کتاب الطبقات الکبیر ابن سعد، منبعی برای نهج‌البلاغه

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهدی مجتهدی ¹ (استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/01/21 تاریخ پذیرش : 1402/03/10 تاریخ انتشار : 1402/03/27

کلید واژه: علی بن ابی طالب(ع), عبدالله بن عباس, نهج‌البلاغه, خوارج, الطبقات الکبری, نسخه‌شناسی,

چکیده مقاله :

گردآورنده نهج‌البلاغه، شریف رضی(د 406ه‍)، به ندرت از منابع خود یاد کرده‌است. کوشش های چند تن از محققان معاصر، به شناسایی برخی از منابع نهج‌البلاغه منجر شده‌است. نامه هفتادوهفتم یکی از عبارات مشهور و توصیه امام علی(ع) به ابن‌عباس هنگام اعزام او برای گفتگو با خوارج است که بسیار مورد استناد قرار می‌گیرد. در منبع شناسی نهج‌البلاغه تاکنون برای این متن تنها به برخی از منابع اشاره شده که بعد از سیدرضی تألیف شده‌است. مطالعه حاضر ضمن معرفی منابع دیگر، نخست به این پرسش می‌پردازد که منبع سیوطی (د 911 ه‍) برای این متن در آثارش چه بوده و چرا برخی از محققان را به چالش کشانده‌است؟ در ادامه نشان می‌دهد که کتاب الطبقات الکبیر اثر ابن‌سعد (د 230ه‍) به احتمال زیاد منبع مستقیم یا با واسطه سید رضی بوده‌است. همچنین ضمن بررسی چاپ‌های موجود کتاب و نواقص آن، مشخص می‌شود که نسخه‌های خطی بخشی از کتاب تاکنون ناشناخته بوده و چون در سال‌های اخیر شناسایی، تصحیح و منتشر شده، این بخش در دسترس محققان پیشین نبوده و مورد غفلت واقع شده‌است. با توجه به این‌که درباره انتساب این متن به امیرالمؤمنین علیه‌السلام تردیدهایی مطرح است، این مقاله با معرفی منبع نامه 77 راه را برای بررسی بیشتر این مسأله هموار کرده‌است.

چکیده انگلیسی:

The compiler of Nahj al-Balāgha, Sharif al-Radi (d. 406 AH), rarely mentioned his sources and most of the contents of this literary work are without mentioning the sources. Nevertheless, the efforts of several contemporary researchers have led to the identification of some sources of Nahj al-Balāgha. The seventy-seventh letter has one of the famous phrases and it is the advice of Imam Ali (a.s.) to Ibn Abbas when he was sent to talk with the Khawarij, which is often cited. In the source studies of Nahj al-Balagha, so far, only some sources have has been recognized, which all were written after al-Radi. The present study, while introducing other sources, first deals with the question of what was the source of Suyuti (d. 911 AH) and why did it was challenged by some researchers? This research shows that the Kitāb al-Ṭabaqāt al-Kabīr of Ibn Sa‘d (d. 230 AH) was most likely a direct or indirect source for Radi. Also, while examining the existing editions of the book and its defects, it is clear that the manuscripts of a part of the book have been unknown until now. So, it was not available to previous researchers and has been neglected. Due to the fact that there are doubts about the attribution of this text to Amir al-Mu’minin, this article has paved the way for further investigation of this issue by introducing the source of Letter 77.

منابع و مأخذ:

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، به­کوشش طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحی، بیروت، المکتبة العلمیة، 1399ق.

ابن سعد، محمد بن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، به‌کوشش ادوارد سخو [و دیگران]، لیدن، بریل، 1905-1921م.

همو، الطبقات الکبرى، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1968م.

همو، الطبقات الکبری (القسم المتمم لتابعی اهل المدینة ومن بعدهم)، به‌کوشش زیاد محمد منصور، مدینه، جامعة الاسلامیة فی المدینة، 1403ق/1983م.

همو، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق/1990م.

همو، الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة فی من قبض رسول الله صلى الله علیه وسلم وهم أحداث الأسنان)، به‌کوشش محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، 1414ق/1993م.

همو، کتاب الطبقات الکبیر، به‌کوشش علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی، 1421ق/2001م.

همو، ترجمه طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، 1374ش.

ابن شهر آشوب، محمد بن على‏، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دار بیدار، 1369ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.

اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، به‌کوشش نعیم زرزور، بیروت، المکتبة العصریة، 1426ق/2005م.

