اسامی آیات قرآنی، گونه¬شناسی و اسباب نامگذاری آنها
محورهای موضوعی : تحلیل محتوایی احادیث و آیات قرآنی
قاسم بستانی
1
(
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهوار، اهواز، ایران
)
مینا شمخی
2
(
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهوار، اهواز، ایران
)
کلید واژه: قرآن, آیات, اسم, فقه, کلام,
چکیده مقاله :
همچنان که سوره های قرآن دارای نام بلکه بعضاً دارای نامهای متعددی است و هر یک از این نامها نیز وجه متناسبی با سوره دارد، بعضی از آیات قرآنی نیز دارای یک یا چند نام به وجوه مناسبت متعددی هستند که به آنها اسامی آیات گویند. منشأء نامگذاری برخی از اسامی آیات قرآنی، روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است که در زبان مردم به دلایلی رایج شده¬اند و برخی بیان موضوعی فقهی، کلامی، تاریخی و غیره می¬باشد. در این مقاله، تلاش می¬شود بر اساس مطالعه¬ی کتابخانه¬ای و تجزیه و تحلیل داده¬ها و جمع¬بندی آنها و نیز با بررسی آیات قرآن، روایات، تفاسیر و سایر متون دینی، در ابتدا، تمامی اسامی آیات قرآن به ترتیب حروف الفبا، معرفی و علت نامگذاری هر یک، ذکر شود، سپس بناست که تعداد آیات بر حسب بیشترین اسم، تفکیک شود و در پایان، نوع علمی اسامی برخی آیات بر حسب فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و تاریخی، بیان شود.
Just as the surahs of Quran have names, and sometimes they have even several names, and each of these names has a corresponding aspect to the surah; some verses of the Quran also have one or more names for various purposes; which are called the titles of the verses. The origin of the naming of some of the titles of the Quranic verses are the Prophet Muhammad (PBUH) and Imam’s (PBUH) narrations; which have become popular in the language of people for some reasons; and some of them are for stating a subject which is juridical, theological, historical, etc. In this article, an attempt is made to - based on desk researches, and analyzing data and summarizing them, and also by examining the verses of Quran, narrations, interpretations and other religious texts-first, all of the names of the verses of Quran be introduced, in an alphabetical order. Then, the reason for naming each one be mentioned. After that, the numbers of verses be separated, according to the largest numbers of the names. At the end, the scientific type of the names of some verses be stated (juridical, verbal, interpretive, ethical and historical).
* قرآن کریم.
1- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق علی محمد معوض_عادل احمد عبدالموجود، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
2- ابن ادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، مؤسّسة النّشر الاسلامی، 1410ق.
3- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، نواسخ القرآن، تحقیق محمد اشرف علی الملیباری، چاپ دوم، مدینه منوره، عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، 1423ق.
4- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ق.
5- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مترجم صادق حسن زاده، قم، آل علی(ع)، 1382ش.
6- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن، بیجا، انتشارات بیدار، 1328ش.
7- ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
8- ــــــــــــــــ، قانون التاویل، تحقیق محمد سلیمانی، چاپ اول، جده_بیروت، دار القبلة للثقافة الاسلامیة- مؤسّسة علوم القرآن، 1406ق.
9- ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیجا، دار الفکر، 1399ق.
10- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414ق.
11- ابن نورالدین، محمد بن علی، تیسیر البیان لاحکام القرآن، تحقیق عبدالمعین الحرش، چاپ اول، سوریه، دار النوادر، 1433ق.
12- ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی_ محمدمهدی ناصح، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
13- ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، تحقیق طیار آلتی قولاج، بیروت، دار صادر، 1395ق.
14- ابوشهبه، محمد بن محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، چاپ دوم، قاهره، مکتبة السنة، 1423ق.
15- انصاری، مرتضی، الطهارة، تحقیق لجنة التحقیق، چاپ اول، قم، مؤسّسة الهادی، 1415ق.
16- ـــــــــــــــ، النکاح، چاپ اول، قم، باقری، 1415ق.
17- ـــــــــــــــ، منهاج الفقاهة، حاشیه نویس محمدصادق روحانی، قم، انوار الهدی، 1429ق.
18- آل غازی، عبدالقادر بن ملّا حویش، بیان المعانی، چاپ اول، دمشق، مطبعة الترقی، 1382ق.
19- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
20- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تحقیق علی آخوندی، قم، مؤسّسة النشر الاسلامی، 1363ش.
21- بُقاعی، ابراهیم بن عمر، مصاعد النظر للاِشراف علی مقاصد السور، چاپ اول، ریاض، مکتبة المعارف، 1408ق.
22- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
23- بیهقی، ابوبکر، احکام القرآن للشافعی، حاشیه نویس عبدالغنی عبدالخالق، چاپ دوم، قاهره، مکتبة الخانجی، 1414ق.
24- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
25- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
26- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1411ق.
27- حسینی شیرازی، محمد، مِن فقه الزهراء(س)، تحقیق موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، چاپ دوم، بیروت، موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، 1421ق.
28- حسینی طهرانی، محمدحسین، معرفة الامام(ع)، بیجا، مکتبه العقائد الاسلامیه، بیتا.
29- حسینی میلانی، علی، تشیید المراجعات، قم، الحقائق، 1428ق.
30- حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم، مکتبه بصیرتی، 1372ق.
31- ــــــــــــ، مستمسک العروة الوثقی، چاپ چهارم، نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1391ق.
32- حکیم، محمدباقر، دَوْر اهل البيت فی بناء الجماعة الصالحة، چاپ دوم، بیجا، المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، 1425ق.
33- حلبی، ابوالصلاح، الکافی، اصفهان، الهیئه التاسیسیه لمکتبه الامام امیرالمومنین(ع)، 1403ق.
34- حنفی رازی، محمد بن ابی بکر، اَنموذج جلیل فی اَسئلة و اُجوبة عن غرائب آی التنزیل، تحقیق عبدالرحمن بن ابراهیم المطرودی، چاپ اول، ریاض، دار عام الکتب المملکة العربیة السعودیة، 1413ق.
35- خالدی، صلاح عبدالفتاح، القرآن و نقض مطاعن الرهبان، چاپ اول، دمشق، دارالقلم، 1428ق.
36- خراسانی، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1387ش.
37- خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ چهارم، بیروت، دار الزهراء للطباعه و النشر و التوزیع، 1395ق.
38-ـــــــــــــــ، مصباح الفقاهه، مصحح محمدعلی توحیدی، چاپ اول، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
39- دمشقی حنبلی، محمد بن احمد، تعلیقة علي العلل لاِبن ابی حاتم، تحقیق سامی بن محمد بن جاد الله، چاپ اول، ریاض، اضواء السلف، 1423ق.
40- رازی نجفی اصفهانی، محمدتقی، هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1393ش.
41- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان الداوودی، چاپ اول، دمشق_بیروت، دار القلم_دار الشامیه، 1412ق.
42- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، تحقیق سید احمد حسینی، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
43- روحانی، محمد صادق، المرتقی الی الفقه الارقی، چاپ اول، بیروت، دار الجلی، 1420ق.
44- رومی، فهد بن عبدالرحمن، اتّجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، چاپ اول، عربستان سعودی، رئاسه ادارات البحوث العلمیه و الافتاء و الدعوه و الارشاد، 1407ق.
45- ریشهری، محمد، موسوعة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام في الكتاب و السنة و التاريخ، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، چاپ دوم، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، 1425ق.
46- زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اول، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376ق.
47- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
48- زین الدین، محمدامین، کلمة التقوی، چاپ اول، قم، موسسه اسماعیلیان، 1413ق.
49- سایس، محمدعلی، تفسیر آیات الاحکام، تحقیق ناجی سویدان، بیجا، المکتبة العصریة للطباعة و النشر، 1424ق.
50- سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1421ق.
51- ـــــــــ، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه، چاپ اول، تهران، نشر مشعر، 1421ق.
52- ـــــــــ، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم، موسسه الامام صادق(ع)، 1416ق.
53- ــــــــ، المناهج التفسیریة فی علوم القرآن، چاپ دوم، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1422ق.
54- ــــــــ، بحوث فی الملل و النحل، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیتا.
55- سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاِقراء، تحقیق عبدالحق عبدالدائم سیف القاضی، چاپ اول، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، 1419ق.
56- سیستانی، علی، الاَسئلة العقائدیة، چاپ اول، قم، مرکز ابحاث العقائدیة، 1429ق.
57- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق.
58- ـــــــــــ، الاکلیل فی استنباط التنزیل، تحقیق سیف الدین عبدالقادر الکاتب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1401ق.
59- شرف الدین، جعفر، الموسوعة القرآنیة خصائص السور، تحقیق عبدالعزیز بن عثمان التویجزی، چاپ اول، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیة، 1420ق.
60- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت، دار العالم الاسلامی، بیتا.
61- ــــــــــــ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، تحقیق مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1413ق.
62- صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، چاپ بیست و چهارم، بیجا، دار العلم للملایین، 1422ق.
63- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، تحقیق علی میرشریفی- عبدالسید عصام، قم، کنگره شیخ مفید، بیتا.
64- ـــــــــــــــــ، من لا یحضره الفقیه، مترجم علی اکبر غفاری- محمدجواد غفاری-صدر الدین بلاغی، تهران، نشر صدوق، 1367ش.
65- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
66- ـــــــــــــــ سنن النبی الاکرم(ص)، تحقیق محمدهادی فقهی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416ق.
67- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
68- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.
69- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، انتشارات دار الثقافه، 1414ق.
70- ــــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
71- طیّار، مساعد بن سلیمان، المحرّر فی علوم القرآن، چاپ دوم، جده، مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیه بمعهد الامام الشاطبی، 1429ق.
72- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، چاپ پنجم، بیجا، المرکز الاسلامی للدراسات، 1425ق.
73- ـــــــــــــــــ، زواج المتعه، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، 1423ق.
74- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1412ق.
75- علی رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1412ق.
76- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، تهران، بینا، 1380ق.
77- غزالی طوسی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
78- فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق سید محمد قاضی، چاپ اول، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
79- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
80- فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
81- فرّاء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی_محمدعلی نجار_عبدالفتاح اسماعیل شلب، چاپ اول، مصر، دار المصریه للتالیف و الترجمه، 1401ق.
82- فرات، ابن ابراهیم، التفسیر، تحقیق محمدکاظم محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
83- فضل الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، 1419ق.
84- فیض کاشانی، محسن، التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة، مصحح سید عبدالله بن نعمت الله جزایری، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی، 1353ق.
85- ــــــــــ، تفسیر الصّافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، انتشارات الصدر، 1415ق.
86- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363ش.
87- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مترجم حسین انصاریان، قم، دار العرفان، 1388ش.
88- کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب امیرالمومنین(ع)، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1412ق.
89- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
90- ـــــــــــــــــ، مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، تحقیق هاشم رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1363ش.
