types and Dispersion", Islamic pottery, Tehran, Karang Publication, 2005.
Mustawfī, Ḥamd Allāh, Nuzhat al- Qulūb, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tahoori Publishers, 1336/ 1957.
Nāṣir Khusraw, Safarnāma- yi Abū Muʿīn Ḥamīd al- Dīn Nāsir Khusraw Qubādiyānī, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Tahoori Publishers, 1344/ 1956.
Rajaby, Norouz, "The Archaeology systematic survey in intermont mini plain of Dishmook and Valley of Lirab - Northwest Kohgiloyeh & Boirahmad province southeast of zagros", the thesis a.m in Archaeology Tarbiat Modares, 1382/ 2003.
Rashīd al- Dīn Faḍl Allāh, Jāmiʿ al- Tawārīkh: Ismāʿīliyyān, Revised by Mohammad Taqi Danesh Pajouh & Mohammad Modaressi Zanjani, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1381/ 2002.
Sadraei, Ali, "Survey of Kasegaran area as an industrial center of Ismaili era in Alamut region. Archeological reports(6) Special of the Islamic period", Tehran, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, 1386/ 2007.
Sepidnameh, Hossein, "Archaeological Research on the Location determination, Development and Destruction of Ziz city", Geographical Researches, Vol. 34, Issue 1, 1397/ 2019.
Sepidnameh, Hossein, Salehi Kakhaki, Ahmad & Heshmatollah Sepahvand, "Cultural Bases of Jess Castle and Kenesht Majosan in Islamic Early Centuries", Journal of Historical Researches, Vol. 9, Issue 2, 1395/ 2017.
Sepidnameh, Hossein, Salehi Kakhaki, Ahmad & Hashem Hosseini & Ebrahim Raigani, "An Analysis of the Forming Factors, Function, and Significance of Castles and Fortresses of Koureh Arrajan from Early Islam to the End of Seljuq Dynasty", Journal of Historical Study of War, Vol. 4, Issue 1, 1399/ 2020.
Solaymani, Shahrbanoo, "Investigating and classyfing Islamic Potteries in Minab", Tehran, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, 1385/ 2006.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh- i Ṭabarī, Vol. 17, Trans. Abolghasem Payandeh, Tehran, Asāṭīr, 1375/ 1996.
Willey, Peter, Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, Trans. Fereydoun Badrei, Tehran, Farzanpublishers, 1386/ 2007.
Yāqūt Ḥamawī, Muʿjam al- Buldān, Vol. 1, Trans. Ali- Naqi Monzavi, Tehrān, Sāzmān- i Mīrāth- i Farhangī- yi Kishwar (Pazhūhishgāh), 1383/ 2004.
Zarkūb Shīrāzī, Aḥmad Ibn Abī al- Khayr, Shīrāz Nāma, Shiraz, Mawʾassisa- yi Farhangī wa Pazhūhishī- yi Dānishnāma- yi Fārs, 1390/ 2011.
