تحلیل تاریخی الگوپذیری از مسجدالنبی در معمارى نخستين مساجد ایران با تمرکز بر مساجد فهرج و تاری‌خانه

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

نگار ذیلابی ¹ , هادی عالم زاده ²

1 -
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه

تاریخ دریافت : 1404/05/02 تاریخ پذیرش : 1404/07/14 تاریخ انتشار : 1404/09/29

کلید واژه: مسجدالنبی, طرح عربی, مساجد اولیه ایران, مسجد فهرج, مسجد تاری‌خانه,

چکیده مقاله :

در این مقاله با رویکردى تاریخی تلاش شده که بافت بنای مسجدالنبی و ذهنیات جامعۀ اسلامی درباره این مسجد و برخی مساجدى که در سده‌های اولیه اسلامی در ایران از این الگو تقلید كرده‌اند، دو مورد مسجد فهرج و تاری‌خانه، بررسی گردد و این پرسش پی گرفته شود که آیا الگوی عربی مسجدالنبی در ایران با نگاهی سراسر تقلیدی و قدسی‌انگارانه بازتولید شد یا اينكه این روند بیش‌تر تابع اقتضائات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقلیمی خاص ایران بوده است؟ پژوهش بر پایه توصیف مسجدالنبی در متون کهن اعم از متون تاریخی و حدیثی، با تاکید بر ذهنیات مسلمانان نخستین، و نیز بررسی دو نمونه از مساجد مهم ایرانی، یعنی فهرج و تاری‌خانه تدوين شده است. انتخاب این دو مسجد به جهت قدمت بناها، حفظ ساختار بومی اولیه و امکان تحلیل تطبیقی با طرح مسجدالنبی است. یافته‌ّهای این پژوهش نشان داد که تقليد از طرح مسجدالنبی در عمل کنشی عرفى و معمارانه برای پاسخ‌گویی به نیازهای مومنان نخستین بوده است و با اینکه بنای مسجدالنبی به عنوان نخستین مسجد و با توجه به ذهنیات مومنان نخستین طبعاً متضمن رگه‌هایی از اثرگذاری دينمدارانه بوده، اما تقلید از نقشۀ آن بر مقتضای شرایط زمان و برآمده از عرف معمارى رایج بوده است. 

چکیده انگلیسی:

 

In this article, adopting a historical approach, the architectural context of the Prophet’s Mosque and the Islamic community’s mentalities concerning it are examined, along with certain mosques in early Islamic Iran that imitated its model—specifically the Fahraj Mosque and the Tarikhaneh. The study further pursues the question of whether the Arab model of the Prophet’s Mosque was reproduced in Iran through a wholly imitative and sacralizing outlook, or whether this process was instead shaped primarily by Iran’s particular social-political, cultural, and environmental conditions. Grounded in early historical and hadith descriptions of the Prophet’s Mosque, with special attention to the mentalities of the first generations of Muslims, the research incorporates a detailed analysis of two major early Iranian mosques—Fahraj and Tarikhaneh. These examples were selected for their antiquity, the preservation of their early local architectural context, and their suitability for comparative analysis with the plan of the Prophet’s Mosque. The findings indicate that imitation of the Prophet’s Mosque in practice represented a conventional architectural response to the needs of early Muslim communities. Although the structure of al-Masjid al-Nabawi—given its status as the first mosque and its place within early Muslim imaginaries—naturally bore traces of religiously inflected significance, the replication of its plan in Iran was largely dictated by practical requirements and prevailing architectural conventions of the time.

منابع و مأخذ:

ابن اعثم کوفی، محمد بن علی (1372). الفتوح، تهران: سازمان انتشارات و آموزش [علمی و فرهنگی].
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1997). رحله. رباط: أکادیمیة المملکة المغربیة.
ابن تغری بردی (1972). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره. قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی. المؤسسة المصریة العامة.
ابن رسته، احمد بن عمر (1892). الاعلاق النفیسه، بیروت، دار صادر، افست لیدن.
ابن هشام، عبدالملک (1936). السیره النبویه. قاهره‌: مطبعة مصطفی البابی و اولاده.
ابن‌جبیر، محمد بن احمد (بی‌تا).رحله، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
بخاری، محمد بن اسماعیل (بی‌تا). صحیح بخاری، بیروت: بی‌نا
بلاذری، احمد بن یحیی(1988). فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
پوپ، آرتور (1366). معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه: انتشارات انزلی.
پیرنیا، محمد کریم (1373). «چفدها و طاقها»، اثر، ش.24.
پیرنیا، محمد کریم (1380). سبک‌شناسی معماری ایرانی، تهران: نشر پژوهنده (معمار).
تجویدی، اکبر (1345). «سهم معماری ایرانی در پیدایش معماری اسلامی در قرون اولیه هجری»، هنر و مردم، دوره جدید. ش.27.
جعیط، هشام (1372). کوفه پیدایش شهر اسلامی، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، تهران، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
حسن، زکی محمد (1940). الفنون الایرانیه فی العصر الاسلامی، قاهره: دارالکتب المصریة.
دانایی‌فر، مطهره (1397). معماری در صدر اسلام. در مجموعه هنر در تمدن اسلامی، معماری، زیرنظر مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سمت.
زمرشیدی، حسین (1374). مسجد در معماری ایران، تهران: انتشارات کیهان.
ذیلابی، نگار (1381). «تاری‌خانه». در دانشنامه جهان اسلام. ج. 6، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی
رجبی، بابک (1400). «بررسی تطبیقی معماری مسجدالنبی با مساجد اولیه و صدر تاریخ اسلام در ایران». دومین کنفرانس بین‌المللی فناوری‌های نوین در مهندسی معماری و شهرسازی ایران.
زمانی، عباس (1390). تاثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران: اساطیر.
سمهودی، علی بن عبدالله (2006). وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
صالحی لمعی، مصطفی (1372). مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طبری، محمد بن جریر (بی‌تا). تاریخ الرسل و الملوک، تهران: جهان [افست لیدن].
غازی رجب محمد(1419). «مسجدالرسول فی المدینه (حتی نهایه العصر الاموی)»، مجله دراسات فی التاریخ و الآثار عام، ش. 8.
قیومی بیدهندی، مهرداد (1397). معماری روزگار امویان، در مجموعه هنر در تمدن اسلامی:معماری 1، زیر نظر مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سمت.
کلینی، محمد بن یعقوب (1363). الکافی، تهران، داراکتب الاسلامیه.
گدار، آندره (1312). «تاریخانه دامغان»، مهر، سال 1، ش. 2.
مالک بن انس (2004). موطا الامام مالک، ابوظبی: موسسه زاید بن سلطان آل نهیان للاعمال الخیریه و الانسانیه.
مجلسی، محمدباقر(1421). بحارالانوار، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
مسلم بن حجاج (2014). صحیح مسلم و هو المسند الصحیح، قاهره: دارالتاصیل.
مصطفوی، محمدتقی (1346). نگاهی به هنر معماری ایران، تهران: شرکت سهامی سیمان تهران.
مظفر، محمد حسن (2021). الدرر الفرائد فی شرح القواعد، کربلا: العتبة الحسینیة المقدسة.
نرشخی، محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا، تهران: توس.
نظری، فرهاد (1397). «مسجد تاری‌خانه دامغان»، در مجموعه هنر در تمدن اسلامی: معماری، زیرنظر مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: سمت
هیلن براند، روبرت (1391). معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران:
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (بی‌تا). تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر.
Bruckhardt,Titus (2009). Art of Islam, Language and Meaning. World Wisdom, Indiana.
Creswell, K. A. C. (1969). A Short Account of Early Muslim Architecture. Vol. 1. Cairo: The American University in Cairo Press.
Creswell, K.A.C. (1979). Early Muslim Architecture, New York.
Essam Ayyad (2017). Revisiting K.A.C. Creswell’s Theory on the First Mosque in Islam. Journal of Islamic Architecture 4(4):188, Revisiting K. A. C.
Hillenbrand, Robert (2004). Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Nasr, Seyyed Hossein (1987). Islamic Art and Sprituality, New York, 1987.
Sarhaddi-Dadian, Sabereh Malekzadeh, Zuliskandar Ramli (2002). The Architecture of Dezzak Grand Mosque , Iranian Baluchestan Witt Reference To Prophet Mohammad Mosque in Medina. Journal of Islamic Architecture. Vol.7, No. 2.
Schroeder, Eric (1977). “Standing Monuments of the first Period”, in Arthur U. Pope, ed. A Survey of Persian Art, Tehran.