از اعتیاد تا توسعه‌نیافتگی؛ تحلیل کیفی پیامدهای مواد مخدر بر توسعه اجتماعی در ایران
محورهای موضوعی : مسائل اجتماعی مرتبط با توسعهجعفر رجبلو 1 , محمدحسین اسلامی 2 , احسان خان‌محمدی 3
1 - عضو هیأت علمی دانشگاه علوم انتظامی
2 - دانش آموخته دکتری جامعه شناسی
3 - دانش‌آموخته دکتری جامعه شناسی دانشگاه یاسوج
کلید واژه: اعتیاد, مواد مخدر, توسعۀ اجتماعی, سرمایه اجتماعی, توسعه‌نیافتگی,
چکیده مقاله :
اعتیاد به‌عنوان یکی از چالش‌های اجتماعی در ایران، پیامدهای گسترده‌ای بر شاخص‌های توسعه اجتماعی بر جای می‌گذارد. این مقاله که با هدف بررسی ابعاد اجتماعی اعتیاد و ارتباط آن با توسعه اجتماعی انجام شد، از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، کیفی است. روش گردآوری داده‌ها مبتنی بر تکنیک دلفی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۵ نفر از خبرگان حوزه‌های علوم اجتماعی، روان‌شناسی اجتماعی، سیاست‌گذاری اجتماعی و پیشگیری از جرم بود. داده‌های گردآوری‌شده با روش تحلیل مضمون بررسی شدند. یافته‌ها نشان داد اعتیاد پیامدهای عمیقی بر سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، روابط خانوادگی و انسجام اجتماعی دارد و هم‌زمان با تشدید بیکاری، فقر، جرم و طرد اجتماعی، چرخه‌ای بازتولیدی از آسیب‌ها ایجاد می‌کند که مانعی جدی بر سر راه توسعه اجتماعی به‌شمار می‌رود. همچنین، نتایج حاکی از ناکارآمدی نسبی سیاست‌ها و برنامه‌های موجود در مدیریت این پدیده بود که بیشتر بر درمان فردی متمرکزند و کمتر به ابعاد ساختاریِ آن توجه دارند. در مقابل، راهکارهای پیشنهادی خبرگان شامل توانمندسازی اقتصادی، استمرار حمایت‌های روانی‌اجتماعی، کاهش انگ اجتماعی، ایجاد حمایت‌های ساختاری از سوی دولت و استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد بود. بر اساس نتایج، اعتیاد باید به‌عنوان یک مسئله توسعه‌ای و نه صرفاً فردی مورد توجه قرار گیرد. اتخاذ سیاست‌های جامع، میان‌بخشی و اجتماع‌محور می‌تواند شرایط لازم برای ادغام پایدار افراد بهبود یافته در جامعه و کاهش نرخ بازگشت به اعتیاد را فراهم آورد. این امر علاوه بر کاهش آسیب‌های اجتماعی، گامی اساسی در جهت تحقق توسعه اجتماعی پایدار نیز محسوب می‌شود.
Addiction, as one of the major social challenges in Iran, has far-reaching consequences for social development indicators. This study, conducted with the aim of examining the social dimensions of addiction and its relationship with social development, is applied in purpose and qualitative in nature. Data collection was based on the Delphi technique and semi-structured interviews with 15 experts in the fields of social sciences, social psychology, social policy, and crime prevention. The collected data were analyzed through thematic analysis. The findings revealed that addiction has profound effects on human capital, social capital, family relations, and social cohesion, while simultaneously intensifying unemployment, poverty, crime, and social exclusion. This, in turn, creates a reproducing cycle of harm that poses a serious obstacle to social development. Furthermore, the results indicated the relative inefficiency of existing policies and programs, which are primarily focused on individual treatment while paying less attention to the structural and socio-economic dimensions of the phenomenon. In contrast, experts proposed a set of strategies including economic empowerment, continued psycho-social support, stigma reduction, structural support from the government, and the utilization of NGOs. Overall, the results suggest that addiction should be addressed as a developmental issue rather than merely an individual or medical one. Implementing comprehensive, intersectoral, and community-based policies can provide the necessary conditions for the sustainable reintegration of recovering individuals into society and for reducing relapse rates. Such measures not only mitigate social harms but also constitute a fundamental step toward achieving sustainable social development.
عبدي، علیرضا؛ صادقی سقدل، حسین؛ عصاری آرانی، عباس و ناصری، علیرضا (1389). «مدل‌سازی نحوه تأثیر اعتیاد بر رفاه اجتماعی جامعه با تأکید بر سلامت: مطالعه موردی ایران». اعتیادپژوهی، دوره 13، شماره 53، صص 9-28.
علی‌وردی‌نیا، اکبر (1384). «مطالعه جامعه‌شناختی اعتیاد به مواد مخدر در ایران». فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال پنجم، شماره 20.