91- محاسبی، حارث بن اسد، فهم القرآن و معانیه، تحقیق حسین القوتلی، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر_دار الکندی، 1398ق.
92- مزینی، خالد بن سلیمان، المحرّر فی اسباب نزول القرآن، چاپ اول، عربستان سعودی، دار ابن جوزی، 1427ق.
93- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد ملی اداره کل تبلیغات و انتشارات، 1366ش.
94- مطعنی، عبدالعظیم، خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة، چاپ اول، بیجا، مکتبة وهبة، 1413ق.
95- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة، بیتا.
96- ــــــــــــــ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مصحح مجتبی عراقی-حسین یزدی- علی پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
97- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، چاپ اول، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، 1421ق.
98- ـــــــــــــ، انوار الفقاهة، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، بیتا.
99- مؤید بالله، احمد بن حسین، شرح التجرید فی فقه الزیدیه، دمشق، مکتب عنبر، 1364ش.
100- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1392ق.
101- نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، تحقیق محمد عبدالسلام محمد، چاپ اول، کویت، مکتبه الفلاح، 1408ق.
102- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، چاپ سوم، قم، مؤسسة النّشر الاسلامی التّابعة لجماعة المدرسین، بیتا.
103- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.
104- همدانی، رضا، مصباح الفقیه، بیجا، منشورات مکتبة الصدر، بیتا.
105- یزدی، محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
اسامی آیات قرآنی، گونهشناسی و اسباب نامگذاری آنها
چکیده
همچنان که سوره های قرآن دارای نام بلکه بعضاً دارای نامهای متعددی است و هر یک از این نامها نیز وجه متناسبی با سوره دارد، بعضی از آیات قرآنی نیز دارای یک یا چند نام به وجوه مناسبت متعددی هستند که به آنها اسامی آیات گویند. منشأء نامگذاری برخی از اسامی آیات قرآنی، روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است که در زبان مردم به دلایلی رایج شدهاند و برخی بیان موضوعی فقهی، کلامی، تاریخی و غیره میباشد. در این مقاله، تلاش میشود بر اساس مطالعهی کتابخانهای و تجزیه و تحلیل دادهها و جمعبندی آنها و نیز با بررسی آیات قرآن، روایات، تفاسیر و سایر متون دینی، در ابتدا، تمامی اسامی آیات قرآن به ترتیب حروف الفبا، معرفی و علت نامگذاری هر یک، ذکر شود، سپس بناست که تعداد آیات بر حسب بیشترین اسم، تفکیک شود و در پایان، نوع علمی اسامی برخی آیات بر حسب فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و تاریخی، بیان شود.
کلید واژه: قرآن، آیات، اسم، فقه، کلام.
مقدمه
برخی از اسامی آیات قرآن کریم، همگام با نزول تدریجی وحی، ایجاد شدند؛ به طوری که پیامبر(ص) پس از نزول فلان آیه و نیز در هنگام تفسیر آن، اسم آن آیه را ذکر میکردند(طوسی، الامالی، 1414ق، ج2، ص126؛ ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص60). همچنین برخی از این اسامی، در میان مردم رواج داشت و مسلمانان از قول پیامبر(ص) آنها را نقل میکردند(ابن عربی، قانون التأويل، 1406ق، ص549؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص139) تا اینکه پس از پیامبر(ص)، برخی از آنها، به تدریج در اقوال صحابه، تابعین و نیز در احادیث امامان(ع) و کتب اصحابشان و همچنین کتب قدما ظاهر شدند(کوفی، 1412ق، ج1، ص288؛ عیاشی، 1380ق، ج1، ص146-147). بعدها نیز علمای متأخر به ذکر برخی دیگر از اسامی آیات در آثار فقهی، کلامی و تفسیری خود پرداختند(حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج7، ص254؛ حسینی طهرانی، بیتا، ج1، ص4). لذا باید گفت که بحث اسامی آیات، هر چند نزد قدما به صورت یک موضوع مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است، اما در کتب مختلف فقهی، کلامی، روایی، تفسیری و علوم قرآنی، هر یک به مناسبتی از اسامی آیات سخن رفته است که حاکی از مطرح بودن چنین مفهومی دارد.
در این مقاله، لیست کاملی از آیات دارای اسم ذکر میشود؛ بر اساس این آیات، در ابتدا تقسیم بندی را بر حسب چند اسمی و غیره انجام میدهیم و در آخر، این آیات را بر حسب فقهی، کلامی و غیره تقسیم بندی میکنیم. در ضمن این مقاله با استفاده از روش کتابخانهای و رجوع به منابع و مصادر تفسیری، علوم قرآنی، فقهی و سایر متون دینی، در پی تحلیل و بررسی و تعیین نوع نامگذاری اسامی آیات قرآن و نیز علل و اسباب آن است.
1- اسامی آیات بر حسب اسم
از زمان نزول قرآن تاکنون بسياري از آيات قرآن به خاطر اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاص یا خاصیت و کاربرد ویژهی آنها، داراي عناوين و اسامي خاص گرديده‌اند. گاه نیز کثرت کاربرد یک آیه در بین اهل یک فن موجب گردیده که به مرور زمان برای اختصار در ذکر آن آیه، آن را به نام ویژه‌ای مورد اشاره قرار دهند. همچنین بر اساس تحقیقات انجام شده، تعداد آیات اسم دار و تعداد اسامی آنها به ترتیب 101 آیه و 166 اسم معرفی شده اند. اسامی آیات به طور کلی عبارتند از:
1-1- اولو الارحام: احزاب/6 (فیض کاشانی، التحفة السنیة، 1353ق، ج3، ص130) و علت نامگذاری آن، ذکر«اولوالارحام» در آیه مبنی بر ارث اولو الارحام است(طوسی، التبیان، بیتا، ج8، ص318؛ طبرسی، 1372ش، ج8، ص529).
1-2- اولی الامر: نساء/59 (حسینی طهرانی، بیتا، ج1، ص9) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «اولی الامر»، تأکید بر اطاعت اولی الامر در کنار اطاعت خدا و رسول(ص) و نیز دلالت روایی «اولی الامر» بر امامت علی(ع) و سایر ائمه معصوم(ع) است(طوسی، التبیان، بیتا، ج3، ص236).
1-3- اِباحه: مائده/96 (ابن ادریس، 1410ق، ص166) و علت نامگذاری آن، مُباح شمرده شدن صید حیوان دریایی و خوردن آن توسط مُحرِم حاجی در هنگام انجام مناسک حج است (جصاص، 1405ق، ج4، ص144-145؛ ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج2، ص683-684؛ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص378).
1-4- اِباحه: نساء/24 (زرکشی، 1376ق، ج2، ص50؛ خویی، البیان، 1395ق، ص204) و علت نامگذاری آن، نتیجهگیری از مفهوم کلّ آیه به عنوان اسم آیه، به این شکل که در این آیه، در مورد حکم مباح بودن در باب نکاح که مربوط به احکام فقهی است، سخن به میان آمده است؛ بیآنکه کلمهی اِباحه که به عنوان اسم آیه، تلقی شده است، بکار رفته باشد.
1-5- اِتمام نعمت: مائده/3 (سبحانی، مفاهیم القرآن، 1421ق، ج69، ص15) و علت نامگذاری آن، ذکر عبارت:«أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي» در آیه است.
1-6- اِحصار: بقره/196 ( فاضل هندی، 1405ق، ج8، ص197؛ زین الدین، 1413ق، ج4، ص473) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «اُحصِرتُم» در آیه که بیانگر حکم حصر در حج است(مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص231).
1-7- اخذ میثاق: اعراف/172 (آلوسی، 1415ق، ج5، ص110؛ سبحانی، مفاهیم القرآن، 1421ق، ج5، ص10) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص پیمان گرفتن خداوند از بنی آدم در عالم ذر است (طبری، 1412ق، ج9، ص75؛ زمخشری، 1407ق، ج2، ص176).
1-8- اُذُن: توبه/61 (حکیم محسن، حقائق الاصول، 1372ق، ج3، ص143) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «اُذُن»، تکرار آن در آیه بصورت تأکیدی و نزول آیه در خصوص اذیت و آزار پیامبر(ص) توسط منافقین و طعنه و مسخره کردن ایشان است(فخررازی، 1420ق، ج16، ص89-90).
1-9- ارث: نساء/11 (مجلسی، مرآة العقول، 1363ش، ج20، ص229) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «وَرِثَهُ» در آیه است.
1-10- ارث زوجه: نساء/12 (شهید ثانی، الروضة البهية، بیتا، ج5، ص68) و علت نامگذاری آن، تعیین مقدار ارث زن از شوهر در حالتهای مختلف است.
1-11- ارحام: احزاب/6 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج25، ص256) و علت نامگذاری: ذکر لفظ «ارحام» در آیه مبنی بر ثبوت ارث برای ارحام و طبقه بندی آنان به میزان خویشاوندیشان است.
1-12- استخلاف: نور/55 (حسینی طهرانی، بیتا، ج1، ص4) و علت نامگذاری آن، ذکر الفاظ «لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ» و «اسْتَخْلَفَ» در آیه که به مسئلهی خلافت و حکمرانی اولیای خدا به عنوان جانشینان و نمایندگان خداوند در روی زمین تأکید دارد(طوسی، التبیان، بیتا، ج7، ص457؛ طبرسی، 1372ش، ج7، ص239-240).
1-13- استفتاء: نساء/176 (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج4، ص129) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «يَسْتَفْتُونَكَ» در ابتدای آیه است.
1-14- اِستمتاع: نساء/24 (عاملی، زواج المتعة، 1423ق، ج5، ص14) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص استمتاع است.
1-15- اِستواء: طه/5 (ابن عربی، قانون التأویل، 1406ق، ص358؛ آل غازی، 1382ق، ج2، ص193) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «اسْتَوى» و بیان استیلای خداوند بر تدبیر جهان در مضمون آیه است(طبرسی، 1372ش، ج7، ص5؛ ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج13، ص131).
1-16- استیذان: نور/58 (محاسبی، 1398ق، ص426) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «لِيَسْتَأْذِنْكُم» در ابتدای آیه و دلالت ظاهر آیه بر وجوب رعایت حکم استیذان، مبنی بر اینکه کودکان و نوجوانان در سه وقت پیش از نماز صبح، پس از نماز عشاء و هنگام نماز ظهر که پدران و مادران استراحت می‌کنند، سرزده وارد نشوند(فخررازی، 1420ق، ج24، ص415-416؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج3، ص77).
1-17- اسراء: اسراء/1 (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج19، ص19) و علت نامگذاری آن، ذکر کلمهی«أَسْرى» در آیه که به معراج پیامبر(ص) اشاره دارد(طوسی، التبیان، بیتا، ج6، ص446؛ طبرسی، 1372ش، ج6، ص609-610-611؛ فخررازی، 1420ق، ج20، ص292).
