مـروری بـر گونـه¬های Tomostethus spp. همـراه با اولـین گزارش Tomostethus nigritus Fabricius از استان تهران، ایران

محورهای موضوعی : آفات گیاهی

ندا خردپیر ¹ , زینب کیخسروی ² , عباس رستگار ³

1 - استادیار، گروه گیاهپزشکی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
2 - مسئول مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره فضای سبز شهرداری منطقه20 تهران
3 - کارشناس فضای سبز شهرداری منطقه 17 تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/15 تاریخ پذیرش : 1403/12/18 تاریخ انتشار : 1403/12/28

کلید واژه: Tomostethus nigritus, زبان گنجشک, تهران,

چکیده مقاله :

زنـبور برگ­خوار زبان گنـجشک، Tomostethus Nigritus Fabricius یکی از مـهم­تریـن آفـات برگخوار درختان زبان­گنجشک در دنیای پالئارکتیک است که در مرحله لاروی با تغذیه از برگ­های درخت، می­تواند باعـث برهنه­شدن شاخ و برگ و کاهش شدید سطح فتوسنتز در گیاه شود و همچنین از زیبایی درخت بکاهد. این حشره برای نخستین بار در بهار سال 1402 از استان تهران گزارش شد. در این پژوهش، ضمن مروری بر گونه­های جنس Tomostethus spp. در ایران و سایر نقاط جهان، به بررسی تراکم جمعیت این آفت در شهر تهران پرداخته شد. بررسی­های ریخت­شناسی نشان داد که نمونه­های جمع­آوری شده در این تحقیق با گونه T. nigritus مطابقت دارند. جمعیت لارو­ها از فروردین ماه تا خرداد ماه بر روی برگ­ها، تنه و سایه­انداز درخت قابل مشاهده بودند. بیشترین فراوانی جمعیت در ماه اردیبهشت ثبت شد. به لحاظ اهمیت این گونه، ضروری است تحقیقات بیشتری جهت جلوگیری از انتشار آن و همچنین مدیریت جمعیت­های موجود انجام پذیرد.

چکیده انگلیسی:

The ash leaf-eating wasp Tomostethus nigritus is one of the most important leaf-eating pests of ash trees in the Palearctic world, which can cause the foliage to become bare and the level of photosynthesis in the plant to decrease, and also reduce the beauty of the tree by feeding on the leaves. This insect was first observed in Tehran province in the spring of 2023. In this study, a review of the species of the genus Tomostethus spp. in the world and Iran was conducted to investigate the population level of this pest in Tehran. Morphological studies showed that the samples collected in this study were consistent with T. nigritus. The larval population was visible on the leaves, trunk, and canopy of the tree from April to June. The highest population density was recorded in May. Further research is needed to prevent the insect spread and also to manage existing populations.

منابع و مأخذ:

توکلی، م.، حسینی چگنی، ا. و خاقانی نیا، ص. 1398. گزارش طغیان زنبور برگخوار درخت زبان گنجشک Tomostethus sp. (Hymenoptera: Tenthredinidae) از ایران. پژوهش و توسعه جنگل 5(2): 317-328.
عبائی، م. 1389. آفات درختان و درختچه های جنگلی و غیر مثمر ایران. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. 236 صفحه.
لچینانی، پ.، شاکرمی، ج. و پورحسینی، ل. 1383. مطالعه برخی از ویژگیهای زیستی زنبور برگخوار زبان گنجشک Tomostethus nigritus (Hym.: Tenthredinidae) و کنترل شیمیایی آن با سم سوین در خرم آباد. مجموعه مقالات شانزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، تبریز.
مدرس اول، م. 1391. فهرست آفات کشاورزی ایران و دشمنان طبیعی آنها. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. 788 صفحه.
مقدم، م. و عبائی، م. 1371. اولین گزارش از ظهور زنبور برگخوار زبان گنجشک Tomostethus nigritus subsp. Claripennis در ایران. آفات و بیماریهای گیاهی 60(1-2): 94.
Austara, O. 1991. Severe outbreaks of the ash sawfly Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera: Tenthredinidae) on ornamental trees in Oslo. Anzeiger fur Schadlingskunde. Pflanzenschutz, Umweltschutz 64: 70–72. https://doi.org/10.1007/BF01906165
. Baker, J. 2019. Brwonheaded Ash Sawfly. PDIC Factsheets. NC State Extension Publications. https://content.ces.ncsu.edu/brownheaded-ash-sawfly
Belokobylskij S.A. and Lelj, A.S. 2017. Annotated Catalogue of the Hymenoptera of Russia, Vol. I, Symphyta and Apocrita: Aculeata. Proceedings of the Zoological Institute of the Russian Academy of Science, Saint Petersburg. 477 pp
. Benson, R.B. 1952. Hymenoptera 2. Symphyta-Section A. Handbooks for the Identification of British Insects. Vol. 6. Pt. 2. Royal Entomological Society, London. pp: 1-49
. Bivol, A., Ciornei, C. and Timuș, A. 2021. First report of Tomostethus nigritus (Hymenoptera: Tenthredinidae) as a defoliator of ash trees (Fraxinus spp.) in the Republic of Moldova. Forestry Studies, 74(1): 45-53. https://doi.org/10.2478/fsmu-2021-0005
. Calmasur, O. and Ozbek, H. 2004. A contribution to the knowledge of Tenthredinidae (Symphyta, Hymenoptera) fauna of
Turkey, part II: Subfamilies Blenocampinae, Dolerinae, Nematinae and Selandrinae. Turkish Journal of Zoology 28(1): 55-71. Goulet, H. 1992. The genera and subgenera of the sawflies of Canada and Alaska: Hymenoptera: Symphyta. The insects and
arachnids of Canada. Part 20. Agriculture Canada Publication. Jansen, E., Taeger, A. and Liston, A. 2021. In memory of Bruno Peter: fresh insight on the Swiss sawfly fauna (Hymenoptera: Symphyta). Contribution to Entomology 71(2): 283-300. doi:10.21248/contrib.entomol.71.2.283-300
Jess, S., Murchie, A., Allen, D. and Crory, A. 2017. First observation of Tomostethus nigritus (Fabricious)(Hymenoptera: Tenthredinidae) on urban ash trees in Ireland. The Irish Naturalists Journal 35(2): 134-136
. Kheyrandish, M., Talebi, A.A. and Blank, S.M. 2017. Checklist of sawflies (Hymenoptera: Symphyta) from Iran. Journal of Insect Biodiversity and Systematics 3(3): 165-227
. Lee, J., Park, D. and Choi, J.K. 2019. Synoptic lit of Symphyta (Hymenoptera) in Korea. Journal of Species Research 8(1): 1-96. https://doi.org/10.12651/JSR.2019.8.1.001
. Liston, A.D. 2005. Records of Irish sawflies (Hymenoptera: Symphyta) including eight species new to Ireland. The Irish Naturalists Journal 28(4): 159-161
. Macek, J. 2014. Descriptions of larvae of the central European Eutomostethus species (Hymenoptera: Symphyta: Tenthredinidae). Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae 54(2): 685-692
. Matosevic, D., Hrasovec, B. and Pernek, M. 2003. Spread and character of Tomostethus nigritus F. outbreaks in Croatia during the last decade. Proceedings: Ecology, Survey and Management of Forest Insects. U.S. Dep. Of Agriculture, Forest Service, Northeastern Research Station. pp: 39-43
. Mocreac, N. 2020. Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera, Tenthredinidae)- A new pest species of ash tree in the republic of Moldova. Muzeul Olteniei Craiova 36(1): 90-95
. Smith, L.R., Johnson, M.P. and Williams, A.B. 2023. Evaluation of botanical extracts against the pear slug sawfly (Caliroa cerasi) in organic orchards. Journal of Economic Entomology, 116(4): 1450-1460. https://doi.org/10.1093/jee/toad123
. Smith, D.R. 1993. Systematics, Life History and Distribution of Sawflies. In: Wagner, M.R. and Raffa, K.K. (eds.). Sawfly Life History Adaptations to Woody Plants. Academic Pres Inc. pp: 3-32
. Smith, D.R. 1969. Nearctic Sawflies. I. Blennocampinae: adults and larvae (Hymenoptera: Tenthredinidae). Technical Bulletin, U.S. Department of Agriculture. 1397: 1-176
. Soldi, E., Fuller, E., Tiley, A.M.M., Murchie, A.K., Hodkinson, T.R. 2022. First report of the ash sawfly, Tomostethus nigritus, established on Fraxinus excelsior in the Republic of Ireland. Insects 13: 6. https://doi.org/10.3390/insects13010006
. Stockan, J. and Taylor, A.F.S. 2014. An outbreak of Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera: Tenthredinidae) on Aberdeen urban ash trees. British Journal of Entomological Natural History 27: 190-191. (short communication)
Taeger, A. and Blank, S.M. 2011. ECatSym—Electronic World Catalog of Symphyta (Insecta: Hymenoptera). Program version 3.10, data version 38 (07.12.2011). Digital Entomological Information, Müncheberg. Available from http://www.sdei.de/ecatsym/index.html
. Taeger, A., Blank, S.M. and Liston, A. 2010. World Catalog of Symphyta (Hymenoptera). Zootaxa, 2580 (2580): 1–1064. http://dx.doi.org/10.11646/zootaxa.2580.1.1
. Verheyde, F. and Sioen, G. 2019. Outbreaks of Tomostethus nigritus (Fabricius, 1804) (Hymenoptera: Tenthredinidae) on Raxinus angustifolia, Raywood, in Belgium. Journal of Hymenoptera Research 72: 67-81. https://doi.org/10.3897/jhr.72.38284
. Wei, M., Nie, H. and Taeger, A. 2006. Sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of China- Checklist and Review of Research. In: Blank, S.M., Schmidt, S. and Taeger, A. (eds.). Recent Sawfly Research: Synthesis and Prospects. Goecke and Evans, Keltern. pp: 505-576
.

متن کامل:



گیاه­پزشکی کاربردی، جلد 13، شماره 2، سال 1403

مـروری بـر گونـه­های Tomostethus spp. همـراه با اولـین گزارش Tomostethus nigritus Fabricius از استان تهران، ایران

A review of Tomostethus spp. Species, and the first report of Tomostethus nigritus Fabricius from Tehran Province, Iran

 

ندا خردپیر1 و 2، زینب کیخسروی3* و عباس رستگار4

 

دریافت: 15/9/1403 پذیرش: 18/12/1403

 

چکیده

زنـبور برگ­خوار زبان گنـجشک، Tomostethus Nigritus Fabricius یکی از مـهم­تریـن آفـات برگخوار درختان زبان­گنجشک در دنیای پالئارکتیک است که در مرحله لاروی با تغذیه از برگ­های درخت، می­تواند باعـث برهنه­شدن شاخ و برگ و کاهش شدید سطح فتوسنتز در گیاه شود و همچنین از زیبایی درخت بکاهد. این حشره برای نخستین بار در بهار سال 1402 از استان تهران گزارش شد. در این پژوهش، ضمن مروری بر گونه­های جنس Tomostethus spp. در ایران و سایر نقاط جهان، به بررسی تراکم جمعیت این آفت در شهر تهران پرداخته شد. بررسی­های ریخت­شناسی نشان داد که نمونه­های جمع­آوری شده در این تحقیق با گونه T. nigritus مطابقت دارند. جمعیت لارو­ها از فروردین ماه تا خرداد ماه بر روی برگ­ها، تنه و سایه­انداز درخت قابل مشاهده بودند. بیشترین فراوانی جمعیت در ماه اردیبهشت ثبت شد. به لحاظ اهمیت این گونه، ضروری است تحقیقات بیشتری جهت جلوگیری از انتشار آن و همچنین مدیریت جمعیت­های موجود انجام پذیرد.

