تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعی-تجاری، زیست‌محيطی و امنيتی کاروانسرای ایرانی با رویکرد فرهنگ‌محور

محورهای موضوعی : محیطی

پریا دولت‌شا ¹ , محسن قاسمی ² , منصور نیک‌پور ³

1 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
2 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.
3 - گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/10/20 تاریخ پذیرش : 1404/05/09 تاریخ انتشار : 1404/05/09

کلید واژه: حیاط‌مرکزی, کاروانسرای ایرانی, تعاملات اجتماعی, بناهای تاریخی, بسترهای فرهنگی, فرهنگ‌محور. ,

چکیده مقاله :

حیاط‌مرکزی به‌منزلۀ یکی‌از مؤلفه‌های بنیادین معماری کاروانسرای ایرانی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی و تجاری، بهبود کیفیت محیط‌زیست و ارتقای امنیت این بناهای تاریخی دارد و همواره از بسترهای فرهنگی و ویژگی‌های بومی تأثیر پذیرفته است. در سال‌های اخیر، توجه‌به ارزش‌های فرهنگ‌محور در بازخوانی و بازآفرینی کارکردهای فضایی کاروانسراها، جایگاه مهمی در مطالعات بین‌رشته‌ای یافته است. پژوهش حاضر باهدف تحلیل کارکردهای چندگانه حیاط‌مرکزی درراستای ارتقای کیفیت فضایی کاروانسرای ایرانی و باتمرکزبر ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی، در پرتو رویکرد فرهنگ‌محور انجام شده است. روش‌تحقیق به‌صورت کمی-تحلیلی بوده و داده‌ها ازطریق مطالعات میدانی و اسنادی گردآوری شده‌اند. دراین چارچوب، 4کاروانسرای منتخب در بافت‌های تاریخی موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که میان ویژگی‌های کالبدی و فرهنگی حیاط‌مرکزی و ارتقاء تعاملات اجتماعی-تجاری، بهبود شرایط زیست‌محیطی و افزایش امنیت فضایی در کاروانسراهای ایرانی، رابطه‌ای معنادار وجود دارد. همچنین مشخص شد که هرچه طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی با شناخت دقیق‌تری از ابعاد فرهنگ‌محور همراه باشد، امکان احیای کارکردهای چندگانه و تقویت نقش اجتماعی و اقتصادی این بناها افزایش می‌یابد. به‌طورخاص یافته‌های این پژوهش بر ضرورت هم‌راستاسازی ملاحظات فرهنگی با اصول طراحی فضایی در فرایند بازآفرینی کاروانسراهای ایرانی تأکید دارد. نتایج نشان می‌دهد که اتخاذ رویکردهای فرهنگ‌محور همراه‌با مشارکت ذی‌نفعان، می‌تواند به ارتقای کیفیت عملکردی و احیای حیات حیاط‌مرکزی این بناهای تاریخی منجر شود.

چکیده انگلیسی:

The central courtyard, as one of the fundamental elements of the Iranian caravanserai architecture, plays a decisive role in shaping social and commercial interactions, improving environmental quality, and enhancing the security of these historical buildings, while constantly being influenced by cultural contexts and local characteristics. In recent years, attention to culture-oriented values in reinterpreting and revitalizing the spatial functions of caravanserais has gained significant prominence in interdisciplinary studies. This study aims to analyze the multifaceted functions of the central courtyard in enhancing the spatial quality of the Iranian caravanserai, focusing on social, environmental, and security dimensions, through a culture-oriented lens. The research method is quantitative-analytical, and data were collected through field surveys and documentary studies. In this framework, four selected caravanserais located in historic contexts were examined and analyzed. The findings reveal a significant relationship between the physical and cultural features of the central courtyard and the improvement of social-commercial interactions, environmental conditions, and spatial security in Iranian caravanserais. It was also found that the more the design and management of the central courtyard are informed by a deeper understanding of culture-oriented dimensions, the greater the potential for reviving its multifaceted functions and strengthening the social and economic roles of these buildings. In particular, the results highlight the necessity of aligning cultural considerations with spatial design principles in the process of revitalizing Iranian caravanserais. The findings indicate that adopting culture-oriented approaches along with stakeholder participation can lead to improved functional performance and the revitalization of the central courtyard’s vitality in these historical structures.

منابع و مأخذ:

باصولی، مهدی. درخش، سعیده. (1400). بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 13، شمارۀ 54، 37-28.
بلالی‌اسکویی، آزیتا. شیخ‎الحکمایی، محمد. (1402). بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات‌مرکزی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات باستان‌شناسی پارسه، دورۀ 7، شمارۀ 26، 283-257.
حسنی‌بافرانی، نسیم. سعدوندی، مهدی. ندیمی، هادی. (1403). تبیین ارزش‌های سیاسی-اجتماعی کاروانسراهای برون‌شهری فلات مرکزی ایران در عصر صفوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 9، شمارۀ 1، 220-191.
سهیلی، جمال‌الدین. رسولی، نسترن. (1395). مطالعۀ تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دورۀ قاجاریه (مطالعه‌موردی: کاروانسراهای قزوین و کاشان). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 10، شمارۀ 26، 60-47.
شانواز، بلال. خاقانی، راضیه. (1394). کاروانسراهای ایران زمین. چاپ‌اول، تهران: انتشارات پازینه.
عابدی، فاطمه. چایچی‌امیرخیز، احمد. نیکنامی، کمال‌لدین. خمسه، هایده. (1401). گونه‌شناسی کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی در دورۀ قاجار (باتکیه‌بر اسناد و بررسی باستان‌شناسی). فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 99، 629-610.
علی‌محمدی، غلامرضا. عبداللهی، رکسانا. (1396). تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس‌تعلق به مکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، دورۀ 17، شمارۀ 50، 46-33.
فرشچی، حمیدرضا. حاجی‌زمانی، مهدی. (1398). بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 7، 13-1.
فریاد، شقایق. کمالی‌اردکانی، عطا. نوری، سهیل. (1398). بررسی نقش فضاهای جمعی و حیاط‌مرکزی و تأثیر آن بر شکل‌گیری تعاملات اجتماعی در محیط‌های فرهنگی. ششمین کنگرۀ ملی عمران، معماری و توسعۀ شهری. تهران-ایران، 6-1.
کاویان، مجتبی. غلامی، غلامحسین. (1395). بررسی سیرتحول معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مرکز ایران. فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 75، 66-49.
کیانی، محمدیوسف. کلایس، ولفرام. (1374). کاروانسراهای ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
معمارزاده‌اصفهانی، محمد. (1402). کاروانسراهای ایران، پناهگاه‌های باستانی در مسیر جاده‌های کاروانی با نگاهی به کاروانسراهای ثبت‌شده اخیر در فهرست میراث‌جهانی یونسکو. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گنجینۀ هنر.
هادی‌زاده‌کاخکی، سعید. (1393). کاروانسرا در ایران. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
Aali, Hossein. Aali, Mohsen. Mohammadi, Erfan. Jalali, Ensieh Sadat. Mansour, Parisa. (2017). Survey Safavid Brick Work Caravanserai Decorations In The Central Plateau Of Iran. Specialty Journal Of Architecture And Construction, 3(2): 28-41.
Ebadi, Hadi. Bigdeli Rad, Vahid. Lamit, Hasanuddin. Yegane, Shiva. (2014). A Survey On Sustainability Of Central Courtyards Of Iran Traditional Architecture. World Applied Sciences Journal, 30(1): 221-225.
Hamrahi, Hashem. Keshavarzi Nejad Manshad, Zohreh. (2017). Comparison Of Caravanserais Of Azerbaijan And Isfahan Based On Ghanli Bolagh Caravanserai In Ardabil And Madar Shah Caravanserai In Isfahan. American Journal Of Art And Design, 2(1): 30-37.
Mansuri, Aşkan. Edgü, Erincik. Şalgamcıoğlu, Mehmet Emin. (2015). Historic Persian Caravanserais: Climatic Effects And Syntactic Configuration. Conference: 10th International Space Syntax Symposium, 1-12.
Zolfagharkhani, Mina. Foruzanmehr, Ahmad-Reza. (2024). Courtyards And Adjacent Spaces: Analyzing 26 Cases Of Second-Order Proximity In Traditional Courtyard Houses Of Yazd. Journal Of Buildings, 14(9): 1-18.