1-18- اِشهاد: بقره/282 (بیهقی، 1414ق، ج2، ص128) و علت نامگذاری آن، وجود کلمات «اسْتَشْهِدُوا»، «شَهيدَيْنِ»، «الشُّهَداءِ»، «لِلشَّهادَةِ»، «أَشْهِدُوا» و «شَهيدٌ» در آیه که قائل به معنای اِشهاد است.
1-19- اعتداء: بقره/194 (جصاص، 1405ق، ج4، ص135؛ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج19، ص357؛ فاضل هندی، 1405ق، ج6، ص435) و علت نامگذاری آن، ذکر جملهی:«فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ» در آیه، قرار گرفتن مفهوم فقهی اعتداء و احکام مترتب بر آن در آیه و نیز جواز پیکار با دشمن در ماه‌های حرام در صورت مبادرت دشمن به جنگ در این ماه‌ها است(فاضل مقداد، 1419ق، ج1، ص344؛ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص309).
1-20- اَکلِ بِالباطل: نساء/29 (روحانی، 1420ق، ج1، ص288) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت:«لا تاکُلُوا اَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل» که نهی از پایمال کردن اموال و ثروتهای یکدیگر به باطل را تأكيد میکند(طبری، 1412ق، ج5، ص20).
1-21- اِکمال: مائده/3 (عاملی، الصحیح، 1425ق، ج1، ص99-145؛ سیستانی، 1429ق، ص5820-5855) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص مسئلهی جانشینی پیامبر(ص) و امامت علی(ع) در واقعهی غدیر خم (حسکانی، 1411ق، ج1، ص201-202؛ طبرسی، 1372ش، ج3، ص245-246) و نیز وجود کلمهی «اَکملتُ» در آیه است.
1-22- اکمال دین: مائده/3 (طیّار، 1429ق، ص103) و علت نامگذاری آن، ذکر عبارت:«أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ» در آیه است.
1-23- الحُرُّ بالحُرِّ وَ العَبدُ بالعَبد: بقره/178 (ابن جوزی، 1423ق، ج1، ص57) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت «الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ» در آیه است.
1-24- الکرسی: بقره/255 (عياشي، 1380ق، ج1، ص146-147؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص139-209؛ ابن عربی، قانون التاویل، 1406ق، ص98-549) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «کرسی» در آیه است.
1-25- الوفاء بالعُقود: مائده/1 (زین الدین، 1413ق، ج6، ص424؛ انصاری، منهاج الفقاهة، 1429ق، ج57، ص7) و علت نامگذاری آن، وجود جملهی امری «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» در آیه مبنی بر وفا داشتن نسبت به هر پیمان و عهدی که بسته میشود، است.
1-26- امانات: نساء/58 (سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج1، ص114) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «امانات» و دستور تأكيدیِ خداوند در ابتدای آیه مبنی بر ادای امانت است.
1-27- امانت: نساء/58 (ابوشهبه، 1423ق، ص165) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص ادای امانت و وجوب بازگرداندن امانت به صاحبش است.
1-28- آمن الرسول: بقره/285 (علامه حلی، 1412ق، ج1، ص69) و علت نامگذاری آن، ذکر «آمن الرسول» در ابتدای آیه که ایمان پیامبر(ص) را توصیف کرده است.
1-29- امتحان: ممتحنه/10 (واحدی، 1411ق، ص444؛ ابن اثیر، 1415ق، ج3، ص170؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج1، ص80) و علت نامگذاری آن، ذکر فعل امر«فَامْتَحِنُوهُنَّ» در آیه که از مردان با ایمان مى خواهد تا زنانى را كه ادعاى ایمان كرده و از مكه خارج شده و به مسلمانان پیوستهاند، امتحان نموده و در صورتى كه آنها را بر ایمان یافتند، به كافران برنگردانند(طبرسی، 1372ش، ج9، ص410).
1-30- انذار: شعراء/214 (کوفی، 1412ق، ج1، ص278-288) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «أَنْذِرْ» در آیه، مبنی بر مکلّف کردن پیامبر(ص) نسبت به انذار خویشان خود است.
1-31- انصات: اعراف/204 (حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج7، ص254) و علت نامگذاری آن، ذکر فعل امر «أَنْصِتُوا» در آیه است که بر استماع و سکوت در هنگام تلاوت قرآن، تأکید دارد.
1-32- انفال: انفال/1 (ابن نور الدین، 1433ق، ج3، ص269-270؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج110، ص319) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «انفال» و تکرار آن در آیه است.
1-33- اَهل الذکر: نحل/43 (حلبی، 1403ق، ص94) و علت نامگذاری آن، ذکر واژهی «اَهل الذکر» در آیه است که بیانگر مصداقیت اهل بیت(ع) است(حسکانی، 1411ق، ج1، ص432).
1-34- بِر: بقره/177 (شرف الدین، 1420ق، ج1، ص45-46) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «بِر» ، تکرار آن بصورت تأکیدی و تعریف این واژه در کل متن آیه و بیان مصادیق نیکی و ویژگیهای نیکوکاران است.
1-35- تأسّی: احزاب/21 ( نجفی، 1392ق، ج14، ص146) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «اُسوة» در آیه است که بر الگو گرفتن از پیامبر(ص) و نیز اقتدا کردن به ایشان در همهی افعال و اوصاف والا، تأکید دارد.
1-36- تألیف: آل عمران/103 (شرف الدین، 1420ق، ج2، ص77) و علت نامگذاری آن، وجود فعل «اَلَّفَ» در آیه و نزول آیه در خصوص مؤاخات میان افراد از طریق آموزه‌های اسلام است(طوسی، التبیان، بیتا، ج2، ص546-547؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص806).
1-37- تبلیغ: مائده/67 (حسکانی، 1411ق، ج1، ص251) و علت نامگذاری آن، ذکر کلمهی«بَلِّغْ» در آیه است.
1-38- تجارت: نساء/29 (خویی، مصباح الفقاهة، بیتا، ج1، ص56؛ انصاری، منهاج الفقاهة، 1429ق، ج3، ص434) و علت نامگذاری آن، وجود لفظ تجارت در آیه که قائل به مضمون کلّ آیه است؛ زیرا در این آیه، تأکید معنا داری به این لفظ شده که با آمدن ادات حصر، به وضوح، قابل مشاهده است.
1-39- تحریم: نساء/23 (ابن شعبه، 1382ش، ج98، ص13؛ جصاص، 1405ق، ج3، ص56؛ سیوطی، الاکلیل، 1401ق، ص86) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن کلمهی «حُرِّمَت» در ابتدای آیه است که در راستای تبیین مفهوم تحریم، نقش موثری دارد.
1-40- تحکیم: نساء/35 (زین الدین، 1413ق، ج10، ص135) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص داوری و قضاوت در هنگام نزاع شدید میان زن و شوهر است(فاضل مقداد، 1419ق، ج2، ص213-215).
1-41- تحویل قبله: بقره/144 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج81، ص47؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج1، ص81؛ آل غازی، 1382ق، ج5، ص95؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص191) و علت نامگذاری آن، تأکید آیه بر انتقال قبله و ماندگاری آن در مسجدالحرام(کعبه)، با توجه به سرزنشهای یهودیان نسبت به پیامبر(ص) که سبب ناراحتی ایشان شد، است(طبری، 1412ق، ج2، ص3-4-5؛ طبرسی، 1372ش، ج1، ص413).
1-42- تحیّت: نساء/86 (قمی علی، 1363ش، ج1، ص51؛ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج14، ص59؛ فیض کاشانی، التحفة السنیة، 1353ق، ج3، ص36) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ«تَحِيَّة» در آیه، امر کردن به سلام و تحیت و تأکید بر نیکوتر جواب سلام دادن است(فاضل مقداد، 1419ق، ج1، ص155؛ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص101).
1-43- تخییر: احزاب/28-29 (محاسبی، 1398ق، ص443) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن مفهوم فقهی تخییر در این دو آیه و تأکید بر وجوب آزاد گذاشتن همسران بین باقی ماندن به همسری و جدا شدن و نیز نزول آیه در این خصوص است(طوسی، التبیان، بیتا، ج8، ص334؛ ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج15، ص410؛ نجفي، 1392ق، ج29، ص122-125).
1-44- تدایُن: بقره/282 (مطعنی، 1413ق، ج1، ص242-243) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن مفهوم فقهی تدایُن در آیه و نیز وجود کلمهی «تَدایَنتُم» در آیه است.
1-45- تراضی: نساء/29 (شهید ثانی، مسالک الافهام، 1413ق، ج5، ص288؛ نجفی، 1392ق، ج23، ص251) و علت نامگذاری آن، وجود لفظ «تَراض» در آیه است که تکمیل کنندهی معنای حقیقی داد و ستد سود آور است(خراسانی، 1387ش، ج1، ص376-377).
1-46- تطهیر: احزاب/33 (طوسی، الامالی، 1414ق، ج2، ص126-139؛ حسکانی، 1411ق، ج4، ص19؛ طبرسی، 1372ش، ج8، ص137؛ ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص52؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 1415ق، ج5، ص193) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص اهلبیت(ع) و پاک گردانیدن آنان از هر نوع پلیدی و رجس و نیز تأکید آیه بر ویژگی منحصر به فرد اهل بیت(ع)، یعنی عصمت که در این آیه، از آن، به طهارت، یاد شده است(ترمذی، بیتا، ج5، ص699).
1-47- تعاون: مائده/2 (نجفی، 1392ق، ج22، ص25) و علت نامگذاری آن، امر به تعاون و همکاری بر تقوا و نیکی که در آیه، بصورت «تَعاوَنوا» آمده است.
1-48- تغییر قبله: بقره/144 (حکیم محمدباقر، 1425ق، ج2، ص220) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص تغییر قبله از بیت المقدس به مسجد الحرام(کعبه) است(طبری، 1412ق، ج2، ص13؛ ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج2، ص208).
1-49- تفقُّه: توبه/122 (رازی نجفی اصفهانی، 1393ش، ج1، ص2-3) و علت نامگذاری آن، ذکر واژهی «لِيَتَفَقَّهُوا» در آیه است.
1-50- تَمَتُّع: نساء/24 (خویی، البیان، 1395ق، ص223) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن مفهوم فقهی تمتُّع در باب نکاح، در ضمن آیه است.
1-51- تَمتُّع: بقره/196 (شهیدثانی، مسالک الافهام، 1413ق، ج3، ص490؛ حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج11، ص137؛ نجفی، 1392ق، ج21، ص442) و علت نامگذاری آن، ذکر ویژگیهای تمتّع در حج و بیان احکام آن است.
1-52- توارث زوجین: نساء/12 (شهید ثانی، الروضة البهية، بیتا، ج181، ص13) و علت نامگذاری آن، وجود مسئلهی احکام ارث زن و شوهر نسبت به یکدیگر در آیه است.
