بررسی تطبیقی شیوههای جبران خسارت بازداشت متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی در نظام حقوقی ایران، مصر و لبنان و آسیبشناسی آن
محورهای موضوعی : فصلنامه علوم اجتماعیحمزه احمدی 1 , منصور عطاشنه 2 , حسن حیدری 3
1 - دانش¬آموختهی دکتری رشته حقوق جزا و جرم¬شناسی، مرکز تهران، دانشگاه غیر¬انتفاعی عدالت تهران، ایران
2 - عضو گروه حقوق، حقوق تجارت بین¬الملل، واحد اهواز، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران
3 - عضو گروه حقوق، فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اهواز، ایران
کلید واژه: جبرانخسارت, متهم, نظامحقوقیایران, مصر, لبنان, آسیبشناسی, بازداشت متهم,
چکیده مقاله :
در قانون نوین آیین دادرسی کیفری ایران، وظیفه دولت نسبت به جبران خسارات ناشی از حبس متهمان در مراحل نخستین تحقیقات، اعم از اینکه مبنای این مسئولیت تقصیر یا خطای قاضی یا سایر عوامل باشد، پذیرفته شده است. این قانون، ضمن شناسایی حق متضرر در مطالبه خسارت ناشی از حبس موقت، آیین ویژهای برای اجرای این حق پیشبینی کرده است. نظام حقوقی موجود، دولت را بهعنوان حائل بین متضرر و عامل مقصر قرار داده است؛ بر این اساس، متهم خسارات خود را از دولت طلب میکند و دولت پس از جبران خسارت میتواند تحت شرایط مشخصی به مسئول اصلی مراجعه نماید. این اقدام قانونگذار گامی مهم در جهت تحقق عدالت کیفری و رعایت حقوق متهم و اصل برائت محسوب میشود و از فشار بر متهمان بیگناه میکاهد.
این پژوهش به مقایسه تطبیقی شیوههای جبران خسارت بازداشت متهمان در مرحله تحقیقات اولیه در نظامهای حقوقی ایران، مصر و لبنان پرداخته و آسیبشناسی آن را مورد بررسی قرار میدهد. روش تحقیق کیفی و توصیفی است و دادهها از طریق مطالعه قوانین، مقالات علمی و منابع حقوقی معتبر جمعآوری شده است. یافتهها نشان میدهد که در حقوق کیفری مصر، دادگاهها با توجه به شرایط عامل خسارت و متضرر و شاخصهایی مانند تجرد یا ازدواج، سن، جنس، جایگاه اقتصادی و اجتماعی و شدت و تناسب آسیب با خسارت، حکم به پرداخت مبلغ نقدی میدهند. در نظام حقوقی لبنان نیز، آیینهای مربوط به حدود و تعزیرها بهصورت مشخص اجرا میشود و تلافی آسیبها تابع قوانین ویژه و تبعی آن نظام است.
این تحقیق نشان میدهد که هرچند ایران با پیشبینی مسئولیت نوعی دولت گامی مهم در حمایت از حقوق متهم برداشته است، بررسی تطبیقی تجارب مصر و لبنان میتواند برای اصلاح رویهها، ارتقای مکانیزمهای جبران خسارت و افزایش تضمین حقوق متهمان در مرحله تحقیقات اولیه راهگشا باشد. این مطالعه همچنین اهمیت ایجاد سازوکارهای مؤثر برای
In the new Iranian Criminal Procedure Code, the state’s duty to compensate damages resulting from the detention of defendants during the early stages of investigation is recognized, regardless of whether this responsibility is based on the fault of a judge or other authorities. The law, while identifying the injured party’s right to claim compensation for temporary detention, has also established a special procedure to implement this right. The existing legal framework positions the state as an intermediary between the victim and the responsible party; accordingly, the defendant claims damages from the state, which may subsequently seek recourse against the principal responsible party under specified conditions. This legal arrangement represents a significant step toward ensuring criminal justice, upholding defendants’ rights, and respecting the presumption of innocence, while reducing undue pressure on innocent individuals.
This study provides a comparative analysis of compensation mechanisms for the detention of defendants during preliminary investigations in the legal systems of Iran, Egypt, and Lebanon and examines their shortcomings. The research adopts a qualitative and descriptive approach, with data collected through the study of laws, scholarly articles, and official legal sources. Findings indicate that in Egyptian criminal law, courts, considering both the circumstances of the responsible party and the victim, and factors such as marital status, age, gender, economic and social status, as well as the severity and proportionality of the harm, issue monetary compensation orders. In the Lebanese legal system, procedures concerning hudud and ta’zir punishments are executed in a specific manner, and the redress of harm is subject to the special and subsidiary laws of that jurisdiction.
The research demonstrates that although Iran has taken an important step in protecting defendants’ rights by establishing state liability, comparative experiences from Egypt and Lebanon can guide the reform of procedures, enhance compensation mechanisms, and strengthen the protection .