متن کامل:



Journal Of Socio-Cultural Changes      Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type of Article (Research Article)

Explaining The Role Of The Central Courtyard In The Functioning Of Social-Commercial, Environmental, And Security Interactions Of The Iranian Caravanserai With A Culture-Oriented Approach

 

Pariya Dolat Sha: Department of Architecture, Bam.C., Islamic Azad University, Bam, Iran.

¹Mohsen Ghasemi: Department of Architecture, Bam.C., Islamic Azad University, Bam, Iran.

Mansour Nikpour: Department of Architecture, Bam.C., Islamic Azad University, Bam, Iran.

---

[1] This Article Is Derived From The Doctoral Dissertation Of ‘Pariya Dolat Sha’, Titled "Explaning The Role Of The Central Yard In The Functioning Of Social-Commercial, Environmental And Security Interactions Of The Iranian Naravansary", Under The Supervision Of ‘Dr. Mohsen Ghasemi’, & With Advisory Support From ‘Dr. Mansour Nikpour’,

 

Corresponding Author: Mohsen Ghasemi

E-mail Address: [e-mail]

Tel: [phone]

 

 

Abstract	Article Einfo
The central courtyard, as one of the fundamental elements of the Iranian caravanserai architecture, plays a decisive role in shaping social and commercial interactions, improving environmental quality, and enhancing the security of these historical buildings, while constantly being influenced by cultural contexts and local characteristics. In recent years, attention to culture-oriented values in reinterpreting and revitalizing the spatial functions of caravanserais has gained significant prominence in interdisciplinary studies. This study aims to analyze the multifaceted functions of the central courtyard in enhancing the spatial quality of the Iranian caravanserai, focusing on social, environmental, and security dimensions, through a culture-oriented lens. The research method is quantitative-analytical, and data were collected through field surveys and documentary studies. In this framework, four selected caravanserais located in historic contexts were examined and analyzed. The findings reveal a significant relationship between the physical and cultural features of the central courtyard and the improvement of social-commercial interactions, environmental conditions, and spatial security in Iranian caravanserais. It was also found that the more the design and management of the central courtyard are informed by a deeper understanding of culture-oriented dimensions, the greater the potential for reviving its multifaceted functions and strengthening the social and economic roles of these buildings. In particular, the results highlight the necessity of aligning cultural considerations with spatial design principles in the process of revitalizing Iranian caravanserais. The findings indicate that adopting culture-oriented approaches along with stakeholder participation can lead to improved functional performance and the revitalization of the central courtyard’s vitality in these historical structures.	Received: 2025/01/09  Accepted: 2025/07/31 PP: 57-68.       Keywords:  Central Courtyard Iranian Caravanserai Social Interactions Historical Buildings Cultural Contexts Culture-Oriented
Citation: Dolat Sha, Pariya. Ghasemi, Mohsen. Nikpour, Mansour. (2025). Explaining The Role Of The Central Courtyard In The Functioning Of Social-Commercial, Environmental, And Security Interactions Of The Iranian Caravanserai With A Culture-Oriented Approach. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 57-68.   DOI:

 

Extended Abstract

Introduction

The central courtyard, as one of the fundamental elements of traditional Iranian architecture, plays a multifaceted role in spatial organization, social interactions, climatic responsiveness, and ensuring security, serving as the beating heart of Iranian caravanserais. This space, by integrating environmental, social-commercial, and security functions, not only created a moderate and pleasant environment for travelers to rest but also provided a setting for trade, gatherings, and surveillance. Utilizing local materials, proportionate geometry, and enclosed spatial organization, the central courtyard harmonized well with the culture and norms of local communities. However, in recent decades, neglecting the reinterpretation and redefinition of these cultural and social functions has weakened the position of the central courtyard in urban identity as well as its environmental and security values. Adopting a culture-oriented approach, the present study explains the role of the central courtyard in the social-commercial, environmental, and security dimensions of the Iranian caravanserai, based on the assumption that the courtyard model, influenced by culture and tradition, has successfully responded to climatic and security needs while providing a suitable setting for social and commercial interactions.