1-53- تیمّم: نساء/43 (جصاص، 1405ق، ج4، ص20-26؛ بیهقی، 1414ق، ج1، ص47؛ ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج1، ص232-561) و علت نامگذاری آن، وجود فعل امر «فَتَیَمَّمُوا» در آیه و بیان چگونگى تیمّم یعنى مسح صورت و دو دست و آنچه که تیمم بر آن صحیح است(نجفی، 1392ق، ج5، ص120-129).
1-54- جِزیه: توبه/29 (جصاص، 1405ق، ج4، ص297؛ ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج1، ص147؛ صبحی صالح، 1422ق، ص266) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «جزیه» در آیه و نزول آیه در خصوص اخذ جزیه از اهل کتاب است(طبرسی، 1372ش، ج5، ص34).
1-55- جلباب: احزاب/59 (مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، بیتا، ج8، ص2) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «جَلاَبِيبِهِنَّ» در آیه که بیانگر نوع پوشش زنان است.
1-56- جمعه: جمعه/9 (واحدی، 1411ق، ص449؛ راوندی، 1405ق، ج1، ص189؛ زرکشی، 1376ق، ج3، ص128) و علت نامگذاری آن، ذکر واژهی «جُمُعَة» در آیه و تأكيد بر تسریع، جهت حضور در نماز روز جمعه است.
1-57- جُنُب: مائده/6 (همدانی، بیتا، ج2، ص315) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «جُنُب» در آیه که قائل به جنابت است.
1-58- حبس: نساء/15 (آلوسی، 1415ق، ج2، ص444) و علت نامگذاری آن، پدیدار شدن مفهوم فقهی حَبس در ضمن آیه، بدون آمدن واژهی حَبس یا همخانوادهی آن است.
1-59- حَبط: مائده/5 (یزدی، بیتا، ج2، ص279) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «حَبِطَ» در آیه و نیز بدلیل اینکه این آیه، ناظر به کفران ایمان، انکار دستور خدا مبنی بر اقرار و تصدیق به وحدانیت او و نبوت پیامبرش است که در نتیجه، این کار، باعث احباط اعمال خوب انسان میشود و نیز عقاب و عذاب به همراه دارد(طوسی، التبیان، بیتا، ج3، ص446-447).
1-60- حَج: آل عمران/97 ( سخاوی، 1419ق، ج2، ص830) و علت نامگذاری آن، ذکر واژهی «حج» به معنای قصد و نیّتِ رفتن به زیارت حج(ابن فارس، 1399ق، ج2، ص29؛ راغب اصفهانی، 1412ق، ص218؛ ابن منظور، 1414ق، ج2، ص226) و نیز تأکید بر انجام مناسک دینی _ عبادی حج و ذکر ویژگیهای بارز این فریضهی دینی است(طبرسی، 1372ش، ج2، ص350؛ فیض کاشانی، تفسیر الصّافی، 1415ق، ج1، ص361).
1-61- حجاب: احزاب/59 (سیوطی، الاکلیل، 1401ق، ص214) و علت نامگذاری آن، دستور آیه مبنی بر پوششدهی زنان نسبت به بدنشان و حفظ بدنشان به وسیلهی این پوشش، جهت مورد اذیت و آزار قرار نگرفتن است.
1-62- حَجر: نحل/75 (انصاری، النکاح، 1415ق، ص109) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن مفهوم فقهی حَجر و محجوریت در متن آیه است.
1-63- حَد: نور/2 (آل غازی، 1382ق، ج5، ص530) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص اجرای حدّ زناکار است.
1-64- حَدّ زِنا: نور/2 (حنفی رازی، 1413ق، ص354؛ آلوسی، 1415ق، ج9، ص292) و علت نامگذاری آن، وجود جملهی «الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ» در صدر آیه که قائل به معنای حدّ زناست.
1-65- حدّ سرقت: مائده/38 (حنفی رازی، 1413ق، ص354) و علت نامگذاری آن، وجود جملهی «فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللَّهِ» در آیه، مبنی بر بُریدن یا قطع کردن دست زن و مرد دزد است.
1-66- حدّ قذف: نور/4 (عاملی، الصحیح، 1425ق، ج1، ص167) و علت نامگذاری آن، دستور به اجرای حدّ به مقدار هشتاد ضربهی شلّاق، برای قاذف، در آیه است.
1-67- حدود: نور/2 (بیهقی، 1414ق، ج1، ص304) و علت نامگذاری آن، تعیین حدود و میزان آن، برای زن و مرد زناکار در آیه است(نحاس، 1408ق، ص120؛ فخررازی، 1420ق، ج23، ص302؛ خویی، البیان، 1395ق، ص312).
1-68- حَرث: بقره/223 (شهیدثانی، بیتا، ج3، ص333؛ نجفی، 1392ق، ج31، ص114-115-116-118؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج2، ص123-127) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ«حَرث» در آیه و تکرار آن به صورت تأکیدی است.
1-69- حفظ: حجر/9 (خویی، البیان، 1395ق، ص134-135؛ سبحانی، المناهج التفسیریة، 1422ق، ج9، ص1) و علت نامگذاری آن، تأکید بر حفظ تمامیت قرآن و مصونیت آن از تحریف به نقصان و زیاده، با توجه به آمدن واژهی «لَحافِظُون» در آخر آیه است(خویی، البیان، 1395ق، ص207).
1-70- حَلائل: نساء/23 (شهید ثانی، مسالک الافهام، 1413ق، ج8، ص302) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی«حَلائل» در اواخر این آیه است.
1-71- حِیض: بقره/222 (ابن ادریس، 1410ق، ج1، ص66) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص حیض زنان و احکام مربوط به آن است.
1-72- خاتمیّت: احزاب/40 (مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، بیتا، ج1، ص32) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «خاتَمَ» در آیه به معنای پایان، آخر و پایان یافتن چیزی و نیز همجواری آن با کلمهی «النَّبِيِّينَ» که نشاندهندهی ختم نبوت است(ابن فارس، 1399ق، ج2، ص245؛ ابن منظور، 1414ق، ج12، ص164).
1-73- خُمس: انفال/41 (جصاص، 1405ق، ج4، ص247؛ بیهقی، 1414ق، ج2، ص183؛ راوندی، 1405ق، ج1، ص261) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «خُمس» در آیه که قائل به معنای فقهی خمس است.
1-74- دَین: بقره/282 (فرّاء، 1401ق، ج1، ص489؛ ابن ابی حاتم، 1427ق، ج4، ص704؛ ابن عربی، قانون التاویل، 1406ق، ص564) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «دَین» در متن آیه است.
1-75- ذَر: اعراف/172 (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج8، ص182؛ سیستانی، 1429ق، ص5261) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «ذُرِّيَّتَهُمْ» در آیه که قائل به عالم ذر است.
1-76- ذکر: نحل/43 (سبحانی، بحوث فی الملل، بیتا، ج7، ص123) و علت نامگذاری آن، وجود واژهی «ذکر» در آیه است.
1-77- ذوی الارحام: احزاب/6 (صدوق، من لا یحضر، 1367ش، ج4، ص260؛ ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص280؛ ابن ادریس، 1410ق، ج4، ص238-260) و علت نامگذاری آن، توضیح آیه در خصوص ارث خویشاوندان نسبی پیامبر(ص) است( طوسی، التبیان، بیتا، ج8، ص317).
1-78- ربا: بقره/278 (ابوشامه، 1395ق، ص33) و علت نامگذاری آن، آمدن واژهی رِبا در آیه، دستور تأکیدیِ رهایی از ربا مبنی بر تقبیح ربا و نیز برخورد با این پدیدهی شوم است(طوسی، التبیان، بیتا، ج2، ص367؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص674؛ زرکشی، 1376ق، ج1، ص204؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج1، ص101؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج2، ص422).
1-79- رضوان: فتح/18 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج20، ص354؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 1415ق، ج5، ص37-41) و علت نامگذاری آن، وجود فعل «رَضِیَ» در آیه و نزول آیه در خصوص بیعت گروهى از یاران پیامبر(ص) براى جنگ با کفار مکه قبل از صلح حدیبیه است(طبرسی، 1372ش، ج9، ص177-178-179).
1-80- رَمْی: انفال/17 (فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 1415ق، ج2، ص336) و علت نامگذاری آن، ذکر عبارت:«وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى» در آیه که اشاره به واقعهی رمی پیامبر(ص) در جنگ بدر دارد(طبرسی، 1372ش، ج4، ص814).
1-81- روح: اسراء/85 (مزینی، 1427ق، ج1، ص109) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «روح» در آیه و بیان حقیقت روح انسانی که بوسیلهی آن انسان از حیوانات متمایز میشود.
1-82- زکات: توبه/103 (کلینی، 1369ش، ج3، ص596؛ صدوق، من لا یحضر، 1367ش، ج2، ص13) و علت نامگذاری آن، قرار گرفتن مفهوم فقهی زکات در این آیه با آمدن جملهی امری:«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها» است.
1-83- زِنا: نور/2 (طوسی، التبیان، بیتا، ج1، ص12) و علت نامگذاری آن، وجود کلمات«الزّانی» و «الزّانِیَه» در ابتدای آیه است.
1-84- سؤال: نحل/43 (حکیم محسن، حقائق الاصول، 1372ق، ج3، ص141) و علت نامگذاری آن، وجود فعل امر«فَسْئَلُوا» در آیه مبنی بر سؤال کردن از دانشمندان و اهل علم است که آن را به معصومین(ع) تعبیر کردهاند(حسکانی، 1411ق، ج1، ص432؛ طبرسی، 1372ش، ج6، ص557).
1-85- سرقت: مائده/38 (سبحانی، المناهج التفسیریة، 1422ق، ج7، ص8) و علت نامگذاری آن، وجود دو کلمهی «السّارِق» و «السّارِقَة» همراه هم است.
1-86- سعی: بقره/158 (رشید رضا، 1412ق، ج10، ص486) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص سعیِ حاجیان بین کوههای صفا و مروه در هنگام انجام مناسک حج و نیز قرار گرفتن مفهوم فقهی «سعی» در آیه است(بیضاوی، 1418ق، ج1، ص115).
1-87- سُکاری: نساء/43 (سیستانی، 1429ق، ص1594) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «سُکاری» و بیان نهی از حالت مستی در نماز است.
1-88- سَلم: انفال/61 (نجفی، 1392ق، ج22، ص267) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «سَلم» در آیه است.
1-89- سیاحت: توبه/2 (شهید ثانی، مسالک الافهام، 1413ق، ج4، ص78) و علت نامگذاری آن، ذکر فعل امر «فَسيحُوا» در ابتدای آیه به معنای سیر و سیاحت در زمین است(ابن منظور، 1414ق، ج2، ص492).