واژگان کلیدی: Tomostethus nigritus، زبان گنجشک، تهران

 

مقدمه

درخت زبان­گنـجشـک اروپـایی، Fraxinus excelsior L. درختی خزان­کننده با ارزش اقـتصـادی بالا اسـت که به­صورت پراکنده در جنگل­های مرطوب، نیمه­مـرطوب و مناطق نـیمه­خـشک ایـران می­رویـد. گـرده­افشانـی آن با بـاد انـجام شـده و به­عنوان یکی از گونه­های مناسب بـرای فـضا­هـای سـبز شـهـری نـیـز در ایـران کـشـت می­شود. برای این گیاه آفات گوناگونی مـعـرفـی شـده اسـت بـه­صورتـی که ارقـام مـخـتـلف زبـان­گنجـشـک مـیـزبـان اخـتـصـاصی بـسیاری از جنـس­های خانواده Tenthredinidae از جمله گونه­های مختلف جنس Tomostethus Konow, 1886 محسوب می­شوند (توکلی و همکاران، 1398).

زنبور برگ‌خوار سیاه،Tomostethus nigritus Fabricius, 1804 ، گونه­ای تک نسلی است که عمدتاً در بهار فعال شده و لارو­های آن به‌صورت گروهی از پارانشیم برگ‌های گونه­های مختلف زبان‌گنجشک تغذیه می‌کنند. این آفت در صورت طغیان می‌تواند باعث ریزش زودرس برگ‌ها و ضعف درختان شود. راهکار­های پایش و کنترل مکانیکی به­صورت جمع‌آوری دستی برگ‌های آلوده و همچنین کنترل بیولوژیک از طریق استفاده از پارازیتوئید­ها برای کاهش جمعیت آفت توصیه شده است؛ اما در آلودگی­های شدید، محدودیت در روش­های کنترل مکانیکی گزارش شده است که به جایگزینی آفت‌کش‌های شیمیایی با ترکیبات گیاهی توصیه شده است (Blank et al., 2020). 

 

1- استادیار، گروه گیاهپزشکی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران

2- مرکز تحقیقات فناوری­های نوین تولید غذای سالم، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران

3- مسئول مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره فضای سبز شهرداری منطقه20 تهران

4- کارشناس فضای سبز شهرداری منطقه 17 تهران

نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail]

در مطالعه­ای بر روی گونه­های زیر­راسته Symphyta در ایران، گونه Tomostethus claripennis Enslin به­عنوان گونه اصلی شایع در ایران از استان­های لرستان و کهگیلویه و بویراحـمد گزارش گـردیـد؛ نویسـندگان این گونه را معادل با T. nigritus var. claripennis Enslin معرفی کردند (Kheyandish et al., 2017). لارو T. nigritus subsp. clavipennis ابتدا در سال 1369 شمسی از روی درخت زبان­گنجشک جنگل­های بلوط زاگرس در یاسوج جمع­آوری گردید. افراد بالغ این گونه به­تدریج طی سال­های 1370 و 1371 در بخش­های دیگری از استان لرستان و کهگیلویه و بویر احمد نیز مشاهده شد. در افراد بالغ، سر، سینه، شکم و پا­ها به رنگ سیاه براق بوده و ماده­ها در انتها مجهز به آلت تخم­ریز داسی شکل می­باشند. پنجه و ساق پا به رنگ قهوه­ای و پوشیده از کرک­های بور است. پنجه پا­ها پنج بندی و مجهز به دو ناخن است (عبائی و مقدم، 1371؛ عبائی، 1389).

در ایران، طغیان جمعیت زنبور T. nigritus از درختان زبان­گنجشک از استان آذربایجان­غربی و مناطق جنگلی زاگرس گزارش گردید (توکلی و همکاران، 1398)؛ این محققین بیان کردند که جمعیت­های زنبور برگ­خوار زبان­گنجشک از سال 1396 به مرور در حاشیه رودخانـه زاب در اسـتان آذربایجـان­غربی در حال گـسـترش بـوده است. لچینانی و همکاران (1383) ضمن بررسی ویژگی­های زیست­شناسی T. nigritus بر روی درختان زبان­گنجشک در خرم­آباد، امکان مدیریت جمعیت این آفت با استفاده از حشره­کش سوین را مورد بررسی قرار دادند.

این گونه با دامنه پراکنش گسترده از مناطق متعددی از اروپا گزارش شده اسـت. گزارشـی از طغیان بی­سـابقه جمعیت T. nigritus در سوئد از درختان زینتی فضای سبز سطح شهری اوسلو ارائه گردید. در این گزارش، بالا­ترین تراکم جمعیت این آفت طی بهار و تابستان 1990 تحت تأثیر افزایش دما اعلام شد (Austrata, 1991). این گونه به­عنوان یکی از گونه­های زیر­خانواده Blennocampinae شایع در ترکیه نیـز گـزارش گردیـد. ظـاهـراً در مـطالـعـات مـختلف از ترکیه، مناطق مشخصی به­عنوان مراکز اصلی پراکنش این گونه معرفی نشده است (Calmasur and Ozbek, 2004). در قسمت­های شمالی اسکاتلند، جمعیت­های فزاینده­ای از T. nigritus بر روی درختان زبان­گـنجـشـک گونه F. excelsior برای نخـسـتین بـار گـزارش گردیـد؛ در ایـن گـزارش بیشـترین تمرکز جمعـیـت حـشـره روی درختـان بالغ اعـلام شد (Stockan and Taylor, 2014). Verheyde and Sioen (2019) این گونه را از درختان زبان­گنجشک در حاشیه شهر گنت در بلژیک گزارش کردند و بیان نمودند شیوع جمعیت این آفت به­شدت تحت تأثیر نوسانات دمایی می­باشد. اولین گزارش مستند از خسارت زنبور برگ­خوار زبان­گنجشک T. nigritus در جنگل‌های مولداوی در سال‌های 2018-2019 در دسترس است که نشان می­دهد 60 تا 70 درصد برگ‌زدایی درختان زبان­گنجشک F. excelsior بیشتر در مناطق جنگلی شمالی کشور در منطقه ادیونتس دیده شده است و بیشترین خسارت توسط لارو­های سنین سوم و چهارم ایجاد می­شود (Bivol et al., 2021). اخیراً مطالعه­ای در ایرلند، این گـونـه را برای اولـیـن بار از روی F. excelsior گزارش کرد (Soldi et al., 2022).