بستانی، قاسم، «تبارشناسی، مفهوم شناسی و ارزیابی احادیث وجوهیه»، علوم حدیث، ش56، تابستان 1389.

پوررستمی، حامد، «بررسی روایت «حمال ذو وجوه» بودن قرآن در نهج البلاغه»، علوم حدیث، سال 20، ش1، 1394ش.

حاجی خانی، علی، «الشریف الرضی وأسباب إغفاله لأسانید نهج البلاغة و مصادره»، آفاق الحضاره الاسلامیة، شماره 32، 1435ق.

حسینی خطیب، سید عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه واسانیده، بیروت، دارالزهراء، 1405ق.

دشتی، محمد و کاظم محمدى، روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، قم، نشر امام علی علیه‌السلام، 1368ش.

دیراوی، هادی عبدالزهرة، الامام علی علیه‌السلام فی کتاب الطبقات الکبری لابن سعد البصری ت230ه‍ - 844م دراسة تحلیلیة نقدیة، کربلاء، مؤسسة علوم نهج البلاغة، 1440ق/2019م.

زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الأبرار ونصوص الأخیار، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1412ق.

سلمی، محمد بن صامل، الطبقة الخامسة من الصحابة فی کتاب الطبقات الکبری، رساله دکتری جامعة ام­القری مکه، 1409ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، معترک الأقران فی إعجاز القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق/1988م.

همو، مفتاح الجنة فی الاحتجاج بالسنة، مدینه، جامعة الإسلامیة، 1409ق/1989م.

همو، الإتقان فی علوم القرآن، به‌کوشش محمد أبو الفضل إبراهیم، [قاهره]، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق/1974م.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دار ابن کثیر و دارالکلم الطیب، 1414ق.

شریف رضى، محمد بن حسین‏، المجازات النبویة، به‌کوشش مهدی هوشمند، قم، دارالحدیث، 1380ق.

همو‏، نهج البلاغة (مع ضبط علی بن محمد بن السَّکون)، به کوشش قیس بهجت العطار، نجف و مشهد، العتبة العلویة المقدسة و المکتبة المتخصصة بأمیرالمؤمنین علی علیه السلام، 1437ق.

همو، نهج‌البلاغه: گزیده سخنان، نامه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، ترجمه سید محمدمهدی جعفری، تهران، ذکر، 1386ش.

طبرسی، احمد بن على‏، الإحتجاج على أهل اللجاج، به‌کوشش محمدباقر خرسان، مشهد، مرتضی، 1403ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، به‌کوشش احمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، 1375ش.

عشریه، رحمان و مهران خاکسار کندر و محمد نقیب، «اعتبارسنجی اصالت خطبه 219 نهج‌البلاغه با بررسی چالش‌ها و دیدگاه‌های حدیثی و تاریخی خطبه»، پژوهش‌نامه علوی، سال8، ش2، 1396ش.

مجتهدی، مهدی و حنانه سادات زهرائی، «بازشناسی مخاطب نامه 31 نهج‌البلاغه با تحلیل منابع، متن و تاریخ»، پژوهشنامه نهج‌البلاغه، ش 8، تابستان 1393.

مجتهدی، مهدی و حمیدرضا ثنائی و حنانه سادات زهرائی، «درنگی تاریخی بر نامه 77 نهج‌البلاغه»، پژوهشنامه نهج‌البلاغه، ش34، تابستان 1400.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، بحارالأنوار، به‌کوشش جمعى از محققان‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.

مرزوقی اصفهانی، احمد بن محمد، الأزمنة والأمکنة، به‌کوشش خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق/1996م.

مهدیخانی سروجهانی، سید حسن، «تأملی درباره اعلام خطبه‌ای از نهج‌البلاغه: علاء بن زیاد و عاصم بن زیاد»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش 39، شهریور 1401.

ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به‌کوشش ایمن فؤاد سید، لندن، موسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 2014م.

نفیسی، شادی و حسین افسردیر، «کاربست بینامتنیت قرآنی در تصحیح متن روایات: مطالعه موردی نهج البلاغه»، مطالعات فهم حدیث، ش9، 1397ش.

Inloes, Amina, “Was Imam 'Ali a Misogynist; The Portrayal of Women in Nahj al-Balaghah and Kitab Sulaym ibn Qays”, Journal of Shi'a Islamic Studies, Vol. 8, Issue 3, 2015

Ashʿarī, ʿAlī b. Ismāʿīl, Maqālāt al-Islāmiyin wa Ikhtilāf al-Muṣallin, ed. Naʿīm Zarzūr, Beirūt, Al-Maktab al-ʿAṣrīyah, 2005.