1-90- سَیف: توبه/5 (ابن حزم، 1406ق، ص21-30؛ سیوطی، الاکلیل، 1401ق، ص138) و علت نامگذاری آن، اعلان جنگ با مشرکین از سوی خداوند بدلیل پیمان شکنی آنان مبنی بر اینکه آنان در ماه حرام، جنگ کردند و حرمت ماه حرام را نگه نداشتند.
1-91- شِقاق: نساء/35 (نجفی، 1392ق، ج33، ص210) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «شقاق» در آیه است.
1-92- شهادت: اعراف/172 (طباطبایی، سنن النبی الاکرم(ص)، 1416ق، ج3، ص18) و علت نامگذاری آن، وجود جملهی «أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا» در آیه، مبنی بر شهادت انسان در عالم ذر و عهد بستن وی به این پیمان است که اقرار به وحدانیت و رب بودن پروردگار از سوی انسان را نشان میدهد(طبری، 1412ق، ج9، ص75؛ زمخشری، 1407ق، ج2، ص176).
1-93- صادقین: توبه/119 (حسینی میلانی، 1428ق، ج42، ص4) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ«صادقین» در آیه، دستور تأكيدی خداوند به مؤمنان مبنی بر تبعیّت از صادقین و دلالت روایی لفظ «صادقین» بر امامت امامان معصوم(ع) است (عیاشی، 1380ق، ج2، ص116؛ طبرسی، 1372ش، ج5، ص122؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 1415ق، ج2، ص387-388).
1-94- صَدَقات: توبه/60 (جصاص، 1405ق، ج4، ص250-335-347) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «صَدَقات» در ابتدای آیه، اختصاص صدقات برای اقشار محروم که در آیه ذکر شدهاند و نیز توضیح کلی صدقات در آیه که به عنوان فریضهای مهم معرفی شده است.
1-95- صَدَقه: توبه/60 (مجاشعی، 1428ق، ص307) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص صدقه دادن به فقرا، مساکین و غیره است.
1-96- صدّیقون: حدید/19 (حسینی میلانی، 1428ق، ج2، ص4) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «صدّیقون»، ذکر ویژگیهای بارز صدیقون در آیه و نزول آیه در این خصوص است(حسکانی، 1411ق، ج2، ص304؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج19، ص162-163).
1-97- صَعید: نساء/43 (دمشقی حنبلی، 1423ق، ص178) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «صَعید» در آیه که معنای خاک، جهت تیمّم کردن را میدهد.
1-98- صُلح: حجرات/9 (عاملی، الصحیح، 1425ق، ج5، ص4-5) و علت نامگذاری آن، ذکر فعل امر «فَأَصْلِحُوا» مبنی بر مصالحه و آشتی دادن دو طرف نزاع و نیز سبب نزول این آیه که در خصوص نزاع میان قبیلهی اوس و خزرج است(طبرسی، 1372ش، ج9، ص199).
1-99- صَلَوات: احزاب/56 (مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج16، ص61) و علت نامگذاری آن، سخن گفتن از علاقهی خاص خداوند و فرشتگان به پیامبر(ص) و تأکید بر صلوات و درود فرستادن به ایشان در آیه که خواندن آن در تعقیبات نماز مغرب سفارش شده است(قمی عباس، 1388ش، ج2، ص9-10).
1-100- صوم: بقره/183 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج56، ص15) و علت نامگذاری آن، تأکید بر ویژگیها و احکام و شرایط صوم در این آیه و آیات بعد از آن است.
1-101- صیام: بقره/183 (ابن نور الدین، 1433ق، ج1، ص58) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی صیام به عنوان لفظ قابل توجه در آیه که مفهوم کلّ آیه را میتوان براساس آن، ارزیابی کرد.
1-102- صَید: مائده/95 (مؤید بالله، 1364ش، ج2، ص482) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «صَید»، اشاره کردن به وجوب کفارهی صید برای مُحرِم در صورت تعمّد در این کار و نیز تأكيد بر حرمت صید حیوان وحشی غیر دریایی در حالت احرام است(مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص290).
1-103- صَیف: نساء/176 (طوسی، التبیان، بیتا، ج3، ص410؛ طبرسی، 1372ش، ج3، ص228؛ راوندی، 1405ق، ج2، ص329) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در تابستان است(طبرسی، 1372ش، ج3، ص229).
1-104- طلاق: بقره/229 (صدوق، الاعتقادات، بیتا، ج1، ص140؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج6، ص59) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «طَلاق» در آیه، وجود احکام طلاق در آیه و نزول آیه در مورد طلاق رجعی است(طبرسی، 1372ش، ج2، ص577؛ ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج3، ص271).
1-105- طَهارت: مائده/6 (ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص284؛ راوندی، 1405ق، ج1، ص63-87) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «فَاطَّهَّرُوا» در آیه مبنی بر پاک گردانیدن بدن از طریق غسل در حالت جنابت است.
1-106- ظَن: یونس/36 (سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج2، ص354) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «ظَن» در آیه و تکرار و تشریح این کلمه بصورت تأکیدی است.
1-107- ظِهار: مجادله/2 (جصاص، 1405ق، ج5، ص303؛ طوسی، التبیان، بیتا، ج2، ص270؛ واحدی، 1411ق، ص428؛ ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج2، ص191) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «يُظاهِرُونَ» در آیه، قرار گرفتن مفهوم فقهی ظهار در آیه و نزول آیه در خصوص حکم ظهار است(طبری، 1412ق، ج28، ص4؛ قمی علی، 1363ش، ج2، ص365).
1-108- عِدّهی وفات: بقره/234 (آل غازی، 1382ق، ج5، ص72) و علت نامگذاری آن، تعیین مدت عدّه برای زنان شوهر مرده و شرط گذاشتن عدّه به مدت چهار ماه و ده روز برای ازدواج مجدد زنان در آیه است.
1-190- عَرضُ الاَمانة: احزاب/72 (مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج9، ص479؛ حسینی میلانی، 1428ق، ج2، ص2) و علت نامگذاری آن، ذکر عبارت:«عَرَضْنَا الْأَمانَةَ» در ابتدای آیه که اشاره به امانتی میکند که آسمان و زمین و کوه‌ها از پذیرش آن خودداری کردند و انسان آن را پذیرفت.
1-110- عِز: اسراء/111 (غزالی طوسی، بیتا، ج1، ص335؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج4، ص128) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت:«وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ» در انتهای آیه که بیانگر عدم ذلت پروردگار است.
1-111- عزّت: اسراء/111 (بُقاعی، 1408ق، ج2، ص236) و علت نامگذاری آن، وجود مفهوم عزّت پروردگار در ضمن آیه است.
1-112- عصمت: مائده/67 (ریشهری، 1425ق، ج3، ص230-327) و علت نامگذاری آن، ذکر جملهی «وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» در آیه است.
1-113- عقود: مائده/1 (حسینی شیرازی، 1421ق، ج1، ص166) و علت نامگذاری آن، وجود واژهی «عُقود» و نزول آیه در این خصوص است.
1-114- عُمره: بقره/196 (مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج3، ص23) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «عُمره» در ابتدای آیه که بیانگر زیارت حج عمره است.
1-115- غدیر: مائده/67 (سیستانی، 1429ق، ص1246-4531) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در مکانی به نام غدیر خُم است (حسکانی، 1411ق، ج1، ص252-257؛ طبرسی، 1372ش، ج3، ص344).
1-116- غسل: مائده/6 (زرکشی، 1376ق، ج4، ص253) و علت نامگذاری آن، وجود قرائن دالّ بر لزوم غسل در آیه است.
1-117- غَض: نور/30 (نجفی، 1392ق، ج29، ص82-83-107؛ حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج5، ص243-245) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص حفظ چشمها از نگاه به نامحرمان است.
1-118- غَضّ بصر: نور/30 (همدانی، بیتا، ج2، ص500) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت:«يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ» در آیه است.
1-119- غنائم: انفال/41 ( ابن جوزی، 1423ق، ج2، ص602؛ مکارم شیرازی، الامثل، 1421ق، ج5، ص439) و علت نامگذاری آن، شأن نزول آیه که در خصوص تقسیم غنائم جنگ بدر است.
1-120- غنیمت: انفال/41 (طوسی، التبیان، بیتا، ج5، ص117؛ طبرسی، 1372ش، ج4، ص377) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «غَنِمتُم» در آیه است.
1-121- غیبت: حجرات/12 (مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج17، ص349) و علت نامگذاری آن، وجود جملهی:«وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» و استناد به حرمت غیبت برادر مؤمن در آیه و نیز تأكيد جدی بر اجتناب از آن است(مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص417؛ خویی، مصباح الفقاهة، بیتا، ج1، ص318).
1-122- فاسق: حجرات/6 (سایس، 1424ق، ص696) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «فاسِق» در آیه است.
1-123- فَیء: حشر/7 (طبرسی، 1372ش، ج9، ص391؛ ابن جوزی، 1423ق، ج2، ص602) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی«أَفاءَ» در ابتدای آیه به معنای رجوع و بازگشت که قائل به معنای فقهی فَیء است(راغب اصفهانی، 1412ق، ص650).
1-124- قبله: بقره/144 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج81، ص33؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص189) و علت نامگذاری آن، وجود واژهی «قبله» در آیه است.
1-125- قِتال: توبه/5 (نحاس، 1408ق، ص755؛ طبرسی، 1372ش، ج4، ص117-182-369) و علت نامگذاری آن، دستور جنگ با مشرکین و در نتیجه، به قتل رساندن آنان، با آمدن واژهی«فَاقْتُلُوا» در آیه است.
1-126- قتل: نساء/92 (سایس، 1424ق، ص735) و علت نامگذاری آن، ذکر الفاظ «یَقتُل» و «قَتَلَ» در آیه به معنای ازالهی روح از بدن و از بین رفتن زندگی است (راغب اصفهانی، 1412ق، ص655؛ مصطفوی، 1366ش، ج9، ص193).
1-127- قتل عمد: نساء/93 (رومی، 1407ق، ج2، ص827) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت:«وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فيها» در ابتدای آیه مبنی بر جواز کشتنِ انسانِ مرتکبِ قتلِ عمد است(فضل الله، 1419ق، ج14، ص107).
1-128- قذف: نور/4 ( فاضل هندی، 1405ق، ج4، ص165) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «یَرمونَ» در ابتدای آیه که قائل به معنای فقهی قذف است.
1-129- قُربی: شوری/23 (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص251) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «الْقُرْبى» در آیه است که از مصادیق بارز آن، اهل بیت(ع) (علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) و نُه امام پس از امام حسین(ع)) هستند(طبرسی، 1372ش، ج9، ص43-44).
1-130- قصاص: بقره/178 (واحدی، 1411ق، ص156؛ رومی، 1407ق، ص60) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «قصاص» در آیه، مبنی بر قتلی که پشت سر قتل دیگری قرار می‌گیرد، است (راغب اصفهانی، 1412ق، ص672).
1-131- قِصاص فی القَتل: بقره/178 (خالدی، 1428ق، ص433) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت «الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى» در آیه است.