 

Methodology

The present study was conducted with a quantitative–analytical approach, aiming to explain the role of the central courtyard in the social-commercial, environmental, and security functions of the Iranian caravanserai from a culture-oriented perspective. The research process was organized in two main stages: theoretical studies on caravanserai architecture and culture-oriented approaches, and field analysis of four prominent historical caravanserais in Iran. Data were collected through field surveys and documentary studies, and the caravanserais were selected using purposive sampling based on criteria such as authenticity, historical significance, cultural importance, and climatic diversity. The selected case studies, each assigned a specific analytical code, included: Zein-o-din Caravanserai in the hot and arid climate of the Yazd plateau (KZD-01), Bisotun Caravanserai in the cold mountainous climate of Kermanshah (KBS-02), Titi Caravanserai in the temperate and humid climate of Gilan (KTT-03), and Bastak Caravanserai in the hot and humid climate of Hormozgan (KBT-04). Analyses were conducted using a comparative matrix and indicators such as social-commercial interactions, environmental quality, safety, and cultural compatibility in relation to the physical characteristics of the central courtyard. In addition to quantitative analyses, a semantic approach was employed to explore the cultural and social contexts. Furthermore, to enhance the validity and reliability of the findings, data and source triangulation methods were applied.

 

Results And Discussion

The findings of the study revealed that the central courtyard in the selected caravanserais, despite being located in diverse climatic and cultural contexts, plays a key role in enhancing spatial quality, fostering social-commercial interactions, improving environmental conditions, and increasing safety and security. The comparative analysis shows that the Titi Caravanserai (KTT-03), with its well-adapted and culture-oriented design, exhibited desirable performance across all functional dimensions and is introduced as a successful model; whereas Bisotun Caravanserai (KBS-02), due to its weaknesses in social and security aspects, demonstrated the lowest performance. Overall, the alignment of physical design with climatic requirements and cultural values—particularly in indicators such as spatial proportions, vegetation, functional diversity, indoor air quality, energy consumption, and visual surveillance—was identified as a decisive factor in the functional quality of the central courtyard. The cases that adopted a culture-oriented approach were more successful in improving the quality and vitality of the space. The results of the research emphasize that the revitalization of the central courtyard in Iranian caravanserais is only possible through a comprehensive and culture-oriented approach that simultaneously addresses physical, social-commercial, environmental, and security needs. Harmonizing design with the climatic and cultural context, strengthening vitality and functional diversity, enhancing environmental quality and safety, and engaging local stakeholders are identified as key requirements of this process. The successful experience of Titi Caravanserai Caravanserai, as an inspiring example, demonstrated that redesigning based on local values and purposeful management can restore the spatial quality and multifunctional performance of historical spaces, transforming them into dynamic and sustainable hubs within the contemporary city.

.

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعي-تجاری، زیست‌محيطي و امنيتي کاروانسرای ایراني با رویکرد فرهنگ‌محور

 

پریا دولت‌شا: گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.

 

¹محسن قاسمی: گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.

منصور نیک‌پور: گروه معماری، واحد بم، دانشگاه آزاداسلامی، بم، ایران.

---

[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری  «پریا دولت‌شا»، باعنوان «تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعي-تجاری، زیست‌محيطي و امنيتي کاروانسرای ایراني »، است‌که به راهنمایی «دکتر محسن قاسمی»، و مشاورۀ «دکتر منصور نیک‌پور»، استخراج شده است.

 

نویسندۀ مسئول: محسن قاسمی

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail] ‏

تلفن: [phone]

 

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 20/10/1403 تاریخ پذیرش: 09/05/1404  شمارۀ صفحات: 68-57.     واژگان کلیدی: حیاط‌مرکزی  کاروانسرای ایرانی تعاملات اجتماعی بناهای تاریخی بسترهای فرهنگی فرهنگ‌محور	حیاط‌مرکزی به‌منزلۀ یکی‌از مؤلفه‌های بنیادین معماری کاروانسرای ایرانی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی و تجاری، بهبود کیفیت محیط‌زیست و ارتقای امنیت این بناهای تاریخی دارد و همواره از بسترهای فرهنگی و ویژگی‌های بومی تأثیر پذیرفته است. در سال‌های اخیر، توجه‌به ارزش‌های فرهنگ‌محور در بازخوانی و بازآفرینی کارکردهای فضایی کاروانسراها، جایگاه مهمی در مطالعات بین‌رشته‌ای یافته است. پژوهش حاضر باهدف تحلیل کارکردهای چندگانه حیاط‌مرکزی درراستای ارتقای کیفیت فضایی کاروانسرای ایرانی و باتمرکزبر ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی، در پرتو رویکرد فرهنگ‌محور انجام شده است. روش‌تحقیق به‌صورت کمی-تحلیلی بوده و داده‌ها ازطریق مطالعات میدانی و اسنادی گردآوری شده‌اند. دراین چارچوب، 4کاروانسرای منتخب در بافت‌های تاریخی موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که میان ویژگی‌های کالبدی و فرهنگی حیاط‌مرکزی و ارتقاء تعاملات اجتماعی-تجاری، بهبود شرایط زیست‌محیطی و افزایش امنیت فضایی در کاروانسراهای ایرانی، رابطه‌ای معنادار وجود دارد. همچنین مشخص شد که هرچه طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی با شناخت دقیق‌تری از ابعاد فرهنگ‌محور همراه باشد، امکان احیای کارکردهای چندگانه و تقویت نقش اجتماعی و اقتصادی این بناها افزایش می‌یابد. به‌طورخاص یافته‌های این پژوهش بر ضرورت هم‌راستاسازی ملاحظات فرهنگی با اصول طراحی فضایی در فرایند بازآفرینی کاروانسراهای ایرانی تأکید دارد. نتایج نشان می‌دهد که اتخاذ رویکردهای فرهنگ‌محور همراه‌با مشارکت ذی‌نفعان، می‌تواند به ارتقای کیفیت عملکردی و احیای حیات حیاط‌مرکزی این بناهای تاریخی منجر شود.
استناد: دولت‌شا، پریا. قاسمی، محسن. نیک‌پور، منصور. (1404). تبيين نقش حياط‌مرکزی در کارکرد تعاملات اجتماعي-تجاری، زیست‌محيطي و امنيتي کاروانسرای ایراني با رویکرد فرهنگ‌محور. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 68-57.   DOI:

 

 