مطالعه­ای به بررسی پیامد­های اکولوژیک طغیان  T. nigritusدر جنگل‌های شهری اروپایی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که خسارت شدید ناشی از تغذیه لارو­ها می‌تواند منجر به کاهش رشد سالانه درختان تا 30% شود و حساسیت درختان را به بیماری‌های ثانویه افزایش دهد. این پژوهش همچنین به تغییرات آب‌وهوایی به­عنوان یکی از عوامل افزایش جمعیت این آفت اشاره کرده و پیش‌بینی می‌کند که با گرم‌تر شدن هوا، دامنه پراکنش این آفت ممکن است گسترش یابد (Smith et al., 2021). 

با توجه به اهمیت گونه برگ­خوار T. nigritus بر روی درختان زبان­گنجشک در سایر نقاط دنیا و گزارشات پراکنده از این گونه و همچنین پراکنش گسترده ارقام مختلف زبان­گنجشک در جنگل­ها و مناطق شهری در ایران، نیاز به بررسی جمعیت­های احتمالی آن در نقاط مختلف کشور احساس می­شود. در این تحقیق با توجه به مشاهده و گزارش علائم خسارت آفت در استان تهران، نمونه­برداری جهت تأیید و بررسی گونه انجام گرفت.

 

 

 

 

 

 

 

 

مواد و روش­ها

جهت مطالعه درختان زبان­گنجشک اروپایی موجود در بوستان­های هویزه در ناحیه دو و مهرشید در ناحیه سه واقع در منطقه 17 شهرداری تهران بزرگ در نیمه دوم فروردین ماه 1402 انتخاب شدند. سطح برگ، تنه درختان و خاک سایه­انداز به دقت مورد بررسی قرار گرفت. تعداد زیادی از لارو­های سنین مختلف آفت T. nigritus از برگ و تنه به­ویژه ناحیه طوقه درختان زبان­گنجشک جمع­آوری شدند و به آزمایشگاه گیاه­پزشکی مرکز تحقیقات اداره فضای سبز جهت شناسایی انتقال یافت. برنامه جمع­آوری تا خرداد ماه 1402 و ناپدید شدن جمعیت هر دو هفته یک­بار ادامه یافت.

افراد بالغ با استفاده از کلید شناسایی Benson (1952) شناسایی شدند. بهترین شاخص برای شناسایی گونه، بررسی وضعیت رگبال میانی بال­های جلویی است که تقریباً به­صورت موازی با رگبال بازویی قرار می­گیرد؛ همچنین رگبال آنال بسیار کوتاه است به­صورتی­که باعث به­وجود آمدن حجره آنال با شکل منحصر­بفرد سینوسی در منتهی­الیه عقبی بال می­گردد؛ همچنین رنگ­آمیزی ویژه­ای در حاشیه عقبی بال و در کنار حجره آنال دیده می­شود. بال­های جلویی و عقبی به رنگ خاکستری دیده می­شوند و بال جلویی اغلب تیره­تر از بال عقبی است.

علاوه بر مطالعات ریخت­شناسی، جمعیت­شناسی لارو­های زنبور برگ­خوار زبان­گنجشک نیز مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور، پانزده پایه درخت زبان­گنجشک در هر بوستان مد نظر قرار گرفت و طی ماه­های فروردین و اردیبهشت، تراکم لارو­ها روی ده عدد برگ از هر تنه به­صورت تصادفی شمارش گردید. در خرداد ماه با مهاجرت لاور­ها به سمت خاک، تعداد لارو قابل مشاهده بر روی دویست سانتی­متر مربع از سطح خاک سایه­انداز معادل با ده برگ شمارش شد. داده­ها با استفاده از نرم­افزار SPSS و تحت طرح واریانس کامل تصادفی آنالیز شده و میانگین­ها به روش دانکن مورد مقایسه قرا گرفتند.

 

نتایج و بحث

خانواده Tenthredinidae یکی از غنی­ترین و متنوع­ترین خانواده­های زیر راسته Symphyta است که با 347 جنس شناخته شده، گونه­های متعددی از آن در سراسر دنیا یافت می­شوند. حشرات این خانواده دامنه میزبانی گسترده­ای دارند اما عمدتاً بر روی درختان و در مناطق جنگلی یافت و با نام عمومی زنبور­های تخمریز اره­ای شناخته می­شوند. این گونه­ها با اندام استوانه­ای و شاخک­های بسیار بلند از سایر بال­غشاییان تفکیک می­شوند. با این­حال تنوع قابل ملاحظه­ای از نظر شکل، اندازه و رنگ­بندی در آنها دیده می­شود. جنس Tomostethus Konow گروهی از زنبور­های این خانواده­اند که اغلب در مناطق حاره­ای و نیمه­حاره­ای کره زمین به­خصوص دنیـای پالئارکـتیک یـافـت می­شوند (Goulet, 1992)؛ ظاهراً تمامی گونه­های این جنس برگ­خوار بوده و بر روی درخـتان زبان­گنـجشک فـعالیت می­کنند. تنها یک گـونه از ایـن جنس، T. multicinctus از دنیای نئارکتیک، از آمریکای شمالی و هـمچنین بخش­های مختلفی از اروپا گزارش شده است (Smith, 1969).