1-132- کلاله: نساء/176 (نحاس، 1408ق، ص484؛ راوندی، 1405ق، ج2، ص346؛ ابوشُهبه، 1423ق، ص121-157) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «کَلاله» در آیه که بیانگر حکم ارث کلالهی خواهر و برادر و نیز پدر و مادر است(مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص652-653).
1-133- لعان: نور/6 (جصاص، 1405ق، ج5، ص135) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص حکم فقهی لعان است(ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج14، ص91-92).
1-134- مُباشره: بقره/187 (نجفی، 1392ق، ج17، ص209) و علت نامگذاری آن، وجود واژگانی نظیر «رَفَثُ»، «باشِروهُنَّ» و «تُباشِروهُنَّ» در آیه که حاکی از جواز آمیزش با همسر در شب ماه رمضان و عدم جواز آن در حال روزه، است(طبری، 1412ق، ج2، ص94-95؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص504؛ آلوسی، 1415ق، ج1، ص461؛ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص168؛ نجفی، 1392ق، ج16، ص221-222).
1-135- مُباهله: آل عمران /61 (ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص60) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «نَبْتَهِلْ» در آیه و اشاره به واقعهی مباهلهی پیامبر(ص) با مسیحیان نجران است(زمخشری، 1407ق، ج1، ص368-369-370).
1-136- مُتعه: نساء/24 (ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص235؛ مجلسی، مرآة العقول، 1363ش، ج20، ص67) و علت نامگذاری آن، وجود اصل استمتاع به عنوان یک قاعدهی فقهی است که در متن آیه، ذکر شده است:«فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ».
1-137- مُحادّه: مجادله/22 (بحرانی، 1363ش، ج12، ص204) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «حادَّ» در آیه مبنی بر نهی از دوستی و مودّت مؤمنان با کافران است(طوسی، التبیان، بیتا، ج9، ص556-557؛ طبرسی، 1372ش، ج9، ص383).
1-138- مُحاربه: مائده/33 (طوسی، التبیان، بیتا، ج3، ص503؛ راوندی، 1405ق، ج1، ص385) و علت نامگذاری آن، ذکر فعل «یُحاربونَ» در آیه و بیان کیفر محاربِ با خدا و رسول(ص) است(طوسی، التبیان، بیتا ج3، ص505؛ طبرسی، 1372ش، ج3، ص291).
1-139- مُداینه: بقره/282 (غزالی طوسی، بیتا، ج4، ص147) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص مُداینه است.
1-140- مُحَرّمات: نساء/23 (مطعنی، 1413ق، ج1، ص13) و علت نامگذاری آن، ذکر محارم انسان در آیه که شامل محارم نسبی، محارم سببی و محارم رضاعی است(قمی علی، 1363ش، ج1، ص135؛ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، بیتا، ج1، ص523).
1-141- مُحصَنات: نساء/24 (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج4، ص21) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «مُحصَنات» در ابتدای آیه است.
1-142- محو و اثبات: رعد/39 (سبحانی، اضواء، 1421ق، ج60، ص4) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «یَمحُوا» و «یُثبِتُ» در آیه و بیان دگرگونیهای ناشی از تغییر شرایط بر اثر اراده و قدرت لا یزال الهی است.
1-143- محیض: بقره/222 (راوندی، 1405ق، ج1، ص90؛ آلوسی، 1415ق، ج1، ص518؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج2، ص123؛ مزینی، 1427ق، ج1، ص130) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «محیض» و تأکید مکرر آن در آیه، مبنی بر عدم نزدیکی مردان در حالت حیض زنان است.
1-144- مَرافِق: مائده/6 (زرکشی، 1376ق، ج4، ص232) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «مَرافِق» در آیه که به شستن دستها تا آرنج در هنگام وضو اشاره دارد.
1-145- مساجد: جن/18 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج66، ص51) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «الْمَساجِدَ» در آیه است.
1-146- مَسح: مائده/6 ( نجفی، 1392ق، ج2، ص187؛ همدانی، بیتا، ج1، ص421-438) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «امْسَحُوا» در آیه که قائل به مسح سر و مسح پاها تا مفصل(برآمدگی پشت پا) در هنگام وضو است.
1-147- مُلاعِنه: نور/6 (ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج3، ص351؛ آلوسی، 1415ق، ج9، ص305) و علت نامگذاری آن، لزوم قَسَم خوردن بالله از سوی دو طرف دعوی زنا در آیه است.
1-148- مُلامِسه: نساء/43 (انصاری، الطهارة، 1415ق، ج3، ص15) و علت نامگذاری آن، ذکر کلمهی «لامَستُم» در آیه مبنی بر تیمّم کردن پس از آمیزش جنسی با زنان، در صورت نبود آب برای غسل است.
1-149- مناجات: مجادله/12 (صافی، 1418ق، ج28، ص182) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «ناجَیتُم» در آیه و تأکید آیه بر جلوگیری از گفتگوهای غیر ضروری با پیامبر(ص) که به عنوان رهبر جامعه است(سبحانی، الایمان و الکفر، 1416ق، ج1، ص252).
1-150- مواریث: نساء/11 (فراء، 1401ق، ج1، ص110) و علت نامگذاری آن، ذکر احکام ارث در آیه است.
1-151- مَوَدَّت: شوری/23 (فرات، 1410ق، ص388-389-390-391-392-393؛ مجلسی، مرآة العقول، 1363ش، ج26، ص569-572) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «الْمَوَدَّةَ» در آیه است.
1-152- میراث: نساء/11 (طوسی، التبیان، بیتا، ج2، ص278؛ ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص295) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص مقدار ارث هر یک از افراد خانواده است.
1-153- نَبأ: حجرات/6 (نمازی، بیتا، ج9، ص510-585) و علت نامگذاري آن، ذکر لفظ «نَبَأ» در آیه است.
1-154- نجوی: مجادله/12 (ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص300؛ خویی، البیان، 1395ق، ص256) و علت نامگذاری آن، وجود کلمهی «نَجواکُم» و نیز تشریع حکم نجوی در آیه است(سبحانی، الایمان و الکفر، 1416ق، ج1، ص252).
1-155- نداء: جمعه/9 (نجفی، 1392ق، ج15، ص440) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ فراخوانی«نودِیَ» در ابتدای آیه به معنای اذان گفتن جهت رفتن به محل نماز جمعه و خواندن نماز جمعه است.
1-156- نسخ: بقره/106 (ابن نورالدین، 1433ق، ج3، ص307) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «نَنسَخ» در آیه به معنای کشف از تمام شدن عمر حکمی از احکام و نزول آیه در خصوص نسخ احکام است (طوسی، التبیان، بیتا، ج1، ص393-394-395-396؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص249-250).
1-157- نَفْر: توبه/122 (حكيم محسن، مستمسک، 1391ق، ج1، ص75-76) و علت نامگذاری آن، وجود واژههای «لِيَنْفِرُوا» و «نَفَرَ» در آیه است که مفهوم «نَفْرْ» را میرسانند.
1-158- نفی باطل: فصلت/41-42 (سبحانی، المناهج التفسیریة، 1422ق، ج9، ص2) و علت نامگذاری آن، ذکر جملهی «لا يَأْتيهِ الْباطِلُ» در ابتدای آیه است که نفی باطل، نسبت به قرآن کریم را نشان میدهد.
1-159- نفی سبیل: نساء/141 (نجفی، 1392ق، ج45، ص129؛ حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج10، ص31) و علت نامگذاری آن، بیان نفی هرگونه سلطهی کافران بر مسلمانان و ذکر لفظ «لَن» در ابتدای جمله که نشاندهندهی نفی است و نیز ذکر لفظ «سَبیل» در انتهای آیه که به معنای راه میباشد؛ بدین ترتیب، دو واژهی «لَن» و «سَبیل» مفهوم «نفی سبیل» را در این آیه، بدست آوردهاند.
1-160- نور: نور/35 (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج4، ص15؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج8، ص84) و علت نامگذاری آن، ذکر لفظ «نور» در آیه و معرفی کردن خداوند به عنوان نور آسمانها و زمین است.
1-161- وجوب الصوم: بقره/183 (مکارم شیرازی، الامثل، 1421ق، ج11، ص158) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص وجوب صیام، با استفاده از شواهد ظاهری آیه، مثل«کُتِبَ» است.
1-162- وصیّت: بقره/180 (نحاس، 1408ق، ص86) و علت نامگذاری آن، وجود واژهی«الوَصِیَّة» در آیه مبنی بر وصیت بخشى از مال براى پدر، مادر، فرزندان و بستگان به هنگام آشکار شدن نشانه‌هاى مرگ است(طبرسی، 1372ش، ج1، ص482-483؛ فخررازی، 1420ق، ج5، ص231).
1-163- وضو: مائده/6 (صدوق، من لا یحضر، 1367ش، ج1، ص49؛ ابن عربی، احکام القرآن، 1424ق، ج2، ص76؛ مزینی، 1427ق، ج1، ص195-464-466-467-470) و علت نامگذاری آن، وجود عبارت:«إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» در صدر آیه است که نحوهی وضو گرفتن را توضیح میدهد.
1-164- وَطْئ: نساء/23 (بحرانی، 1363ش، ج34، ص51) و علت نامگذاری آن، وجود قرائن ظاهری در آیه، دالّ بر مفهوم اصل «وَطْئ» است بیآنکه لفظ «وَطْئ»، در آیه آمده باشد.
1-165- وقت: اسراء/78 (مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة 1403ق، ج1، ص264) و علت نامگذاری آن، نزول آیه در خصوص نماز خواندن در اوقات مختلف شبانروز که از «دلوک الشمس» که وقت نماز ظهر است، آغاز و با «غسق الیل» که وقت نماز عشاء است و نیز پس از آن، یعنی «قرآن الفجر» که وقت نماز صبح است، به پایان میرسد(طبرسی، 1372ش، ج6، ص669-670؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج13، ص174-175).
1-166- ولایت: مائده/55 (ابن شعبه، 1382ش، ج98، ص12؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج25، ص231) و علت نامگذاری آن، وجود واژهی «وَلِیّ» در ابتدای آیه و نزول آیه در شأن علی(ع) است (حسکانی، 1411ق، ج1، ص209-239).
2- آیات اسم دار بر حسب تعداد اسم
در اینجا بناست که آیات اسم دار، به ترتیب بیشترین اسم، ذکر شود؛ سپس، موارد هر یک از دستهها به همراه اسامیشان در ذیل هر دسته آورده شود:
2-1- شش اسمی که فقط یک آیه است، چنین است و آن: مائده/6، بوده و اسامی آن عبارتند از: غسل، وضو، طَهارت، جُنُب، مَسح و مَرافِق.
2-2- پنج اسمی که موارد آن، دو آیهی ذیل است:1- نساء/24 که عبارتند از: اباحه، مُتعه، استمتاع، تمتُّع، مُحصنات.2- نور/2 که عبارتند از: جَلد، زِنا، حَدّ، حدّ زنا، حدود.