مقدمه

حیاط‌مرکزی به‌عنوان یک عنصر معماری بنیادین در فضاهای سنتی ایران، نقش قابل‌توجهی در شکل‌گیری روابط انسانی، تهویۀ طبیعی، کنترل اقلیم خرد و انسجام کالبدی بنا ایفاء می‌کند (معمارزاده‌اصفهانی، 1402: 189-162). در کاروانسراهای ایرانی، این حیاط‌مرکزی علاوه‌بر کارکرد زیست‌محیطی، بستری برای تعاملات اجتماعی و مبادلات اقتصادی مسافران و تجار فراهم می‌کرد و به‌مثابۀ قلب تپندۀ بنا عمل می‌نمود (کیانی، کلایس، 1374: 442-389). الگوی حیاط‌مرکزی در کاروانسرا نه‌تنها بازتاب‌دهندۀ شرایط اقلیمی ایران است، بلکه در پیوند با فرهنگ و الگوهای رفتاری جوامع محلی شکل گرفته و کارکردهای متنوعی را پوشش داده است. درک جامع از نقش چندوجهی آن مستلزم توجه‌به ابعاد فرهنگی، اجتماعی، زیست‌محیطی و حتی امنیتی است (هادی‌زاده‌کاخکی، 1393: 63). از منظر تعاملات اجتماعی و تجاری، حیاط‌مرکزی فضایی باز و مشرف را در اختیار کاربران قرار می‌داد که امکان برقراری ارتباط، دادوستد و گردهمایی‌های گروهی را تسهیل می‌کرد. این فضا با ایجاد دید و دسترسی همگانی و هم‌زمان، نوعی عدالت‌فضایی و اطمینان از مشارکت در فعالیت‌های جمعی را تضمین می‌کرد (Zolfagharkhani, Foruzanmehr, 2024: 2-6). در بُعد زیست‌محیطی، حیاط‌مرکزی با بهره‌گیری از مصالح بومی، هندسۀ متناسب و حضور گیاهان و آب‌نماها، محیطی معتدل و مطلوب برای سکونت و توقف ایجاد می‌کرد. این الگو باتوجه‌به اقلیم خشک و نیمه‌خشک بسیاری از مناطق ایران، راهکاری پایدار برای کاهش دمای هوا، تأمین سایه و تهویۀ طبیعی محسوب می‌شود (شانواز، خاقانی، 1394: 125). کاروانسراها از دیرباز علاوه‌بر عملکرد تجاری و رفاهی، با تهدیدهای امنیتی نیز مواجه بودند و سازمان‌دهی فضایی آن‌ها به‌گونه‌ای بود که کنترل ورودی‌ها و نظارت بر حیاط‌مرکزی، امنیت ساکنان و اموالشان را تضمین کند. حیاط‌مرکزی با ایجاد میدان دید وسیع و محصوریت مناسب، نوعی امنیت روانی و واقعی برای کاربران فراهم می‌کرد. باوجود اهمیت فراوان حیاط‌مرکزی دراین بناهای تاریخی، در دهه‌های اخیر توجۀ کافی به بازخوانی و بازتعریف کارکردهای فرهنگی و اجتماعی آن نشده است. چنین بی‌توجهی موجب تضعیف نقش فرهنگی این فضاها در هویت‌شهری و نادیده گرفتن ارزش‌های زیست‌محیطی و امنیتی آن شده است. پژوهش حاضر با رویکردی فرهنگ‌محور تلاش دارد تا نقش چندبعدی حیاط‌مرکزی در کارکردهای اجتماعی-تجاری، زیست‌محیطی و امنیتی کاروانسرای ایرانی را تبیین کند. تمرکزبر فرهنگ به این دلیل است‌که الگوی فضایی و نحوۀ بهره‌برداری از حیاط‌مرکزی در پیوند مستقیم با شیوۀ زندگی، عرف و تعاملات اجتماعی جامعه شکل گرفته است. طوری‌که پرسش پژوهش برآن است‌که؛ - حیاط‌مرکزی کاروانسرای ایرانی چگونه در شکل‌دهی به کارکردهای اجتماعی-تجاری، زیست‌محیطی و امنیتی با رویکرد فرهنگ‌محور ایفای نقش می‌کند؟ - براین‌اساس، فرضیۀ تحقیق چنین بیان می‌شود؛ - الگوی حیاط‌مرکزی در کاروانسراهای ایرانی متأثر از فرهنگ و عرف اجتماعی، توانسته است با پاسخ به نیازهای اقلیمی و امنیتی، بستری مناسب برای تعاملات اجتماعی و تجاری فراهم آورد.

 

پیشینۀ پژوهش

- آزیتا بلالی‌اسکویی و محمد شیخ‌الحکمایی (1402)، در بررسی «بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات‌مرکزی ایران»؛ باتمرکزبر ساختار فضایی (حیاط‌مرکزی و حیاط فرعی)، حاکی‌از این است‌که این فضاها با ترکیب کالبدی حیاط–ایوان–حجره به‌عنوان هسته‌ای برای تجمع انسانی، فراهم‌سازی راهبردهای دفاعی و امنیتی و تنظیم شرایط محیطی (نور، تهویه و تناسب حرارتی)، عمل می‌کرده‌اند. درعین‌حال زمینه‌ساز تعاملات تجاری و زیست‌محیطی محسوب می‌شده‌اند (بلالی‌اسکویی، شیخ‌الحکمایی، 1402: 283-257).

- فاطمه عابدی به‌اتفاق‌آراء (1401)، در پژوهش خود باعنوان «گونه‌شناسی کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی در دورۀ قاجار (باتکیه‌بر اسناد و بررسی باستان‌شناسی)»؛ باتکیه‌بر اسناد تاریخی و بررسی میدانی باستان‌شناسی، به تحلیل گونه‌های معماری کاروانسراها و میزان انطباق آن‌ها با شرایط اقلیمی و جغرافیایی مسیر پرداخته و نشان داده‌اند که با وجود تنوع اقلیمی، اغلب کاروانسراها با الگوی چهارایوانی–حیاط‌دار صفوی ساخته شده و گونۀ غالب آن‌ها برون‌شهری بوده است؛ هرچند تفاوت‌های جزئی در جزئیات معماری به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و برخی گونه‌های درون‌شهری نیز مشاهده شده است. این یافته‌ها تأکید دارد که سنت معماری صفوی حتی در دورۀ قاجار نیز الگوی اصلی در طراحی کاروانسراهای این مسیر باقی مانده است (عابدی و دیگران، 1401: 629-610).

- مهدی باصولی و سعیده درخش (1400)، باعنوان «بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین»؛ حیاط‌مرکزی را به‌عنوان فضای کلیدی در پیوند معماری با محیط پیرامون معرفی می‌کنند. پژوهش نشان می‌دهد که حیاط‌مرکزی با سازمان‌دهی فضایی، ایجاد منظر مطلوب، تنظیم شرایط زیست‌محیطی و تسهیل امنیت و تعاملات اجتماعی نقش چندلایه‌ای ایفاء می‌کرده است و به‌عنوان بخشی‌از فرهنگ فضایی معماری ایرانی معنا یافته است (باصولی، درخش، 1400: 37-28).