عشایری، طاها؛ سعادتی، موسی؛ و جهان‌پرور، طاهره (1403). «مطالعه دلایل و عوامل موثر بر شیوع مصرف مواد مخدر (مورد مطالعه: سطح کشوری)». بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره 15، شماره 1، صص 195-214.
عیدی فرخانی، صادق (1396). «بررسی رابطه بین میزان فقر فرهنگی با مصرف مواد مخدر صنعتی». فصلنامه دانش انتظامی خراسان شمالی، سال چهارم، شماره 13، بهار 1396.
علایی، علیرضا؛ کاپوری، مریم؛ مرادی، گیتی؛ ... (2025). «عوامل مرتبط با گذار از مصرف به تزریق در میان معتادان تزریقی در ایران». مجله پژوهش‌های اعتیاد و سلامت اجتماعی، 10(2)، 35–52.
حضرتی لیلان، اکرم (1387). «ارتباط پیامدهای ناشی از مواد مخدر و میزان توسعه فرهنگی». برگزیده مجموعه مقالات دومین همایش جامعه ایمن شهر تهران.
دیوب، شیاما چاران (1377). نوسازی و توسعه – در جست‌وجوی قالب‌های فکری بدیل. ترجمه احمد موثقی. تهران: نشر قومس.
شقاقی شهری، وحید (1403). «تحلیل اقتصادی بر شیوع مواد مخدر در استان‌های ایران». مجلس و راهبرد، دوره 31، شماره 119، صص 175-201.
شهیدی، محمدحسن (1375). مواد مخدر، امنیت اجتماعی و راه سوم. تهران: انتشارات اطلاعات.
سیف‌اللهی، سیف‌الله (1392). گرایش به سوءمصرف مواد مخدر و گسترش آن در کلانشهر تهران و مناطق بیست‌ودوگانه (مبانی و رویکرد نظری، تحلیل و تبیین وضع موجود، پیشنهادها و راهکارها). مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، گروه پژوهش‌های راهبردی اجتماعی و فرهنگی.
غفاری، غلامرضا (1394). «آسیب‌شناسی و ناپایداری توسعه اجتماعی در ایران». فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 22، بهار 1394.
لشکری، محمد (1387). «شاخص‌های کمی و کیفی توسعه اجتماعی». اقتصاد و جامعه، سال پنجم، شماره هفدهم و هیجدهم، پاییز 1387.
نیازی، محسن؛ نصرآبادی، کارکنان؛ و عشایری، طاها (1395). آسیب‌شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات سخنوران.
ویسی، هادی؛ محمدی‌نژاد، شهناز (1395). «تأثیر قاچاق مواد مخدر بر امنیت اجتماعی، مطالعه موردی استان کرمان». جغرافیا و توسعه، شماره 42، بهار 1395.
یاوری بافقی، امیرحسین؛ صالحی صدقیانی، جمشید؛ هاشمی، صدیقه‌السادات (1389). «تعیین تأثیر قاچاق مواد مخدر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی، 5(4)، صص 585-607.
Charles Singer (2009). Drugs and Development: The Global Impact of Drug Use and Trafficking on Social and Economic Development.
Kithuri, J., et al. (2016). Asset-based support in addiction recovery environments in Kenya.
Li, Y., & Chen, M. (2023). Socio-cultural dimensions of drug abuse in East Asia.
Lievens, D., et al. (2017). Economic consequences of legal and illegal drugs in Belgium.
Reuters. (2024, June 26). UN warns of overdose deaths after Afghan opium production plummets.
Reuters. (2025, June 26). Global cocaine boom keeps setting new records, UN report says.
Sharma, A. (2009). Social consequences of drug abuse in South Asia.
Singer, Merrill (2008). Drugs and development: The global impact of drug use and trafficking on social and economic development. International Journal of Drug Policy, 19(6), 467–478.
Smith, J., & Johnson, R. (2021). COVID-19 and drug use patterns in urban communities in the US.
UN DESA. (2024). The Sustainable Development Goals: Extended report 2024 (Goal 16). United Nations.
UNODC. (2024a). World Drug Report 2024 – Key findings and conclusions. United Nations Office on Drugs and Crime.
UNODC. (2024b). World Drug Report 2024 (portal/overview page). United Nations Office on Drugs and Crime.
UNODC. (2024c). World Drug Report 2024: Harms of world drug problem continue to mount amid expansions in drug use and markets (Press release). United Nations Office on Drugs and Crime.
UNODC. (2024d). UNODC and the Sustainable Development Goals (SDG update, December 2024). United Nations Office on Drugs and Crime.
UNODC. (2025). World Drug Report 2025 – Special points of interest & Key findings. United Nations Office on Drugs and Crime.
World Drug Report (2016). United Nations Office on Drugs and Crime. New York: United Nations.