2-3- چهار اسمی که موارد آن، سه آیهی ذیل است:1- نساء/23 که عبارتند از: تحریم، محرّمات، حلائل، وَطْئ.2- نساء/43 که عبارتند از : سُکاری، مُلامسه، تیمّم، صعید.3- بقره/282 که عبارتند از : دَین، مُداینه، تدایُن، اِشهاد.
2-4- سه اسمی که موارد این نوع، 13 مورد است؛ ذیلاً به 5 مورد آن اشاره میشود:1- بقره/183 که عبارتند از: صوم، صیام، وجوب الصوم.2- نساء/29 که عبارتند از: تجارت، تراضی، اَکلِ بِالباطِل.3- انفال/41 که عبارتند از : خُمس، غنیمت، غنائم.4- نساء/176 که عبارتند از: استفتاء، صَیف، کلاله. 5- نساء/11 که عبارتند از: میراث، ارث، مواریث.
2-4- دو اسمی که موارد این نوع، 18 مورد است؛ ذیلاً به 5 مورد آن اشاره میشود:1- نساء/12 که عبارتند از: توارث زوجین و ارث زوجه.2- مائده/38 که عبارتند از: سرقت و حدّ سرقت.3- نور/4 که عبارتند از: قذف و حدّ قذف.4- نور/6 که عبارتند از: لعان و ملاعنه. 5- جمعه/9 که عبارتند از: جمعه و نداء.
2-5- تک اسمی که موارد این نوع، 64 مورد است که ذیلاً به 8 مورد آن اشاره میشود: 1- مائده/55 : آیهی ولایت، 2- یونس/36 : آیهی ظَن، 3- احزاب/40 : آیهی خاتمیّت، 4- مائده/33 : آیهی مُحاربه، 5- فتح/18 : آیهی رضوان، 6- مائده/95 : آیهی صَید، 7- انفال/61 : آیهی سَلم، 8- مائده/5 : آیهی حَبط.
3- اسامی آیات بر حسب نوع علمی و علت آن
در اینجا به ذکر نوع اسامی آیات، بر حسب فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و تاریخی پرداخته میشود؛ سپس موارد هر دسته و علت هر یک از موارد، ذیل هر اسم بیان میشود:
3-1- فقهی
3-1-1- سرقت: مائده/38 : از آنجا که این آیه در باب حکم سرقت بحث میکند و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی به شمار میآید (سبحانی، المناهج التفسیریة، 1422ق، ج7، ص8).
3-1-2- غسل: مائده/6 : از آنجا که این آیه دربارهی غسل بحث میکند و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی است(زرکشی، 1376ق، ج4، ص253).
3-1-3- تحریم: نساء/23 : از آنجا که این آیه، در خصوص حرمت نکاح با محارم بحث کرده و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی است (ابن شعبه، 1382ش، ج98، ص13؛ جصاص، 1405ق، ج3، ص56؛ سیوطی، الاکلیل، 1401ق، ص86).
3-1-4- توارث زوجین: نساء/12 : از آنجا که این آیه در خصوص احکام ارث زن و شوهر بحث میکند و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی است (شهید ثانی، الروضة البهیة، بیتا، ج181، ص13).
3-1-5- لعان: نور/6 : از آنجا که این آیه به قاعدهی فقهی «لعان» اشاره کرده و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی است (جصاص، 1405ق، ج5، ص135).
3-1-6- سعی: بقره/158 : از آنجا که این آیه در خصوص یکی از اعمال حج بحث کرده است و این اسم نیز از اصطلاحات فقهی به شمار میرود (رشید رضا، 1412ق، ج10، ص486).
3-2- کلامی
3-2-1- ولایت: مائده/55 : از آنجا که این آیه به مسئلهی امامت اشاره دارد و این اسم نیز تبیین کنندهی معنای امامت است (ابن شعبه، 1382ش، ج98، ص12؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج25، ص231).
3-2-2- مَوَدَّت: شوری/23 : از آنجا که این آیه به محبت و دوستی اهلبیت(ع) اشاره دارد و این اسم نیز از مباحث کلامی است (فرات، 1410ق، ص388-389-390-391-392-393؛ مجلسی، مرآة العقول، 1363ش، ج26، ص569-572).
3-2-3- قُربی: شوری/23 : از آنجا که این آیه به مصداق بارز «قربی» یعنی اهلبیت(ع) اشاره دارد و این اسم نیز از مباحث کلامی است (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص251).
3-2-4- ذَر: اعراف/172 : از آنجا که این آیه به عهد گرفتن خداوند از انسان در عالم ذر اشاره دارد و این اسم نیز از جمله مباحث کلامی است (طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج8، ص182؛ سیستانی، 1429ق، ص5261).
3-2-5- صادقین: توبه/119 : از آنجا که این آیه، طبق روایات به مسئلهی امامت اشاره دارد و این اسم نیز به تبیین مصداقیّت این مسئلهی کلامی پرداخته است (حسینی میلانی، 1428ق، ج42، ص4).
3-2-6- مباهله: آل عمران/61 : از آنجا که این آیه به نقش مؤثر اهلبیت پیامبر(ص) به ویژه علی(ع) در جریان مباهله اشاره دارد و این اسم نیز به این مطلب کلامی پرداخته است (ابن شهرآشوب، 1328ش، ج2، ص60).
3-3- تفسیری
3-3-1- بِر: بقره/177 : از آنجا که این آیه به شرح و توضیح «بِر» پرداخته است و این اسم نیز بر این موضوع تأکید دارد (شرف الدین، 1420ق، ج1، ص45-46).
3-3-2- عَرضُ الاَمانة: احزاب/72 : از آنجا که این آیه، در حول تبیین و تفسیر «امانت» بحث میکند و این اسم نیز به این مسئله اشاره دارد (مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج9، ص479؛ حسینی میلانی، 1428ق، ج2، ص2).
3-3-3- صدّیقون: حدید/19 : از آنجا که این آیه در حول تشریح و تفسیر «صدیقون» بحث میکند و این اسم نیز به این مسئله تأکید میکند (حسینی میلانی، 1428ق، ج2، ص4).
3-3-4- نور: نور/35 : از آنجا که این آیه به تفسیر و توضیح «نور» پرداخته است و این اسم نیز بیانگر این مطلب است (مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج4، ص15؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج8، ص84).
3-3-5- استواء: طه/5 : از آنجا که این آیه، به شرح و تفسیر استیلا و قدرت خداوند، میپردازد و این اسم نیز بر این مطلب اشاره دارد (ابن عربی، قانون التأویل، 1406ق، ص358؛ آل غازی، 1382ق، ج2، ص193).
3-3-6- اسراء: اسراء/1 : از آنجا که این آیه در حول تفسیر و توضیح مسئلهی معراج پیامبر(ص) بحث میکند و این اسم نیز بر این مطلب اشاره میکند (علامه حلی، 1412ق، ج1، ص69).
3-4- اخلاقی
3-4-1- صُلح: حجرات/9 : از آنجا که این آیه، به یکی از مسائل اخلاقی مبنی بر مصالحه و آشتی میان دو طرف نزاع دستور میدهد و این اسم نیز بر این مسئله تأکید دارد (طبرسی، 1372ش، ج9، ص199؛ عاملی، الصحیح، 1425ق، ج5، ص4-5).
3-4-2- غَض: نور/30 : از آنجا که این آیه به لزوم نگهداری چشمها از نگاه نامحرم اشاره دارد و این اسم نیز بیانگر این نکتهی اخلاقی است (نجفی، 1392ق، ج29، ص82-83-107؛ حکیم محسن، مستمسک، 1391ق، ج5، ص243-245).
3-4-3- غَضّ بصر: نور/30 : از آنجا که این آیه به مبحث اخلاقی اشاره میکند و این اسم نیز از مباحث اخلاقی است (همدانی، بیتا، ج2، ص500).
3-4-4- نَبأ: حجرات/6 : از آنجا که این آیه، به خبر شخص فاسق اشاره دارد و این اسم نیز بیانگر مسئلهای اخلاقی است (نمازی، بیتا، ج9، ص510-585).
3-4-5- فاسق: حجرات/6 : از آنجا که این آیه، امرِ به تحقیق و تفحّص در مورد خبر شخص فاسق میکند و این اسم نیز به نکتهای اخلاقی اشاره دارد (سایس، 1424ق، ص696).
3-4-6- تحیّت: نساء/86 : از آنجا که این آیه، به مسئلهای اخلاقی اشاره دارد و این اسم نیز بر این مطلب تأکید میکند (قمی علی، 1363ش، ج1، ص51؛ فاضل مقداد، 1419ق، ج1، ص155؛ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، 1403ق، ج14، ص59؛ فیض کاشانی، التحفة السنیة، 1353ق، ج3، ص36).
3-5- تاریخی
3-5-1- رضوان: فتح/18 : از آنجا که این آیه به واقعهی بیعت رضوان در سال ششم هجری اشاره دارد و این اسم نیز به این جریان تاریخی پرداخته است(طبرسی، 1372ش، ج9، ص177-178-179؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج20، ص354؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 1415ق، ج5، ص37-41).
3-5-2- تألیف: آل عمران/103 : از آنجا که این آیه در رابطه با همبستگی قبایل اوس و خزرج پس از جنگ‌های طولانی دورهی جاهلی بحث میکند و این اسم نیز به این جریان تاریخی اشاره دارد(واحدی ، 1411ق، ص78؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص806؛ ابن اثیر، 1415ق، ج1، ص148-149).
3-5-3- قبله: بقره/144 : از آنجا که این آیه، به قبلهی جدید اشاره دارد و این اسم نیز از مباحث تاریخی است(مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج81، ص33؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص189).
3-5-4- تغییر قبله: بقره/144 : از آنجا که این آیه به رخداد تغییر قبله اشاره میکند و این اسم نیز از جمله مباحث تاریخی است(طبری، 1412ق، ج2، ص13؛ ابو الفتوح رازی، 1408ق، ج2، ص208؛ حکیم محمدباقر، 1425ق، ج2، ص220).
3-5-5- تحویل قبله: بقره/144 : از آنجا که این آیه بر تحویل قبله از بیت المقدس به کعبه تأکید دارد و این اسم نیز بیانگر این مطلب تاریخی است(مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج81، ص47؛ سیوطی، الاتقان، 1394ق، ج1، ص81 ؛ آل غازی، 1382ق، ج5، ص95؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج1، ص191).
|
با توجه به مطالبی که در این مقاله بیان شد نتایج ذیل استنباط میشود:
1- در علل نامگذاری اسامی آیات قرآنی، مبنا، لفظ و معناست.
2- غلبهی ویژگی اجتهادی بودن اسامی آیات، نسبت به ویژگی توقیفی بودن آنها، ملموس و روشن است.