- مجتبی کاویان و غلامحسین غلامی (1395)، در پژوهش «بررسی سیرتحول معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مرکز ایران»؛ با رویکرد توصیفی–تحلیلی، ضمن بررسی سیرتاریخی تحولات فضایی کاروانسراها، نشان می‌دهد چگونه حیاط‌مرکزی به‌واسطه سازمان فضایی خود در دوره‌های مختلف (سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار)، ضمن تقویت امنیت، ورودی کنترل‌شده و مدیریت تعاملات اجتماعی، نقش مهمی در کنترل اقلیم و تاب‌آوری بنا داشته است و همچنین نمادی از هویت‌فرهنگی معماری ایرانی بوده است (کاویان، غلامی، 1395: 66-49).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

حیاط‌مرکزی به‌مثابۀ عنصر شاخص معماری ایرانی، نقشی اساسی در شکل‌دهی به هویت‌فضایی کاروانسراها ایفاء کرده است. این فضا، نقطه‌ای است‌که کارکردهای متنوعی چون استراحت، دادوستد، و تعاملات اجتماعی درآن متمرکز می‌شود و بدین‌وسیله به کل مجموعه معنا می‌دهد (Aali et al. 2017: 29). جانمایی حیاط‌مرکزی در قلب بنا، نوعی توازن و هماهنگی فضایی به مجموعه می‌بخشد و محیطی آشنا و قابل‌ادراک برای کاربران فراهم می‌کند. در معماری کاروانسرا، هویت‌فضایی حیاط باتوجه‌به نیازهای کاروانیان و اقتضائات فرهنگی و اقلیمی ایران طراحی شده است. این فضا نه‌تنها براساس اصول زیبایی‌شناسی سنتی شکل می‌گیرد، بلکه با نیازهای عملکردی همچون دسترسی، تهویه و نورگیری نیز هم‌خوانی دارد (حسنی‌بافرانی، سعدوندی، ندیمی، 1403: 192). حیاط‌مرکزی درواقع بازتابی از فرهنگ فضایی مردم ایران و روحیۀ جمع‌گرای آن‌هاست. ابعاد و تناسبات حیاط، مصالح به‌کاررفته و حتی نحوۀ سازمان‌دهی حجره‌ها و ایوان‌ها پیرامون آن، همه بیانگر نوعی هویت مکانی‌اند که احساس تعلق خاطر را در مسافران تقویت می‌کند. به‌طورخاص حیاط‌مرکزی در کاروانسراهای ایرانی صرفاً یک فضای باز عملکردی نیست، بلکه به‌عنوان هستۀ معنایی و هویتی مجموعه، فرهنگ و شیوۀ زندگی ایرانی را در قالب معماری به‌نمایش می‌گذارد (فریاد، کمالی‌اردکانی، نوری، 1398: 2-3). این جنبۀ هویتی سبب شده است کاروانسراهای ایرانی حتی پس‌از تغییرکاربری، همچنان واجد ارزش‌های فرهنگی و فضایی باقی بمانند. کاروانسراها به‌طور سنتی نه‌فقط به‌عنوان مراکز اقامت، بلکه به‌منزلۀ محل گردهمایی و تعامل اجتماعی و تجاری نیز عمل می‌کردند. حیاط‌مرکزی با طراحی باز و قابل‌دسترس خود، فضایی را فراهم می‌کرد که درآن مسافران از طبقات و مناطق مختلف اجتماعی به گفت‌وگو و مبادله می‌پرداختند. این ویژگی، باعث شکل‌گیری شبکه‌های ارتباطی و اقتصادی در بستر جغرافیای ایران می‌شد (Hamrahi, Keshavarzi Nejad Manshad, 2017: 31-33). طبق مطالعات الگوی فضایی حیاط‌مرکزی به‌گونه‌ای طراحی شده بود که افراد می‌توانستند بدون ایجاد مزاحمت برای یکدیگر، در فضا حضور یابند و فعالیت کنند. حجره‌های اطراف حیاط نیز به‌شکل مغازه یا محل دادوستد عمل می‌کردند و بدین‌ترتیب فضا حالتی پویا و زنده به‌خود می‌گرفت. این فضاها، مشابۀ بازارهای سنتی، تعامل چهره‌به‌چهره و ایجاد اعتماد بین تجار را تسهیل می‌کردند. حیاط‌مرکزی کاروانسرای ایرانی، علاوه‌بر پاسخ‌گویی به نیازهای اقتصادی و عملکردی، بستری برای بروز تعاملات اجتماعی و فرهنگی فراهم می‌کرد و نقش مهمی در پیوند میان فرهنگ‌های مختلف در مسیرهای تجاری ایفاء می‌کرد (فرشچی، حاجی‌زمانی، 1398: 42-2). یکی از کارکردهای اساسی حیاط‌مرکزی، سازگاری معماری کاروانسرا با شرایط اقلیمی مناطق مختلف ایران است. این فضا با ایجاد میکروکلیمایی معتدل، امکان استراحت و فعالیت را در شرایط سخت آب‌وهوایی فراهم می‌کرد. موقعیت مرکزی حیاط و حضور باغچه یا حوض درآن، به تعدیل دما و افزایش رطوبت کمک می‌کرد (علی‌محمدی، عبداللهی، 1396: 35). در مناطق گرم‌وخشک ایران، حیاط‌مرکزی نقش اساسی در کاهش گرمای محیط و خنک‌کردن فضا ایفاء می‌کرد. جریان هوا ازطریق بازشوها و دیوارهای مشبک اطراف حیاط، تهویۀ طبیعی را بهبود می‌بخشید و سطح آسایش حرارتی را افزایش می‌داد. استفاده‌از مصالح بومی همچون آجر و کاهگل نیز در همراهی با طراحی حیاط به این پایداری کمک می‌کرد. حوض آب در مرکز حیاط علاوه‌بر نقش زیبایی‌شناسانه، رطوبت هوا را در تابستان افزایش می‌داد و گردوغبار را کاهش می‌داد. باغچه‌ها و درختان اطراف حوض نیز سایه و خنکی ایجاد می‌کردند، به‌گونه‌ای که حیاط در بیشتر اوقات روز قابل استفاده بود (Mansuri, Edgü, Şalgamcıoğlu, 2015: 2). کاروانسراها به‌سان فضاهایی برای توقف مسافران و تجار، نیازمند تأمین امنیت افراد، اموال و کالاها بودند. حیاط‌مرکزی با طراحی بسته و محصور خود، به نظم‌دهی جریان‌های حرکتی و کنترل ورود و خروج کمک می‌کرد. این ساختار بسته، درعین‌حال که فضا را برای تعاملات باز می‌گذاشت، مانع نفوذ تهدیدات بیرونی می‌شد. مکان‌یابی حجره‌ها و انبارها پیرامون حیاط، امکان نظارت مداوم بر فضا را فراهم می‌کرد و حضور افراد در مرکز، به‌عنوان عاملی بازدارنده برای سرقت یا حمله عمل می‌کرد. همچنین، دروازۀ اصلی معمولاً هنگام شب بسته می‌شد و به‌این‌ترتیب امنیت ساکنان تضمین می‌شد (سهیلی، رسولی، 1395: 50-48). این کارکرد امنیتی حیاط‌مرکزی، نه‌تنها دربرابر تهدیدات بیرونی بلکه در سامان‌دهی داخلی نیز اهمیت داشت. تفکیک فضاهای خدماتی، اقامتی و تجاری در اطراف حیاط، نوعی نظم و ساختار اجتماعی به محیط می‌بخشید و از بروز بی‌نظمی جلوگیری می‌کرد (Ebadi et al. 2014: 222). درواقع، حیاط‌مرکزی در کاروانسرای ایرانی بازتابی از ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی جامعۀ ایرانی است. این فضا برپایۀ سنت‌های معماری درون‌گرا و روحیۀ جمع‌گرای ایرانیان طراحی شده است. هم‌نشینی انسان‌ها در فضایی مشترک و درعین‌حال محصور، بیانگر تعادل میان فردیت و جمع‌گرایی در فرهنگ ایرانی است. حیاط‌مرکزی به‌عنوان فضایی برای نمایش زیبایی‌شناسی معماری سنتی، با الگوهایی چون حوض، درختان و سنگ‌فرش‌ها مزین می‌شد و به فضایی دل‌نشین و آرام‌بخش برای مسافران بدل می‌گشت. چنین فضایی نه‌فقط عملکردی بلکه دارای بار معنایی و نمادین نیز بود. به‌طورخاص این نوع فضا در معماری ایرانی همواره نقشی فراتر از عملکرد فیزیکی داشته و به انتقال ارزش‌ها و هویت‌فرهنگی کمک کرده است. حضور عناصر طبیعت در مرکز حیاط، بازتاب نگاه معنوی و احترام ایرانیان به طبیعت است. درنتیجه، حیاط‌مرکزی در کاروانسرای ایرانی نه‌تنها پاسخ به نیازهای عملکردی بلکه تجلی فرهنگ و جهان‌بینی مردم ایران در معماری است و به‌همین دلیل، جایگاه خاصی در حافظۀ فرهنگی ایرانیان دارد. برپایۀ (جدول 1)، چشم‌اندازهای برخی از چهره‌های مطرح هم‌سو با محور پژوهش مدنظر قرار گرفت.