Bustānī, Qāsim, “Genealogy, Conceptology and Evaluation of Ahādith-i Wujūhīyya”, ʿUlūm-i Ḥadīth, No.56, 2019.

Dashtī, Muḥammad and Kāẓim Muḥammadi, Rawish-hāyi Taḥqīq dar Asnād wa Madāriki  Nahj al-Balāgha, Qum, Nashri Imām ʿAlī ʿalayhi al-salām, 1368.

Diyrāvī, Hādī ʿAbd al-Zahra, al-Imam ʿAlī ʿalayhi āl-Sālam fi kitab al-Ṭabaqāt al-Kubrā li Ibn Saʿd al-Baṣrī (230 AH-844 AD): dirāsa taḥlīlīyya Naqdīyya, Karbala, Institute of Sciences of Nahj al-Balāgha, 2019.

Ḥājī Khānī, ʿAlī, “Al-Sharīf al-Raḍī and the reasons for neglecting the ease of Nahj al-Balāgha and confiscation”, Āfāq al-Ḥaḍārat al-Islāmi, No. 32, 1435 AH. [in Arabic]

Ḥusaynī al-Khaṭīb, Sayyid ʿAbd al-Zahrāʾ, Maṣādir-u Nahj al-Balāgha wa Asānīduhu, Beirut, Dār al-Zahrāʾ, 1405 AH.

Ibn ʾAthīr, Mubārak b. Muḥammad, al-Nihāya fī Gharīb al-Ḥadīth wa al-Āthār, ed. Maḥmūd Muḥammad al-Ṭanāḥi and Ṭāhir Aḥmad al-Zāwī, Beirut, al-Maktabah al-ʿilmiyya, 1399 AH.

Ibn Saʿd, Muḥammad b. Saʿd, Kitāb al-Ṭabaqāt al-Kabīr, ed. Eduard Sachau et al. , Leiden, Brill, 1905-1921.

Idem, al-Ṭabaqāt al-Kubrā, ed. Eḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār Ṣādir, 1968.

Idem, al-Ṭabaqāt al-Kubrā (al-Qism al-Mutammim li Tābiʿī Ahl al-Madīnah wa man baʿdahum), ed. Zīyād Muḥammad Manṣūr, Medina, Jāmiʿat al-Islāmiyya fi al-Madīnah, 1983.

Idem, al-Ṭabaqāt al-Kubrā, ed. Muḥammad ʿAbd al-Qādir ʿAṭā, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿilmīyya, 1990.

Idem, al-Tabāqah Al-Kabrā (al-Ṭabaqa `al-khāmisa fi Man Qubiḍa Rasūl Allāh Ṣallallāhu ʿalayhi wa sallam wa hum aḥdāthul-asnān), ed. Muḥammad b. Ṣāmil al-Sulamī, Ṭāʾif, al-Maktaba al-Ṣiddīq, 1993.

Idem, Kitāb al-Ṭabaqāt al-Kabir, by ʿAlī Muḥammad ʿUmar, Cairo, al-Maktabah Al-Khānjī, 2001.

Idem, Tarjumiyi Ṭabaqāt al-Kubarā, translated by Maḥmūd Mahdavī Dāmghānī, Tehran, Farhang-u Andīshih, 1374.

Ibn Manẓūr, Muḥammad bin Makram, Lisān al-ʿArab, Beirut, Dār Ṣādir, 1414 AH.

Ibn Shahr ʾĀshūb, Muḥammad b. ʿAli, Mutashābih al-Quʾrān wa Mukhtalifihi, Qum, Dar Bīdār, 1369 AH.

Inloes, Amina, “Was Imam ʿAli a Misogynist; The Portrayal of Women in Nahj al-Balaghah and Kitab Sulaym ibn Qays,”, Journal of Shi'a Islamic Studies, Vol.8 Issue 3, 2015.

Majlisi, Muḥammad Bāqir b. Muḥammad Taqī, Biḥār al-Anwār, ed. a group of researchers, Beirut, Dār Iḥyaīʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1403 AH.

Marzūqī Isfahāni, Aḥmed bin Muḥammad, al-Azminah wa al-Amkina, ed. Khalīl Manṣūr, Beirūt, Dār al-Kutub al-ʿilmiyya, 1996.

Mahdikhāni Sarvjahāni, Siyyid Ḥasan, “Aʿlams in a Nahdj al-Balāghah Sermon: A Study on ʿAlāa Ibn Ziyād and ʿAaṣim Ibn Ziyād”, Islamic History and Civilization, vol.39, September 2022.