3- بیشتر اسامی آیات قرآن، در نزد قدما و متأخرین استعمال شده است و تعداد کمی از اسامی آیات، از قول پیامبر(ص)، ائمه(ع) و نیز صحابه و تابعین بیان شده است.
4- موضوعیّت آیه در نامگذاری به فلان اسم، نقش مؤثری دارد.
5- نوع نامگذاری اسامی آیات بستگی به مضمون و محتوای آیه دارد.
6- برخی از آیات قرآن، دارای یک اسم، برخی از آنها دارای دو اسم و برخی بیش از دو اسم دارند.
7- برخی از اسامی آیات، شباهت لفظی و معنایی دارند.
8- کلّ اسامی آیات قرآن، 166 اسم میباشد.
9- کلّ آیات اسم دار، 101 آیه میباشد.
کتابنامه
* قرآن کریم.
1- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق علی محمد معوض_عادل احمد عبدالموجود، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
2- ابن ادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، مؤسّسة النّشر الاسلامی، 1410ق.
3- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، نواسخ القرآن، تحقیق محمد اشرف علی الملیباری، چاپ دوم، مدینه منوره، عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، 1423ق.
4- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ق.
5- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مترجم صادق حسن زاده، قم، آل علی(ع)، 1382ش.
6- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن، بیجا، انتشارات بیدار، 1328ش.
7- ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
8- ــــــــــــــــ، قانون التاویل، تحقیق محمد سلیمانی، چاپ اول، جده_بیروت، دار القبلة للثقافة الاسلامیة- مؤسّسة علوم القرآن، 1406ق.
9- ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیجا، دار الفکر، 1399ق.
10- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414ق.
11- ابن نورالدین، محمد بن علی، تیسیر البیان لاحکام القرآن، تحقیق عبدالمعین الحرش، چاپ اول، سوریه، دار النوادر، 1433ق.
12- ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی_ محمدمهدی ناصح، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
13- ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، تحقیق طیار آلتی قولاج، بیروت، دار صادر، 1395ق.
14- ابوشهبه، محمد بن محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، چاپ دوم، قاهره، مکتبة السنة، 1423ق.
15- انصاری، مرتضی، الطهارة، تحقیق لجنة التحقیق، چاپ اول، قم، مؤسّسة الهادی، 1415ق.
16- ـــــــــــــــ، النکاح، چاپ اول، قم، باقری، 1415ق.
17- ـــــــــــــــ، منهاج الفقاهة، حاشیه نویس محمدصادق روحانی، قم، انوار الهدی، 1429ق.
18- آل غازی، عبدالقادر بن ملّا حویش، بیان المعانی، چاپ اول، دمشق، مطبعة الترقی، 1382ق.
19- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
20- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تحقیق علی آخوندی، قم، مؤسّسة النشر الاسلامی، 1363ش.
21- بُقاعی، ابراهیم بن عمر، مصاعد النظر للاِشراف علی مقاصد السور، چاپ اول، ریاض، مکتبة المعارف، 1408ق.
22- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
23- بیهقی، ابوبکر، احکام القرآن للشافعی، حاشیه نویس عبدالغنی عبدالخالق، چاپ دوم، قاهره، مکتبة الخانجی، 1414ق.
24- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
25- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
26- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1411ق.
27- حسینی شیرازی، محمد، مِن فقه الزهراء(س)، تحقیق موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، چاپ دوم، بیروت، موسسه المجتبی للتحقیق و النشر، 1421ق.
28- حسینی طهرانی، محمدحسین، معرفة الامام(ع)، بیجا، مکتبه العقائد الاسلامیه، بیتا.
29- حسینی میلانی، علی، تشیید المراجعات، قم، الحقائق، 1428ق.
30- حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم، مکتبه بصیرتی، 1372ق.
31- ــــــــــــ، مستمسک العروة الوثقی، چاپ چهارم، نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1391ق.
32- حکیم، محمدباقر، دَوْر اهل البيت فی بناء الجماعة الصالحة، چاپ دوم، بیجا، المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، 1425ق.
33- حلبی، ابوالصلاح، الکافی، اصفهان، الهیئه التاسیسیه لمکتبه الامام امیرالمومنین(ع)، 1403ق.
34- حنفی رازی، محمد بن ابی بکر، اَنموذج جلیل فی اَسئلة و اُجوبة عن غرائب آی التنزیل، تحقیق عبدالرحمن بن ابراهیم المطرودی، چاپ اول، ریاض، دار عام الکتب المملکة العربیة السعودیة، 1413ق.
35- خالدی، صلاح عبدالفتاح، القرآن و نقض مطاعن الرهبان، چاپ اول، دمشق، دارالقلم، 1428ق.
36- خراسانی، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1387ش.
37- خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ چهارم، بیروت، دار الزهراء للطباعه و النشر و التوزیع، 1395ق.
38-ـــــــــــــــ، مصباح الفقاهه، مصحح محمدعلی توحیدی، چاپ اول، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
39- دمشقی حنبلی، محمد بن احمد، تعلیقة علي العلل لاِبن ابی حاتم، تحقیق سامی بن محمد بن جاد الله، چاپ اول، ریاض، اضواء السلف، 1423ق.
40- رازی نجفی اصفهانی، محمدتقی، هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1393ش.
41- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان الداوودی، چاپ اول، دمشق_بیروت، دار القلم_دار الشامیه، 1412ق.
42- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، تحقیق سید احمد حسینی، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
43- روحانی، محمد صادق، المرتقی الی الفقه الارقی، چاپ اول، بیروت، دار الجلی، 1420ق.
44- رومی، فهد بن عبدالرحمن، اتّجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، چاپ اول، عربستان سعودی، رئاسه ادارات البحوث العلمیه و الافتاء و الدعوه و الارشاد، 1407ق.
45- ریشهری، محمد، موسوعة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام في الكتاب و السنة و التاريخ، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، چاپ دوم، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، 1425ق.
46- زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اول، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376ق.
47- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
48- زین الدین، محمدامین، کلمة التقوی، چاپ اول، قم، موسسه اسماعیلیان، 1413ق.
49- سایس، محمدعلی، تفسیر آیات الاحکام، تحقیق ناجی سویدان، بیجا، المکتبة العصریة للطباعة و النشر، 1424ق.
50- سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1421ق.
51- ـــــــــ، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه، چاپ اول، تهران، نشر مشعر، 1421ق.
52- ـــــــــ، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم، موسسه الامام صادق(ع)، 1416ق.
53- ــــــــ، المناهج التفسیریة فی علوم القرآن، چاپ دوم، قم، مؤسسة الامام صادق(ع)، 1422ق.
54- ــــــــ، بحوث فی الملل و النحل، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیتا.
55- سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاِقراء، تحقیق عبدالحق عبدالدائم سیف القاضی، چاپ اول، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، 1419ق.
56- سیستانی، علی، الاَسئلة العقائدیة، چاپ اول، قم، مرکز ابحاث العقائدیة، 1429ق.
57- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق.
58- ـــــــــــ، الاکلیل فی استنباط التنزیل، تحقیق سیف الدین عبدالقادر الکاتب، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1401ق.
59- شرف الدین، جعفر، الموسوعة القرآنیة خصائص السور، تحقیق عبدالعزیز بن عثمان التویجزی، چاپ اول، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیة، 1420ق.
60- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت، دار العالم الاسلامی، بیتا.
61- ــــــــــــ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، تحقیق مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1413ق.
62- صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، چاپ بیست و چهارم، بیجا، دار العلم للملایین، 1422ق.
63- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، تحقیق علی میرشریفی- عبدالسید عصام، قم، کنگره شیخ مفید، بیتا.
64- ـــــــــــــــــ، من لا یحضره الفقیه، مترجم علی اکبر غفاری- محمدجواد غفاری-صدر الدین بلاغی، تهران، نشر صدوق، 1367ش.
65- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
66- ـــــــــــــــ سنن النبی الاکرم(ص)، تحقیق محمدهادی فقهی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416ق.
67- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
68- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.
69- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، انتشارات دار الثقافه، 1414ق.
70- ــــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
71- طیّار، مساعد بن سلیمان، المحرّر فی علوم القرآن، چاپ دوم، جده، مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیه بمعهد الامام الشاطبی، 1429ق.
72- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، چاپ پنجم، بیجا، المرکز الاسلامی للدراسات، 1425ق.
73- ـــــــــــــــــ، زواج المتعه، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، 1423ق.
74- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1412ق.
75- علی رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1412ق.
76- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، تهران، بینا، 1380ق.
77- غزالی طوسی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
78- فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق سید محمد قاضی، چاپ اول، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
79- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.
80- فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
81- فرّاء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی_محمدعلی نجار_عبدالفتاح اسماعیل شلب، چاپ اول، مصر، دار المصریه للتالیف و الترجمه، 1401ق.
82- فرات، ابن ابراهیم، التفسیر، تحقیق محمدکاظم محمودی، چاپ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
83- فضل الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، 1419ق.
84- فیض کاشانی، محسن، التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة، مصحح سید عبدالله بن نعمت الله جزایری، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی، 1353ق.
85- ــــــــــ، تفسیر الصّافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، انتشارات الصدر، 1415ق.
86- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363ش.
87- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مترجم حسین انصاریان، قم، دار العرفان، 1388ش.
88- کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب امیرالمومنین(ع)، تحقیق محمدباقر محمودی، چاپ اول، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1412ق.
89- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
90- ـــــــــــــــــ، مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، تحقیق هاشم رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1363ش.
91- محاسبی، حارث بن اسد، فهم القرآن و معانیه، تحقیق حسین القوتلی، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر_دار الکندی، 1398ق.
92- مزینی، خالد بن سلیمان، المحرّر فی اسباب نزول القرآن، چاپ اول، عربستان سعودی، دار ابن جوزی، 1427ق.
93- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد ملی اداره کل تبلیغات و انتشارات، 1366ش.
94- مطعنی، عبدالعظیم، خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة، چاپ اول، بیجا، مکتبة وهبة، 1413ق.
95- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة، بیتا.
96- ــــــــــــــ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مصحح مجتبی عراقی-حسین یزدی- علی پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
97- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، چاپ اول، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، 1421ق.
98- ـــــــــــــ، انوار الفقاهة، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، بیتا.
99- مؤید بالله، احمد بن حسین، شرح التجرید فی فقه الزیدیه، دمشق، مکتب عنبر، 1364ش.
100- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1392ق.
101- نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، تحقیق محمد عبدالسلام محمد، چاپ اول، کویت، مکتبه الفلاح، 1408ق.
102- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، چاپ سوم، قم، مؤسسة النّشر الاسلامی التّابعة لجماعة المدرسین، بیتا.
103- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.
104- همدانی، رضا، مصباح الفقیه، بیجا، منشورات مکتبة الصدر، بیتا.
105- یزدی، محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، قم، مکتبه الداوری، بیتا.
