فناوری اطلاعات بهمثابه نهاد میانسطحی در ایران معاصر: بازتعریف قدرت نهادی در جامعه شبکهای
محورهای موضوعی : جامعه شناسی سیاسی
محمد امین خواجه حسنی
1
,
محمد مهدی مجاهدی
2
,
هادی خانیکی
3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
2 - گروه پژوهشی مطالعات بین رشته¬ای، پژوهشکده دانشنامه¬نگاری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
3 - استاد تمام دانشگاه علامه طباطبائی
کلید واژه: فناوری اطلاعات و ارتباطات, نهاد میانسطحی, قدرت نهادی, جامعه شبکهای, گراندد تئوری, ,
چکیده مقاله :
این مقاله به بررسی نقش فناوریهای نوین اطلاعات و ارتباطات (ICT) بهعنوان یک نهاد میانسطحی در بازتعریف قدرت نهادی میان دولت و جامعه در ایران معاصر (1404–1380) میپردازد. با توجه به شکاف موجود در ادبیات نهادی درباره ICT در ایران، پژوهش تلاش میکند نشان دهد این فناوریها چگونه قواعد بازی قدرت را بازآرایی کرده و تعامل میان ظرفیتهای دولت و جامعه را شکل داده است.
مطالعه با رویکرد کیفی و داده بنیاد (گراندد تئوری) انجام شده و دادهها از طریق مصاحبههای عمیق با نخبگان، تحلیل اسناد سیاستی و شاخصهای بینالمللی جمعآوری و تحلیل شدند. یافتهها نشان میدهند ICT بهعنوان نهادی میانسطحی عمل کرده و با فعالسازی همزمان ظرفیتهای جامعه و دولت، فرآیند بازتعریف نامتقارن و ناپایدار قدرت را رقم زده است. سه مکانیزم اصلی در این فرآیند شناسایی شد: دیدپذیری (افزایش شفافیت و فشار نمادین)، شبکهسازی و بسیج اجتماعی (کاهش هزینههای سازماندهی و افزایش کنشگری جمعی) و گرههای کنترل (حفظ توانایی نهادها در تنظیم جریان اطلاعات). تعامل این مکانیزمها، توازن شکنندهای میان دولت و جامعه ایجاد کرده و تضاد قدرت را آشکار میسازد.
این پژوهش با معرفی ICT بهمثابه نهاد میانسطحی، سهم نظری مهمی در ادبیات نهادگرایی جدید و تحلیل جوامع شبکهای دارد و توصیههایی برای تقویت شفافیت نهادی، مشارکت دیجیتال پایدار و سیاستگذاری مبتنی بر شواهد ارائه میدهد، و زمینه را برای مطالعات تطبیقی و سیاستگذاری موثر در حوزه فناوری اطلاعات فراهم میکند.
This study examines the role of Information and Communication Technologies (ICTs) as a meso-level institution in redefining institutional power relations between the state and society in contemporary Iran (2001–2025). Addressing the existing gap in institutional literature on ICT in the Iranian context, the research seeks to demonstrate how these technologies have reconfigured the rules of the power game and reshaped the interaction between state and societal capacities.
Employing a qualitative, grounded theory approach, the study draws on data collected through in-depth interviews with elites, policy document analysis, and international ICT indicators. Findings reveal that ICT has functioned as a meso-institution, simultaneously activating state and societal capacities, and thus initiating an asymmetric and unstable redefinition of power. Three core mechanisms were identified in this process: visibility (enhanced transparency and symbolic pressure), networking and social mobilization (reduced organizational costs and strengthened collective agency), and control nodes (the preservation of institutional capacities to regulate information flows). The interaction among these mechanisms generates a fragile balance between state and society, exposing the underlying tensions of power redistribution.
By conceptualizing ICT as a meso-institution, this study contributes to the theoretical advancement of neo-institutionalism and the analysis of network societies. It also offers practical implications for enhancing institutional transparency, fostering sustainable digital participation, and promoting evidence-based policymaking—thereby laying the groundwork for comparative studies and more effective ICT governance in transitional contexts.
۱. ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا. (۱۳۹۷). جامعهشناسی توسعه. تهران: کیهان.
۲. بابایی، محمود. (۱۳۹۰). فضای مجازی و الگوهای گفتمانی: نقش سازوکارهای اینترنتی در شکلگیری گفتمان. رساله دکتری، دانشگاه علامه طباطبایی.
۳. بشیریه، حسین. (۱۳۹۴). عقل در سیاست. تهران: نگاه معاصر.