Mojtahedi, Mahdi and Ḥannane Sadat Zahraei, “Recognition the Addressee of the 31st Letter of Nahj al-Balagha by analyzing the sources, text and the history”, Quarterly Journal of Nahjolbalāgha, , vol.8,  2015. [in Persian]

Mojtahedi, Mahdi, Ḥamidreḍa sanaei and Ḥannane Sadat Zahraei, “A Historical Reflecting on letter 77 of Nahj al-Balāghah”, Quarterly Journal of Nahjolbalagha, no. 34, 2021. [in Persian]

Nadīm, Muḥammad b. Isḥāq, al-Fihrist, ed. Ayman Fuʾād al-Sayyid, London, al-Furqān Islamic Heritage Foundation, 2014. [Second Edition]

Nafisi, Shadi and Hussein Afsardeir, “Application of Qurʾānic Intertextuality in Correction of Narrations: A Case Study of Nahj al-Balāghah”, Studies on Understanding Hadith, , Vol.9,  2018.

ʿOshryeh, raḥmān and mehrān khāksār and Muḥammad Naqib, “Validation of the authenticity of the 219th sermon of Nahj al-Balagha by examining the challenges and ḥadith and historical views of the sermon”, Imam Ali΄s Studies, Vol.8, No.2, 2017. [in Persian]

Pūrrustamī, Ḥāmid, “Examination of the narration of the Qur'an being the "Ḥammāl Dhū-wujūh" in Nahj al-Balāgha”, ʿUlūm-i Ḥadīth, Vol.20, No.1, 2014. [in Persian]

Sharīf Raḍī, Muḥammad b. Husayn, al-Majāzāt al-Nabawīyya, ed. Mahdī Hūshmand, Qum, Dār al-Ḥadīth, 1380.

Idem, Nahj al-Balāgha (Maʿa ḍabṭ-i ʿAlī b. Muḥammad b. al-Sakkūn),ed. Qays Bahjat al-ʿAṭṭār, Najaf and Mashhad, al-ʿAtaba al-ʿAlawīyya al-Muqaddasa and al-Maktaba al-Mutakhaṣṣiṣa bi Amīr al-Muʾminīn ʿAlī ʿalayhi al-salām Mashhad, 1437 AH.

Idem, Nahj al-Balāgha: Guzīdiyi Sukhanān, Nāmihā wa Ḥikmathāyi Amīr al-Muʾminīn, Imām ʿAlī b. Abī Ṭālib ʿalayhi al-salām, translated by Siyyid Muḥammad Mahdī Jaʿfarī, Tehran: dhikr, 2016.

Shawkānī, Muḥammad b. ʿAlī, Fatḥ al-Qadīr, Beirut, Dār Ibn Kathīr and Dār al-Kalim al-Ṭayyib, 1414 AH.

Sulamī, Muḥammad b. Ṣāmil, al-Tabaqāt al-Kubrā li ibn saʿd (al-Ṭabaqa al-khāmisa min al-Ṣahāba, Dirāsa wa Tahqīq, doctoral dissertation, Makkah, Jamiʿa Um al-Qurā, 1409 AH.

Suyūṭī, Abd al-Raḥmān b. Abī Bakr, Muʿtarak al-Aqrān fi ʾIʿjāz al-Qurʾān, Beirut, Dār al-Kutub al-ʿilmiyya, 1988.

Idem, Miftāḥ al-Janna fī al-ʾIḥtijāj Bi al-Sunnah, Medina, Jāmiʿat al-Islāmīyya, 1989.

Idem, al-Itqān fi ʿUlūm-i al-Qurʾān, ed. Muḥammad Abulfaḍl Ibrāhīm, [Cairo], al-Haya al-Miṣriyya al-ʿĀmma lil-Kitāb, 1974.

Ṭabrisī, Aḥmad b. ʿAli, al-ʾIḥtjāj ʿAlā Ahl al-Lajāj, ed. Muḥammad Bāqir Khirsān, Mashhad, Murtaḍa, 1403 AH.

Ṭurayḥī, Fakhruddīn b. Muḥammad, Majmaʿ ul-Baḥarayn, ed. Aḥmad Ḥusaynī Ashkiwarī, Tehran, Murtaḍavī, 1375.

Zamakhsharī, Maḥmūd b. ʿumar, Rabiʿ al-Abrār wa Nuṣūṣ al-Akhyār, Beirut, Muʾassisat al-ʾAʿlamī, 1412 AH.