مشخصات جنس Tomostethus Konow

گونه­های این جنس بر اساس برخی صفات از سایر جنس­های خانواده Tenthredinidae شناسایی می­شوند. این صفات عبارتند از عدم وجود مو­های متراکم بر روی دندانه پنجم کلیپئوس، وجود حالت مقعر و بر­آمده در کلیپئوس، همچنین ناحیه epicnemy بر روی مزوتوراکس به­خوبی مشخص است، رگبال­های میانی بر روی بال جلویی بسیار باریک­ترند و رگبال بازویی در بخش یک میلی­متر قدامی باریک­تر از قسمت­های دیگر اسـت، رگبال­های میـانی و بازویی در هیچ بخشی با یکدیگر موازی نیستـند، حجـره میانی در بال عقبـی قابل مشـاهده است، سطح پشتی اسکلـریت بنـد دوم سینه پوشیده با مو­هـای بسیار مـتراکم، بالشتـک­های رشـد یـافـتـه بر روی بنـد اول و دوم پنـجه پا­ها، ناخن پنـجه پا­ها بـسیار ساده است (Smith, 1969؛ Goulet, 1992). از این جنس تاکنون، نه گونه برای سراسر دنیا گزارش شده است. با این­حال تغییرات قابل ملاحظه­ای در رده­بـندی گونه­های ایـن جـنس طی سـال­های اخـیر رخ داده اسـت و رده­بندی بسیاری از گونه­ها دستخوش تغییرات شده­اند؛ برای مثال، گونه T. punctatus Konow گـونـه­ای از زنبـور­هـای اره­ای است که در منابع قدیمی­تر از مناطق مختلفی از روسیه و جزایر بریتانیایی گزارش شده است. منابع جدید­تر ایـن گونه را با نام Eutomostethus punctatus Konow معرفی کرده­اند (Macek, 2014)؛ و یا در برخی منابع گونه T. apicallis به­عنوان عضوی از این جنس و بومی خاور دور معرفی شده است که ظاهراً اشتباه نام­گذاری بوده و با بررسی دقیق­تر، عدم اعتبار چنین یافته­ای روشن می­شود. همچنین برخی گونه­ها مانند T. juglans Takeuchi و T. veles Konow تنها در گزارشات موزه­ای معرفی شده­اند (Belokobylskij and Lelej, 2017) و اطلاعات بیشتری جهت اعتبار­سنجی گونه در اختیار نیست. همین امر باعث ایجاد اختلافاتی در گزارشات مربوط به گونه­های Tomostethus در منابع مختلف شده است. در کل، تاکنون از این جنس در سراسر دنیا نه گونه طبقه­بندی و نام­گذاری شده­اند:

Tomostethus brachycera Cameron

گونه­ای از زنبور­های تخمریز اره­ای که رگبال میانی در بال­های جلویی آن به­صورت موازی و بسیار نزدیک به رگبال بازویی قرار گرفته است. حجره آنال در بال­های جلویی به شکل منحصر­بفردی با خمیدگی سینوسی در منتهی­علیه پایانی بال دیده می­شود. این گونه از روی گیاهان مختلف خانواده Cyperaceae به­خصوص جنس Carex spp. در روسیه گزارش شده است. تاکنون این گونه از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus melanopygius Costa

این گونه از سوئیس، ایتالیا و اتریش در تراکم­های بسیار کم گزارش شده است و نیاز به بررسی مجدد گونه به­لحاظ ژنتیکی و توالی­یابی لازم به نظر می­رسد (Jansen et al., 2021). تاکنون نمونه­ای از این گونه در ایران گزارش نشده است.

Tomostethus nigrans Konow

در منابع جدید­تر این گونه با نام Eutomostethus nigrans Blank and Taeger شناخته می­شود و از بخش­های مختلفی از انگلستان و ایرلند گزارش شده است. این گونه نیز از درختان زبان­گنجشک در تراکم­های نه چندان با اهمیت تغذیه می­کند (Liston, 2005). این گونه تاکنون از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus juncivorus Rohwer

ایـن گـونه اولـیـن بـار از ژاپـن گـزارش و تـوصـیـف گـردیـد (Harukawa, 1925)؛ در مـنـابـع جـدیـد­تر بـا نـام Eutomostethus juncivorus Rohwer معرفی شده است و احتمالاً در منطقه مدیترانه نیز جمعیت­های محدودی از آن وجود داشته باشند (Smith, 1993). تاکنون این گونه از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus katonis Takeuchi 

این گونه در منابع جدید­تـر با نام Eutomostethus katonis Takeuchi مـعـرفـی و از چـیـن و ژاپـن گـزارش شـده است (Lee et al., 2019؛ Wei et al., 2006). هیچ نمونه­ای از این گونه تا به امروز از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus lividus Takeuchi

منابع جدید­تر این گونه را با نام Eutomostethus lividus Takeuchi معرفی کرده­اند. این حشره بومی خاور دور است و تا به امروز از چین و تایوان گزارش شده است (Lee et al., 2019؛ Wei et al., 2006). اطلاعات بیشتری در ارتباط با این گونه در منابع موجود نیست و تاکنون از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus metallicus Sato

این گونه بـا نـام معادل Eutomostethus metalicus Sato در منابع شناخته می­شود و از کشـور­هـای چـیـن، ویـتـنام، ژاپن و کره به­عنوان گونه بومی مناطق جنوب شرقی و جنوب قاره آسیا گزارش شده است (Lee et al., 2019؛ Wei et al., 2006). این گونه تاکنون از ایران گزارش نشده است.

Tomostethus multicinctus Rohwer

نام دیگر این گونه زنبور سر قهوه­ای است و بومی بخش­های جنوبی کانادا و آمریکای شمالی می باشد (Baker, 2019)؛ هرگز جمعیت زیادی که از نظر اقتصادی دارای اهمیت باشد، تشکیل نداده و همانند سایر گونه­های این جنس عمدتاً از درختان زبان­گنجشک سفید و سبز تغذیه می­کند. تاکنون نمونه­ای از این گونه از ایران گزارش نشده است.