۴. خانیکی، هادی. (۱۴۰۱). ایده پیشرفت و تحولات جدید در جامعه ایرانی. تهران: نشر نی.
۵. رضایی، عبدالعلی. (۱۳۷۵). مشارکت اجتماعی؛ وسیله یا هدف توسعه. اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ۱۰۹.
۶. رادادی، محسن و افتخاری، اصغر. (۱۳۹۰). نظریه اعتماد سیاسی با تأکید بر گفتمان اسلامی . تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
۷. راش، مایکل. (۱۳۹۳). جامعه و سیاست: درآمدی بر جامعهشناسی سیاسی . تهران: سمت.
۸. ساریالعَالم، محمود. (۱۳۸۲). عقلانیت و آینده توسعه ایران . تهران: مرکز مطالعات خاورمیانه.
۹. عجماوغلو، دارون و رابینسون، جیمز. (۱۳۹۳). چرا ملت¬ها شکست میخورند . تهران: روزنه.
۱۰. عجماوغلو، دارون و رابینسون، جیمز. (۱۴۰۰). راه باریک آزادی . تهران: روزنه.
۱۱. عجماوغلو، دارون و رابینسون، جیمز. (۱۴۰۱). خاستگاههای اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی . تهران: کویر.
۱۲. عزالدین، حسین مسعودینیه و همکاران. (۱۳۹۰). رابطه استفاده از اینترنت و مشارکت سیاسی (مطالعه موردی: اصفهان) . مجله علوم انسانی و اجتماعی،(2) 14 .
۱۳. کاستلز، مانوئل. (۱۳۸۵). عصر اطلاعات: خیزش جامعه شبکهای . تهران: طرح نو.
۱۴. کاستلز، مانوئل. (۱۳۹۱). شبکههای خشم و امید: جنبشهای اجتماعی در عصر اینترنت . کمبریج: پولیتی.
۱۵. کاستلز، مانوئل. (۱۴۰۲). قدرت ارتباطات . تهران: علمی ـ فرهنگی.
۱۶. کرازنبرگ، ملویل. (۱۳۶۵). فناوری و تاریخ: قوانین کرازنبرگ. فرهنگ و فناوری، ۲۷(۳)، ۵۴۴–۵۶۰.
۱۷. گیدنز، آنتونی. (۱۳۷۶). جامعهشناسی . تهران: نشر نی.
۱۸. مارجتس، هلن و همکاران. (۱۳۹۹). آشوب سیاسی . تهران: کویر.
۱۹. محسنینیا، محمدمهدی. (۱۳۹۱). نظریههای رسانه: رویکردهای جریان اصلی و انتقادی . تهران: همشهری.
۲۰. بشیریه، حسین. (۱۳۹۵). عقلانیت در سیاست . تهران: نگاه معاصر.
۲۱ CRA .(سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی). (۱۴۰۴). گزارش ضریب نفوذ اینترنت در خانوارهای ایرانی، بهار ۱۴۰۴ (گزارش شماره ۵۳). تهران : CRA. https://www.cra.ir
22. Bennett, W. L., & Segerberg, A. (2013). The logic of connective action: Digitalization and the personalization of contentious politics. Cambridge: Cambridge University Press.
23. Castells, M. (2012). Networks of outrage and hope: Social movements in the Internet age. Cambridge: Polity.
24. Fukuyama, F. (1995). Trust: The social virtues and the creation of prosperity. New York: Free Press.
25. Fukuyama, F. (2014). Political order and political decay: From the industrial revolution to the globalization of democracy. New York: Farrar, Straus and Giroux.
26. Harvey, D. (1989). The condition of postmodernity. Oxford: Blackwell.
27. Hetherington, M. J. (1998). The political relevance of political trust. American Political Science Review, 92(4), 791–808.
28. Myers, M. D. (2008). Qualitative research in business & management. London: SAGE.
29. North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge: Cambridge University Press.
30. Peters, B. G. (2012). Institutional theory in political science: The new institutionalism (3rd ed.). London: Continuum.
31. Touraine, A. (1988). The return of the actor: Social theory in post-industrial society. Minneapolis: University of Minnesota Press.
32. Van Dijk, J. (2006). The network society: Social aspects of new media (2nd ed.). London: SAGE.
33. Wellman, B. (2001). Physical place and cyberplace: The rise of networked individualism. International Journal of Urban and Regional Research, 25(2), 227–252.
34. Wallace, R. A., & Wolf, A. (1995). Contemporary sociological theory: Continuing the classical tradition (4th ed.). Englewood Cliffs: Prentice Hall.