 

جدول 1. دیدگاه‌های صاحبان‌اندیشه؛ دررابطه‌با محور تحقیق-(مأخذ: مطالعات‌نظری نگارندگان، 1403)

ردیف	نظریه‌پرداز	چشم‌انداز
1	محمدکریم پیرنیا	وی معماری ایران را دارای روحی درون‌گرا و انسان‌محور می‌دید. از نگاه او، حیاط‌مرکزی به‌عنوان قلب بنا، مظهر آرامش، جمع‌گرایی و تعلق خاطر است. همچنین باور داشت‌که این فضا باتمرکزبر نیازهای اجتماعی و اقلیمی، فرهنگ ایرانی را به ساده‌ترین شکل ممکن بازتاب می‌دهد.
2	سیدمحسن حبیبی	به پیوند میان فرهنگ و فضا باور داشت. از دید او، حیاط‌مرکزی فقط یک عنصر کالبدی نیست بلکه بستری برای شکل‌گیری روابط اجتماعی و تجربۀ مشترک زندگی است. درواقع چنین فضاهایی را عامل زنده‌نگه‌داشتن سنت‌ها و معنا در محیط‌های انسانی می‌دانست. ازسویی بر اهمیت حفظ ارزش‌های فرهنگی در فضاهای عمومی و شهری تأکید داشت.
3	غلامحسین معماریان	نگاه دقیقی به زندگی روزمره در بناهای سنتی داشت. او حیاط‌مرکزی را نمادی از زندگی جمعی می‌دانست؛ جایی‌که روابط انسانی شکل می‌گیرد، گفت‌وگو جریان پیدا می‌کند و ساکنان حس مشارکت و تعلق را تجربه می‌کنند.
4	وحید قبادیان	نگاهش به فضا بیشتر اقلیمی و زیست‌محیطی بود. او حیاط‌مرکزی را راه‌حل بومی و هوشمندانه‌ای برای تنظیم شرایط آب‌وهوایی و ایجاد آسایش در محیط می‌دانست. از دید او این فضا تعادلی میان انسان و طبیعت برقرار می‌کند.
5	کریستین نوربرگ-شولتز1	مفهوم «روح‌مکان»، را طرح کرد و تأکید داشت که هر فضایی باید با فرهنگ و حس جمعی مردم هماهنگ باشد. با اتکاء ‌بر نظر او، حیاط‌مرکزی نوعی بیان از درک ایرانیان از مکان است؛ جایی‌که زندگی، طبیعت و اجتماع به تعادل می‌رسند و فضا معنا پیدا می‌کند.
6	برایان ادواردز2	گرچه ادواردز، به پایداری معماری از نگاه اجتماعی و محیطی می‌نگریست. اما باور داشت فضاهای باز مرکزی، به‌مانند حیاط، الگویی مناسب برای طراحی معاصر هستند؛ چون هم تعامل انسان‌ها را تقویت می‌کنند و هم به محیط‌زیست احترام می‌گذارند.
7	شیلا بلر و جاناتان بلوم3	بر نقش اجتماعی و زیبایی‌شناختی معماری اسلامی و ایرانی تأکید داشتند. آن‌ها معتقد بودند فضاهای باز مرکزی در بناهایی به‌مانند کاروانسرا، هم امنیت و نظم را تضمین می‌کنند و هم بستری برای هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و تبادل فرهنگی فراهم می‌آورند.