 

 

 

Tomostethus nigritus Fabricius

این گونه متعلق به خانواده Tenthredinidae و زیر­خانواده Blennocampinae بوده (Kheyrandish et al., 2017) و از نظر پراکنش جهانی، بیشتر از کشور­های غرب حوزه پـالئارکتیک (Taeger et al., 2010)، ایران، مراکش، اسپانیا و ترکیه (Taeger and Blank, 2011) گزارش شده است.

افراد ماده به طول 5/6-5/7 میلی‌متر، افراد نر به­طول 7- 5/5 میلی‌متر، جانور بالغ تماماً سیاه است و بدنی نسبتاً کوچک دارد، ظاهری که با اکثر گونه‌های زیر­خانواده Blennocampinae مشترک است. بال­های غشایی، خاکستری رنگ هستند و بال‌های جلویی تیره‌تر از بال‌های عقبی دیده می­شوند. سلول‌های زیر­حاشیه‌ای به­صورت آینه­ای و سه عدد هستند، اما نوار بین سلول اول و دوم اغلب آنقدر بی‌رنگ است که به نظر می‌رسد فقط دو سلول وجود دارد. در سلول دوم یک لکه تیره وجود دارد. شاخک‌ها کوتاه هستند و بند سوم به­وضوح از بند چهارم بلند­تر است. پا­ها سیاه هستند، ران‌ پا­های جلویی در قاعده خود کمی روشن­تر از ناحیه انتهایی هستند. تعیین گونه می‌تواند با استفاده از ترکیبی از ویژگی‌های فوق و دنده‌های بال در پایه بال‌های جلویی انجام شود. در پشت پایه، یک دندانه ظریف و S شکل وجود دارد که به میله مقعدی تیره و به­طور قابل توجهی قوی‌تر متصل می‌شود. دو شیار عرضی جلویی اول در بال جلویی (که به رگبال آنال و سلول زیر­حاشیه‌ای دوم می‌رسند) موازی نیستند، اما به­شدت به­سمت جلو همگرا هستند.

سنین مختلف لاروی به طول پنج تا 18 میلی­متر، با کپسول سری به رنگ سبز روشن و بدون طرح خاصی بودند. بدن سبز رنگ لارو­ها دارای دو نوار سفید طولی بود که در اغلب منابع به آنها اشاره شده است (شریفی نبی، 1391). لارو­ها دارای هفت پای شکمی بودند. این مشاهدات با یافته­های Soldi et al. (2022) مطابقت داشت (شكل 1). لارو­های سن یک بدن استوانه­ای شکل به رنگ سبز کمرنگ با چشم­های سیاه و مشخص بودند؛ ناحیه شکم سبز مایل به زرد بوده و سیستم گردش خون به شکل یک نوار تیره کمرنگ از سطح پشتی بدن مشاهده می­شد. به­تدریج با افزایش سن، رنگ لارو­ها تیره­تر شده و دو نوار سفید طولی بر روی سطح پشتی نمایان می­شدند. بررسی­ها در مطالعه حاضر با سایر منابع موجود هم­راستا بود (Mocreac, 2020).

 

شكل 1- لارو سن پنجم T. nigritus

Fig. 1. T. nigritus fifth instar larvae

 

مطالعات صحرایی نشان داد که در شرایط شهر تهران، لارو­ها از هفته دوم فروردین ماه شروع به فعالیت کرده و در اردیبهشت ماه جمعیت به اوج خود رسید. لارو­ها ضمن فعالیت خود به­شدت از برگ­های زبان­گنجشک تغذیه کرده و برخی شاخه­ها کاملاً از برگ برهنه شدند. در نهایت با افزایش دما در ماه خرداد، جمعیت کاهش یافت. موقعیت استقرار جمعیت بر روی درختان نیز بسته به این­که درخت در سایه یا تحت تابش آفتاب قرار داشته باشد، متفاوت ثبت گردید، به­طوری­که در شرایطی که درخت در سایه قرار داشت، جمعیت لارو­ها بیشتر بر روی برگ­ها مستقر بودند؛ در حـالی­که درختانی که تحت تابش مستقیم قرار داشتند، بیشترین نمونه از روی خاک سایه­انداز و از روی تنـه درخت جمع­آوری شد (شكل 2).

 

شکل 2- تجمع لارو­ها بر روی سایه­انداز (راست) و نحوه خسارت برگ­خواری لارو­ها بر روی زبان­گنجشک (چپ)

Fig. 2. larvae aggregation on the shading tree (right) and damage of foliating larvae on ash (left)

 

مطالعات جمعیت­شناسی نشان داد که بین دو ایستگاه نمونه­برداری در هر تاریخ نمونه­برداری اختلاف معنی­داری از نظر تراکم جمعیت لارو­ها وجود نداشت (1=df، 568/2= F، 113/0= P value)؛ ولی در هر دو بوستان، بین تاریخ­های نمونه­برداری اختلاف معنی­داری از نظر تراکم لارو­ها مشاهده شد (2= df، 797/108= F، 000/0= P. value). در این مطالعات میانگین تراکم جمعیت لارو­ها در نیمه فروردین 7/ ± 15 لارو به ازاء هر شاخه ثبت گردید؛ این تعداد در اردیبهشت ماه به­تدریج به 74/0± 93/22 لارو افزایش یافت و در نهایت در نیمه خرداد با افزایش دمای هوا و پایان دوره لاروی، تراکم جمعیت برابر با 49/0± 46/9 لارو ثبت شد (شکل 3). در تحقیق مشابهی بر روی جمعیت T. nigritus در ایرلند، تطابق زمان فعالیت این حشره با ماه­های بهار و ابتدای تابستان ثبت گردید (Jess et al., 2017) که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد.

