دیدگاه عارفان مسلمان دربارۀ همنشین بد (افتراقی) (با تکیه بر اندیشههای غزالی، سنایی، عطار و مولوی)
محورهای موضوعی : عطار
1 - استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
کلید واژه: همنشینی بد, متون عرفانی, رفتارهای آسیبزا, آسیب اجتماعی.,
چکیده مقاله :
عارفان مسلمان با الهام از خط و مشی و آموزههای دینی و کارآزمایی خود در سیروسلوک، بر ارزشمندی پیراستگی نفس و تزکیۀ روح تأکید دارند. یکی از ارکان این پالایش، گزینش همنشینان و همراهان است. تأثیرگذاریها و اثرپذیریهای معاشران و همنشینان و تأثیر معاشرتها در رفتار انسانها بهعنوان یکی از ابعاد مهم زندگی، پرسمان و امری بهغایت جدی، مهم و انکارناپذیر است. پیشینۀ مداقه، وارسی و پژوهش درزمینۀ اثرگذاری و اهمیت معاشرت و مصاحبت بر رفتار و شخصیت افراد به دههها بلکه سدههای قبل برمیگردد. در روزگار نوین که پیشرفت و گسترش وسایل ارتباط اجتماعی و پیوند و ارتباطات برخط رو به فزونی است و همگان بهسادگی و آسانی میتوانند با سایرین مراوده داشته باشند ـ و این مناسبت و رابطۀ توانایی شکلگیری شور و هیجانهای مثبت یا منفی را داراست ـ بررسی اهمیت همنشینی و چالشهای برآمده و منبعث از آن، از اهمیت و بایستگی ویژهای برخوردار است. این نوشتار بر مبنای پژوهش بنیادی و با اتخاذ رویکرد تحلیلیتوصیفی، به واکاوی تأثیر همنشینی با افراد ناستوده و آسیبزا و نیز ضرورت پرهیز از این معاشرتها در متون ادبی، بهویژه در آموزههای عرفانی و با تکیه بر اندیشههای غزالی، سنایی، عطار و مولوی اختصاص دارد. از همین روی، با جستوجو در متون مهم عرفانی، اعم از نظم و نثر، این مسئله بررسی و کاوش نموده و بر اهمیت آگاهیبخشی از تأثیرات همنشینی و راهکارهای مؤثر عملی و نظری در راستای آگاهی و بهبود برای رفع مشکلات اخلاقی و روابط اجتماعی بیان کرده است. شایان ذکر است علاوهبر جستوجو و کاوش در متون عرفانی، بهاقتضای سخن، از دیگر متون نظم و نثر فارسی نیز سخن رفته است.
Muslim mystics, inspired by religious principles and teachings as well as by their own experiential practice in spiritual wayfaring, emphasize the value of purifying the self and refining the soul. One of the fundamental pillars of this purification is the careful selection of companions and associates. The influence of companions and associates, and the impact of social interactions on human behavior, constitute one of the most important dimensions of human life and represent a highly serious, significant, and undeniable issue.
The history of reflection, examination, and research on the influence and importance of companionship and association on individuals’ behavior and character dates back not only decades but even centuries. In the modern era, with the rapid development and expansion of social communication tools and online interactions—through which individuals can easily and readily communicate with others, and which have the capacity to generate both positive and negative emotional responses—the examination of the importance of companionship and the challenges arising from it has gained particular urgency and necessity.
Based on fundamental research and employing a descriptive–analytical approach, the present study examines the effects of associating with morally reprehensible and harmful individuals, as well as the necessity of avoiding such associations, as reflected in literary texts, especially mystical teachings, with particular emphasis on the thoughts of Ghazali, Sana’i, Attar, and Rumi. Accordingly, through an exploration of major mystical texts in both prose and poetry, this study analyzes this issue, highlighting the importance of raising awareness about the effects of companionship and proposing effective practical and theoretical strategies aimed at enhancing awareness and improving ethical conduct and social relationships.
It should be noted that, in addition to the investigation of mystical texts, other Persian prose and poetic works have also been examined where relevant.
1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. ابنیمین فریومدی، فخرالدین محمود. (1344). دیوان اشعار. به اهتمام حسینعلی باستانیراد. تهران: سنایی.
4. انصاری، خواجه عبدالله. (1372). مجموعه رسائل. به کوشش محمدسرور مولایی. تهران: طوس.
5. جامی خراسانی، نورالدین عبدالرحمن بن احمد. (1385). مثنوی هفتاورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. تهران: اهورا.
6. جامی، نورالدین عبدالرحمن بن احمد. (1379). بهارستان و رسایل جامی. مقدمه و تصحیح اعلان افصح خان و محمدجان عمر اُف و ابوبکر ظهورالدین. تهران: میراث مکتوب.
7. جباری، مهدی و طهماسبی، فرهاد. (1394). بررسی آداب صحبت و خلوت در تصوف. فصلنامۀ عرفان اسلامی، 11 (43)، 185-206.
8. حافظ، شمسالدین محمد. (1370). دیوان غزلیات. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ7. تهران: صفی علیشاه.