 

 

مواد و روش‌تحقیق

پژوهش حاضر با روش کمی–تحلیلی و باهدف تبیین نقش حیاط‌مرکزی در کارکردهای اجتماعی–تجاری، زیست‌محیطی و امنیتی کاروانسرای ایرانی با رویکرد فرهنگ‌محور انجام شده است. فرایند پژوهش در دو گام اصلی شامل: مطالعات‌نظری در حوزۀ معماری کاروانسرا، حیاط‌مرکزی و رویکردهای فرهنگ‌محور و نیز تحلیل میدانی کاروانسراهای منتخب در اقلیم‌های مختلف معماری ایران، سامان یافته است. داده‌های پژوهش ازطریق روش‌های میدانی و اسنادی گردآوری شده‌اند. جامعۀ آماری به‌مثابۀ فضاهای حیاط‌مرکزی ۴کاروانسرای تاریخی شاخص در اقلیم 4گانۀ حیطۀ معماری ایران است‌که براساس نمونه‌گیری هدف‌مند و معیارهایی چون اصالت کالبدی، قدمت تاریخی، اهمیت فرهنگی و تنوع اقلیمی انتخاب شده‌اند. طوری‌که برای انتظام‌بخشی به داده‌ها و فراهم‌سازی امکان تحلیل تطبیقی با حداکثر دقت، هریک از کاروانسراهای منتخب با یک کد تحلیلی اختصاصی مشخص شد تا تمایز آن‌ها در مراحل مختلف پژوهش به‌روشنی برقرار گردد به‌مثابۀ؛ کاروانسرای زین‌الدین (KZD-01)، در اقلیم گرم و خشک فلات مرکزی (یزد)-کاروانسرای بیستون (KBS-02)، در اقلیم سرد کوهستانی (کرمانشاه)-کاروانسرای تی‌تی (KTT-03)، در اقلیم معتدل و مرطوب (گیلان)-کاروانسرای بستک (KBT-04)، در اقلیم گرم و مرطوب (هرمزگان).

تحلیل داده‌ها با بهره‌گیری از ماتریس تطبیقی و براساس شاخص‌هایی همچون تقویت تعاملات اجتماعی–تجاری، بهبود کیفیت زیست‌محیطی، ارتقای ایمنی و امنیت فضایی و هم‌راستایی با ارزش‌های فرهنگی، در پیوند با ویژگی‌های کالبدی حیاط‌مرکزی، تبیین گردید شده است. علاوه‌بر تحلیل کمّی شاخص‌های فضایی و عملکردی، از رویکردهای معناشناسانه و تفسیری نیز برای واکاوی ادراک کاربران و زمینه‌های اجتماعی–فرهنگی کاروانسراهای موردبررسی بهره گرفته شده است. به‌منظور افزایش روایی و پایایی نتایج، از روش مثلث‌سازی داده‌ها استفاده شده و تحلیل‌ها مبتنی‌بر منابع چندگانه و هم‌پوشان صورت گرفته است.

 

بحث و یافته‌های تحقیق

برپایۀ (جدول 2)، می‌توان تشریح محدودۀ موردمطالعۀ و کاروانسراهای منتخب پژوهش را مدنظر داشت.

 

جدول 2. گسترۀ موردمطالعه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کاروانسراهای منتخب	موقعیت جغرافیایی	تصویر	کد تحلیلی اختصاصی
کاروانسرای زین‌الدین (دورۀ صفوی)	ایران-یزد-مهریز		(KZD-01)
کاروانسرای بیستون (دورۀ صفوی)	ایران-کرمانشاه-هرسین؛		(KBS-02)
کاروانسرای تی‌تی (دورۀ صفوی)	ایران-گیلان-سیاهکل؛		(KTT-03)
کاروانسرای بستک (دورۀ قاجار)	ایران-هرمزگان-بستک؛		(KBT-04)

 

(جدول 3)، نشان‌دهندۀ تفاوت‌های محسوس در ابعاد و ترکیب کالبدی حیاط‌مرکزی (4)؛ کاروانسرای منتخب است‌که هر یک در اقلیم و شرایط محیطی متفاوتی قرار دارند. مساحت زیربنای کاروانسرای (KBS-02)، با 6000مترمربع بیشترین وسعت را دارد که باتوجه‌به اقلیم سرد کوهستانی، این ابعاد می‌تواند به ایجاد فضای مناسب برای تجمعات و تعاملات اجتماعی کمک کند. درمقابل، کاروانسرای (KZD-01)، با 2500مترمربع کوچکترین مساحت را داراست که احتمالاً نشان‌دهندۀ شرایط خاص اقلیمی گرم و خشک فلات مرکزی است‌که استفادۀ بهینه از فضا و کاهش حجم ساختاری در آن اهمیت دارد. تناسبات فضایی به‌عنوان یکی‌از شاخص‌های مهم کیفیت کالبدی، در دو کاروانسرای (KZD-01)، و (KTT-03)، مطلوب است‌که نشان‌دهندۀ طراحی هوشمندانه متناسب با عملکردهای موردنظر و فرهنگ محلی باشد. برعکس، کاروانسرای (KBT-04)، به‌دلیل وضعیت کم تناسب فضایی، نیازمند بازنگری در طرح و بازآفرینی کالبدی است. همچنین، نوع پوشش گیاهی که نشان‌دهندۀ توجه‌به شرایط زیست‌محیطی و خلق فضای سبز در حیاط است، در کاروانسرای (KTT-03)، با «زیاد»، بودن گیاهان، مؤید رویکرد فرهنگ‌محور در بهبود کیفیت محیطی است، درحالی‌که در کاروانسرای (KZD-01)، و (KBT-04)، پوشش گیاهی کمتر است‌که شاید به‌دلیل شرایط اقلیمی سخت‌تر باشد. مصالح غالب به روشنی نمایانگر تفاوت‌های فرهنگی و منطقه‌ای است؛ استفاده‌از خشت در (KZD-01)، و سنگ در (KBS-02)، بازتاب‌دهندۀ منابع محلی و سنت‌های معماری منطقه‌ای است. مصالح چوبی در تی‌تی و آجر در بستک نیز نشان‌دهندۀ تنوع اقلیمی و تکنیک‌های ساختی است.