 

شکل 3- میانگین تغییرات تراکم لارو T. nigritus (SE±) طی ماه­های بهار در شهر تهران

Fig. 3. Mean number of T. nigritus (± SE) larvae during the spring in Tehran city

 

در مطالعه مشابهی بر روی جمعیت­های طغیانی T. nigritus در شهر گنت در بلژیک، مشاهدات نشان­دهنده وجود هزاران لارو بر روی برگ­ها، تنه و سایه­انداز درختان زبان­گنجشک بود (Verheyde and Sieon, 2019) که با یافته­ها و مشاهدات این تحقیق مطابقت دارد. در مطالعه توکلی و همکاران (1398)، فراوانی جمعیت این حشره در جنگل­های بلوط زاگرس شمالی بسیار اندک و پراکنده گزارش شد، در حالی­که در مطالعاتی که در مناطق شهری انجام شده­اند، معمولاً فراوانی جمعیت این حشره بسیار بیشتر از مناطق جنگلی است (Matosevic et al., 2003). در مطالعاتی که تاکنون در ارتباط با شیوع T. nigritus منتشر شده­اند، تنها به گزارش از مشاهده و حضور حشره بسنده شده و اطلاعات چندانی از ارزیابی تراکم جمعیت این حشره در مناطق مختلف ایران و جهان در اختیار نیست.

یافته­های هوا­شناسی نشان می­دهند که متوسط دمای شهر تهران در نیمه فروردین ماه سال 1402 برابر با 15 درجه سلسیوس و کمینه 9 درجه در شب­ها بوده و در نیمه اردیبشهت تا 22 درجه افزایش یافته است؛ با این حال میانگین دمای هوا در خرداد ماه تا 27 درجه سلسیوس و بیشینه دما تا 31 درجه افزایش یافته است که می­تواند یکی از عوامل اصلی مؤثر بر تغییرات جمعیت لارو­های T. nigritus باشد.

این تحقیق تا به امروز، اولین گزارش از حضور زنبور برگ­خوار زبان­گنجشک در استان تهران است و نشان می­دهد که جمعیت این حشره به­تدریج از استان­های غربی کشور مانند لرستان و کهگیلویه و بویر احمد به­سمت استان­های فلات مرکزی ایران مانند تهران حرکت کرده است؛ احتمالاً عوامل انسـانی مانند جابـجایی پایه­های آلوده زبان­گنجشک را بتـوان یکی از اصلی­ترین عوامل انتقال این حشره به استان تهران در نظر گرفت. در مطالعه دیگری، علت جابجایی جمعیت­های T. nigritus در جنگل­ها، شیوع فراوان گونه زبان­گنجشک و سازگاری این گیاه میزبان با اقلیم­های گوناگون در نظر گرفته شد؛ به­صورتـی­که رشد کنوپی درخـتان زبان­گنجـشک امکان جـابجایی این گـونه را در فواصل کوتاه تسهیل می­کنند؛ همچنین بروز طـوفان و جـریان­هـای شدید باد نیـز می­تواند یکی از عـوامل بسیار مهـم در جابجایی جمعیت­های T. nigritus در ابعاد گسترده باشد؛ بی­تردید در زیستگاه جدید، وجود زبان­گنجشک به­عنوان گیاه میزبان، عدم وجود دشمنان طبیعی و همچنین عدم اجرای برنامه­های پیشگیرانه شرایط را برای استقرار جمعیت این حشره فراهم می­سازند (Matosevic et al., 2003). 

نتایج این تحقیق به­عنوان اولین گزارش از وجود زنبور سیاه برگ­خوار زبان­گنجشک T. nigritus در استان تهران به­عنوان یکی از مهم­ترین آفات درختان زبان­گنجشک در فضای سبز شهری از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. توجه به حضور این حشره نیاز به اجرای برنامه­های پایش جمعیت جهت اطلاع از وجود آن در سایر مناطق شهر تهران و همچنین امکان مهاجرت به سایر مناطق استان تهران ضروری به نظر می­رسد. همچنین با توجه به این­که امکان استفاده از آفت­کش­های شیمیایی به­دلیل اثرات زیست­محیطی نامطلوب برای انسان و جانوران غیر­هدف در محیط­های شهری به سهولت امکان­پذیر نیست، به تحقیقات بیشتری به منظور شناسایی راهکار­های مدیریتی مناسب برای جلوگیری از شیوع و افزایش جمعیت این آفت نیاز است.

 

منابع                                                                                                                                                 References

توکلی، م.، حسینی چگنی، ا. و خاقانی نیا، ص. 1398. گزارش طغیان زنبور برگ­خوار درخت زبان­گنجشک Tomostethus sp. (Hymenoptera: Tenthredinidae) از ایران. پژوهش و توسعه جنگل 5(2): 317-328.

شریفی نبی، ب. 1391. آفات و بیماری­های گیاهان زینتی. سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور، پژوهشکده مدیریت شهری و روستایی، استانداری قزوین. 118 صفحه.

عبائی، م. 1389. آفات درختان و درختچه­های جنگلی و غیر­مثمر ایران. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. 236 صفحه.

لچینانی، پ.، شاکرمی، ج. و پورحسینی، ل. 1383. مطالعه برخی از ویـژگی­های زیـستی زنبـور برگ­خوار زبان­گنجشک Tomostethus nigritus (Hym.: Tenthredinidae) و کنترل شیمیایی آن با سم سوین در خرم آباد. مجموعه مقالات شانزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، تبریز.

مدرس اول، م. 1391. فهرسـت آفات کـشاورزی ایـران و دشـمنان طـبیـعی آنها. انـتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. 788 صفحه.

مقدم، م. و عبائی، م. 1371. اولین گزارش از ظهور زنبور برگ­خوار زبان گنجشک Tomostethus nigritus subsp. Claripennis در ایران. آفات و بیماریهای گیاهی 60(1-2): 94.

Austara, O. 1991. Severe outbreaks of the ash sawfly Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera: Tenthredinidae) on ornamental trees in Oslo. Anzeiger fur Schadlingskunde. Pflanzenschutz, Umweltschutz 64: 70-72. https://doi.org/10.1007/BF01906165.