9. حزین لاهیجی، محمدعلی. (1362). دیوان. مقدمه و تصحیح بیژن ترقی. چ2. تهران: کتابفروشی خیام.
10. حمیدی، سید جعفر. (1390). تعلیم و تربیت ازنظر خواجه نصیرالدین توسی. فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ 8، 91-110.
11. حیدری ابهری، غلامرضا. (1385). حکمتنامه پارسیان. قم: نشر جمال.
12. خوشحال، طاهره، و عباسی تودشکی، زهرا. (1392). بررسی جایگاه مصاحبت و همنشینی در عرفان اسلامی (براساس متون عرفانی قرن پنجم تا آخر قرن هفتم هجری). پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 5 (19)، 29-56.
13. رضایی سراجی، غلامرضا، و مردانی نوکنده، محمدحسن. (1390). مصاحبت و مجالست (جایگاه، اهمیت و ضرورت آن در عرفان اسلامی). فصلنامۀ آفاق دین، 2 (6)، 65-90.
14. سعدی، مشرفالدین. (1344). شرح گلستان. به اهتمام محمد خزائلی. تهران: علمی.
15. سعدی، مشرفالدین. (1396). گلستان. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ27. تهران: صفیعلیشاه.
16. سنایی غزنوی، ابوالمجدود بن آدم. (1362). دیوان. با مقدمه و حواشی و فهرست به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. تهران: سنایی.
17. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1394). در هرگز و همیشه انسان (از میراث عرفان خواجه عبدالله انصاری). تهران: سخن.
18. صائب تبریزی، میرزا محمدعلی. (1375). دیوان. به کوشش محمد قهرمان. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
19. صفا، ذبیحالله. (1372). تاریخ ادبیات در ایران. چ13. تهران: فردوس.
20. طوسی، خواجه نصیرالدین. (1346). اخلاق ناصری. تهران: جاویدان.
21. عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1373). پندنامه. تصحیح و تحشیۀ سیل وستر دوساسی. ترجمۀ ع روحبخشان. تهران: اساطیر.
22. عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1397). منطق الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
23. عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1398). تذکرة الاولیاء. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ2. تهران: سخن.
24. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. (1371). قابوسنامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.
25. غزالی، ابوحامد امام محمد. (1361). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.
26. غزالی، ابوحامد محمد. (1376). احیاء علوم الدین. ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.
27. غزالی، محمد. (1398). کیمیای سعادت. مقدمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نگاه.
28. فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
29. کاشانی، عزالدین محمود بن علی. (1389). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح جلالالدین همایی. تهران: زوار.
30. کاشفی سبزواری، کمالالدین حسین بن علی واعظ. (1393). اخلاق محسنی. تصحیح و تحقیق سید حسن نقیبی. قم: زائر.
31. کاشفی، محمدحسین. (1375). لب لباب مثنوی. به اهتمام و تصحیح نصرالله تقوی. تهران: اساطیر.
32. کلیم همدانی، ابوطالب. (1369). دیوان. تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان. مشهد: آستان قدس رضوی.
33. کلینی، محمد بن یعقوب. (1386). اصول کافی. ترجمه و شرح سید مهدی آیتالهی. تهران: جهانآرا.
34. متقی، علی بن حسام. (1389). کنز العمال. ترجمۀ صفوة السقاء. بیروت: مؤسسة الرساله.
35. متولیزاده نایینی، نفیسه. (1396). نظریۀ همنشینی افتراقی با نگاه به آیات و روایات. پژوهشهای اجتماعی اسلامی، 23 (2، پیاپی 114)، 143-173.
36. مغربی، شمس. (1358). دیوان. به اهتمام ابوطالب میرعابدینی. تهران: زوار.
37. مولوی، جلالالدین محمد. (1386). مثنوی معنوی. شرح کریم زمانی. تهران: انتشارات اطلاعات.
38. ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1357). دیوان اشعار. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مک گیل.
39. نامقی، احمد بن ابوالحسن. (1389). بحار الحقیقه. تصحیح حسن نصیری جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
40. نراقی، احمد. (1374). کتاب طاقدیس. به کوشش کافی احمد فرهومند. چ5. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
41. نراقی، ملا احمد. (بیتا). معراج السعادة. تهران: انتشارات رشیدی.
42. نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمسالدین. (1371) دیوان. تصحیح و تحشیه و تعلیق مظاهر مصفا. تهران: علمی.
43. نسفی، عزیزالدین. (1371). کتاب الانسان کامل. تصحیح و مقدمۀ فرانسوی ماژیران موله. تهران: انجمن ایرانشناسی.
44. وحشی بافقی، کمالالدین محمد. (1339). دیوان. ویراستۀ محمد نخعی. تهران: امیرکبیر.
45. وراوینی، سعدالدین. (1392). مرزباننامه. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفیعلیشاه.
46. هجویری، علی بن عثمان. (1383). کشف المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. به اهتمام قاسم انصاری. چ9. تهران: طهوری.
47. هُمام تبریزی، محمد. (1370). دیوان. تصحیح رشید عیوضی. تهران: صدوق.
48. یلمهها، احمدرضا. (1395). بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور آن در ایران. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 8 (29)، 61-90.