1. امـین، سـید حسـن. (١٣٦٢). غصـب و ضــمان قهـري، لنـدن: شـرکت رویســتون انگلستان.
2. ادریس، عوض احمد. (١٣٧٢). دیه، ترجمه علیرضا فـیض، چـاپ اول، انتشـارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
3. آشوری، محمد.(1376). لزوم جبران خسارت زندانیان بی¬گناه، در: عدالت کیفری، مجموعه مقالات، تهران: انتشارات گنج دانش.
4. آشوری، محمد، «نگاهی به حقوق متهم در حقوق اساسی و قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری»، مجله مجتمع آموزشی عالی قم، سال اوّل، شماره سوم.
5. باز اللبـنانی، رســتم، ســلیم. (۱۹۸۶م). شـرح المجلـه، بیـروت، داراحیـاءالتراث العربی، چاپ سوم.
6. بوساق، محمد المدنی. (٢٠٠٧م). التعویض عن الضرر فی فقه الاســلامی، ریـاض، دار کـنوز اشـبیلیا للنشر و التوزیع.
7. بدر بلال، عدنان .(۲۰۰۷م). المسؤولیه المدنیه للمحامی: دراسه مــقارنه، بــیروت، الحلبی الحقوقیه.
8. سعید، مقدم .(۱۹۸۵م). التعویض عن الضرر المعنوی فی المسئولیته المدنیه، دراسه مقارنه، بیروت، دارالحداثه للطباعه و النشر و التوزیع.
9. زان باریکلو، علیرضا. (١٣٨٥). مسؤولیت مدنی، تـهران: انتشارات مـیزان.
10. ساقیان، محد مهدی. (1393). تقویت حقوق و آزادی های متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی دادرسی کیفری مصوب 92. فصلنامه پژوهش حقوق کیفری.2(6). 113-136.
11. سلیمانی، جهانبخش. گلدوزیان، ایرج. روحانیمقدم، محمد. (1399). مبانی سیاسی و چالشهای عملی جبران خسارت بازداشتشدگان بیگناه در فرایند کیفری ایران . پژوهشهای حقوق جزا و جرم¬شناسی. 8(16). 289-313.
12. سنهوري، عبدالرزاق. (بیتا). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، جلـد اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
13. سـنهوري، عبـدالرزاق. (١٩٩٨ م). الـوجیز فـی النظریـه العامـه للالتـزام، بیـروت، الحلبی الحقوق، ١٩٩٨
14. سنهوری، عبدالرزاق احمد. (۱۹۵۴ م). مصادر الحق فی الفقـه الاسـلامی، بیـروت، منشورات محمد الدیه.
15. سعید، مقدم. (١٩٨٥م). التعویض عن الضرر المعنوي فی المسئولیته المدنیه، دراسه مقارنه، بیروت، دارالحداثه للطباعه و النشر و التوزیع.
16. شایگان، اسماعیل . آشوری، محمد . (1397). نظام حقوقی جبران خسارت ناشی از بازداشت متهمان بیگناه؛ پژوهشی در حقوق ایران و حقوق تطبیقی. فصلنامه پژوهش حقوق کیفری, 6(23), 47-79. doi: 10.22054/jclr.2018.16647.1309
17. حیدری, الهام. (1396). مبانی و جایگاه قانونی جبران خسارات ناشی از بازداشت ناموجه در دادرسی کیفری ایران. پژوهشنامه حقوق کیفری.8(1).37-58.
18.
19. خالقی، علی (1395)، آیین دادرسی کیفری، چاپ سیام،تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
20. ثابت سروستانی، محمد امین. (1389). حقوق کیفری و حفاظت از حقوق متهم. تهران: نشر عدالت.
21. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1373، اصل 171.
22. قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392، ماده 58.
23. لورراسا، میشل، مسئولیت مـدنی، ترجمـه محمـد اشـتری، تهـران، نشـر حقوقدان، 1375.
24. صفایی، سید حسین؛ ذاکرینیا، حانیه (1394)، «بررسی تطبیقی شیوههای جبران خسارت در مسئولیت مدنی غیر قراردادی»، فصلنامه حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 45، شماره 2.
25. صفایی، سیدحسین؛ رحیمی، حبیبالله (1393)، مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، چاپ هفتم، تهران: انتشارات سمت.
26. عرفه، عبدالوهاب (1994)؛ مرجع القاضی و المحامی و المتقاضـی فـی التعـویض عن المـسؤولیه المـدنیه، المـکتب الفنی للموسوعات القانونیه.
27. مقدسی، م.، و رضاقلی زاده، ا. (1397). جبران خسارت متهمان بازداشت شده بی گناه در نظام عدالت کیفری ایران و فرانسه. پژوهش حقوق کیفری, 6(23 ), 81-111.
28. مرقسی، سلیمان(۱۹۹۲م)؛ الوافی فی شرح القـانون المـدنی، جلـد اوّل، چـاپ پنجم.