Baker, J. 2019. Brwonheaded Ash Sawfly. PDIC Factsheets. NC State Extension Publications. https://content.ces.ncsu.edu/brownheaded-ash-sawfly 

Belokobylskij S.A. and Lelj, A.S. 2017. Annotated Catalogue of the Hymenoptera of Russia, Vol. I, Symphyta and Apocrita: Aculeata. Proceedings of the Zoological Institute of the Russian Academy of Science, Saint Petersburg. 477 pp.

Benson, R.B. 1952. Hymenoptera 2. Symphyta-Section A. Handbooks for the Identification of British Insects. Vol. 6. Pt. 2. Royal Entomological Society, London. Pp. 1-49.

Bivol, A., Ciornei, C. and Timuș, A. 2021. First report of Tomostethus nigritus (Hymenoptera: Tenthredinidae) as a defoliator of ash trees (Fraxinus spp.) in the Republic of Moldova. Forestry Studies, 74(1): 45-53. https://doi.org/10.2478/fsmu-2021-0005.

Calmasur, O. and Ozbek, H. 2004. A contribution to the knowledge of Tenthredinidae (Symphyta, Hymenoptera) fauna of Turkey, part II: Subfamilies Blenocampinae, Dolerinae, Nematinae and Selandrinae. Turkish Journal of Zoology 28(1): 55-71.

Goulet, H. 1992. The genera and subgenera of the sawflies of Canada and Alaska: Hymenoptera: Symphyta. The insects and arachnids of Canada. Part 20. Agriculture Canada Publication.

Jansen, E., Taeger, A. and Liston, A. 2021. In memory of Bruno Peter: fresh insight on the Swiss sawfly fauna (Hymenoptera: Symphyta). Contribution to Entomology 71(2): 283-300. https://doi.org/10.21248/contrib.entomol.71.2.283-300

Jess, S., Murchie, A., Allen, D. and Crory, A. 2017. First observation of Tomostethus nigritus (Fabricious) (Hymenoptera: Tenthredinidae) on urban ash trees in Ireland. The Irish Naturalists Journal 35(2): 134-136.

Kheyrandish, M., Talebi, A.A. and Blank, S.M. 2017. Checklist of sawflies (Hymenoptera: Symphyta) from Iran. Journal of Insect Biodiversity and Systematics 3(3): 165-227.

Lee, J., Park, D. and Choi, J.K. 2019. Synoptic list of Symphyta (Hymenoptera) in Korea. Journal of Species Research 8(1): 1-96. https://doi.org/10.12651/JSR.2019.8.1.001.

Liston, A.D. 2005. Records of Irish sawflies (Hymenoptera: Symphyta) including eight species new to Ireland. The Irish Naturalists Journal 28(4): 159-161.

Macek, J. 2014. Descriptions of larvae of the central European Eutomostethus species (Hymenoptera: Symphyta: Tenthredinidae). Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae 54(2): 685-692.

Matosevic, D., Hrasovec, B. and Pernek, M. 2003. Spread and character of Tomostethus nigritus F. outbreaks in Croatia during the last decade. Proceedings: Ecology, Survey and Management of Forest Insects. U.S. Dep. Of Agriculture, Forest Service, Northeastern Research Station 39-43.

Mocreac, N. 2020. Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera, Tenthredinidae)- A new pest species of ash tree in the republic of Moldova. Muzeul Olteniei Craiova 36(1): 90-95.

Smith, L.R., Johnson, M.P. and Williams, A.B. 2023. Evaluation of botanical extracts against the pear slug sawfly (Caliroa cerasi) in organic orchards. Journal of Economic Entomology 116(4): 1450-1460. https://doi.org/10.1093/jee/toad123.

Smith, D.R. 1993. Systematics, Life History and Distribution of Sawflies. Pp: 3-32. In: Wagner, M.R. and Raffa, K.K. (eds.). Sawfly Life History Adaptations to Woody Plants. Academic Press Inc.

Smith, D.R. 1969. Nearctic Sawflies. I. Blennocampinae: adults and larvae (Hymenoptera: Tenthredinidae). Technical Bulletin, U.S. Department of Agriculture 1397: 1-176.

Soldi, E., Fuller, E., Tiley, A.M.M., Murchie, A.K., and Hodkinson, T.R. 2022. First report of the ash sawfly, Tomostethus nigritus, established on Fraxinus excelsior in the Republic of Ireland. Insects 13: 6. https://doi.org/10.3390/insects13010006.

Stockan, J. and Taylor, A.F.S. 2014. An outbreak of Tomostethus nigritus F. (Hymenoptera: Tenthredinidae) on Aberdeen urban ash trees. British Journal of Entomological Natural History 27: 190-191. (short communication)

Taeger, A. and Blank, S.M. 2011. ECatSym-Electronic World Catalog of Symphyta (Insecta: Hymenoptera). Program version 3.10, data version 38 (07.12.2011). Digital Entomological Information, Müncheberg. Available at http://www.sdei.de/ecatsym/index.html.

Taeger, A., Blank, S.M. and Liston, A. 2010. World Catalog of Symphyta (Hymenoptera). Zootaxa, 2580 (2580): 1–1064. http://dx.doi.org/10.11646/zootaxa.2580.1.1.

Verheyde, F. and Sioen, G. 2019. Outbreaks of Tomostethus nigritus (Fabricius, 1804) (Hymenoptera: Tenthredinidae) on Raxinus angustifolia, Raywood, in Belgium. Journal of Hymenoptera Research 72: 67-81. https://doi.org/10.3897/jhr.72.38284.

Wei, M., Nie, H. and Taeger, A. 2006. Sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of China- Checklist and Review of Research. Pp. 505-576. In: Blank, S.M., Schmidt, S. and Taeger, A. (eds.). Recent Sawfly Research: Synthesis and Prospects. Goecke and Evans, Keltern.

113