 

جدول  3. تحلیل تطبیقی ویژگی‌های کالبدی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کد تحلیلی اختصاصی	KZD -01	KBS-02	KTT-03	KBT-04
مساحت کل زیربنا (مترمربع)	2500	6000	3500	4500
تناسبات فضایی	مطلوب	متوسط	مطلوب	کم
نوع پوشش گیاهی	اندک	متوسط	زیاد	کم
مصالح غالب	خشت	سنگ	چوب	آجر
دسترسی‌ها	خوب	متوسط	خوب	ضعیف

 

(جدول 4)، نشان می‌دهد که کاروانسراهای موردمطالعه ازنظر تراکم فعالیت‌های اجتماعی–تجاری، وضعیت مطلوبی دارند؛ به‌طوری که (3)؛ کاروانسرا (KZD-01، KTT-03 و KBT-04)، با تراکم زیاد فعالیت و تنها یک مورد (KBS-02)، با تراکم متوسط مشخص شده‌اند. این امر بیانگر قابلیت بالای حیاط‌مرکزی برای ایجاد فضاهای پویا و پرتردد در بیشتر اقلیم‌هاست. سرزندگی فضایی نیز در (3)؛ کاروانسرا در سطح «زیاد» یا «متوسط» ،دیده می‌شود، اما در کاروانسرای (KBS-02)، به‌دلیل اقلیم سرد و محدودیت‌های کالبدی، پایین‌تر و در سطح «کم»، ارزیابی شده است. این یافته اهمیت توجه‌به شرایط اقلیمی و طراحی متناسب برای ارتقای کیفیت اجتماعی فضاها را برجسته می‌کند. شاخص‌های مشارکت اجتماعی، تنوع کاربری تجاری و مدیریت زمان فعالیت نیز در بیشتر نمونه‌ها وضعیت مثبت و نسبتاً بالایی را نشان می‌دهد. مشارکت اجتماعی در (3)؛ کاروانسرا (KZD-01، KTT-03 و KBT-04)، «خوب»، بوده که نشان‌دهند، هم‌راستایی طراحی حیاط‌مرکزی با نیازهای فرهنگی و تعاملات جمعی است. تنوع کاربری تجاری و مدیریت زمان فعالیت نیز در کاروانسرای (KTT-03)، و (KBT-04)، از دیگر کاروانسراها بهتر بوده است؛ به‌ویژه این دو بنا به‌دلیل موقعیت اقلیمی و فرهنگی‌شان توانسته‌اند الگوهای متنوع‌تری از فعالیت‌های تجاری و زمان‌بندی مطلوب را ارائه دهند. به‌طورکلی، این تحلیل نشان می‌دهد که حیاط‌مرکزی، درصورت طراحی و مدیریت صحیح، قابلیت بالایی برای تقویت سرزندگی و اقتصاد فضاهای تاریخی دارد.

 

جدول 4. تحلیل تطبیقی ابعاد اجتماعی–تجاری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کد تحلیلی اختصاصی	KZD-01	KBS-02	KTT-03	KBT-04
تراکم فعالیت	زیاد	متوسط	زیاد	زیاد
سرزندگی	متوسط	کم	زیاد	زیاد
مشارکت اجتماعی	خوب	متوسط	خوب	خوب
تنوع کاربری تجاری	متوسط	کم	زیاد	زیاد
مدیریت زمان فعالیت	متوسط	کم	خوب	خوب

 

 

(جدول 5)، شرایط دمایی و رطوبتی حیاط‌مرکزی در (4)؛ کاروانسرای منتخب تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد که به‌وضوح متأثر از اقلیم محل استقرار آن‌هاست. کاروانسرای (KBS-02)، در اقلیم سرد کوهستانی، در تابستان شرایط «خنک»، و مطبوعی را تجربه می‌کند، درحالی‌که کاروانسرای (KBT-04)، در اقلیم گرم و مرطوب، با شرایط «گرم»، و رطوبت نسبی «زیاد»، روبه‌روست که چالش‌های جدی برای کیفیت محیطی ایجاد می‌کند. ازسوی‌دیگر، کاروانسرای (KTT-03)، با دمای «معتدل» و رطوبت «زیاد»، توانسته تعادل بهتری میان دما و رطوبت برقرار کند. کم بودن رطوبت در (KZD-01) و (KBS-02)، نیز منعکس‌کنند، ویژگی‌های اقلیم خشک یا سرد آن‌هاست. شاخص‌های کیفیت هوای داخلی، تهویۀ طبیعی و مصرف انرژی نیز ابعاد مهمی از کارایی زیست‌محیطی حیاط‌مرکزی را آشکار می‌کنند. کیفیت هوای داخلی در دو کاروانسرای (KBS-02)، و (KTT-03) «خوب»، ارزیابی شده است که نشان‌دهندۀ طراحی موفق در هدایت جریان هوا و تهویۀ فضاست. کاروانسرای (KZD-01) و (KBT-04)، در این شاخص وضعیت متوسطی دارند و نیازمند بهبود هستند. ازنظر تهویۀ طبیعی، دو کاروانسرای (KZD-01) و (KTT-03) «مطلوب»، بهترین عملکرد را دارند، درحالی‌که (KBT-04)، و (KBS-02)، دراین زمینه «متوسط»، هستند. نهایتاً، مصرف انرژی در کاروانسراهای (KZD-01) و (KTT-03) «کم»، است‌که با اصول پایداری هماهنگ است، در (KBT-04)، به‌دلیل شرایط سخت اقلیمی و رطوبت بالا، میزان مصرف انرژی «زیاد»، گزارش شده است. این تحلیل نشان می‌دهد که حیاط‌مرکزی می‌تواند با طراحی مناسب، کیفیت زیست‌محیطی بنا را به‌شکل قابل‌توجهی ارتقاء دهد.

 

جدول 5.  تحلیل تطبیقی ابعاد زیست‌محیطی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کد تحلیلی اختصاصی	KZD-01	KBS-02	KTT-03	KBT-04
دما در تابستان	متوسط	خنک	معتدل	گرم
رطوبت نسبی	کم	کم	زیاد	زیاد
کیفیت هوای داخلی	متوسط	خوب	خوب	متوسط
تهویۀ طبیعی	مطلوب	متوسط	مطلوب	متوسط
مصرف انرژی	کم	متوسط	کم	زیاد

 

(جدول 6)، نشان می‌دهد که ایمنی و امنیت حیاط‌مرکزی در (4)؛ کاروانسرای موردمطالعه ازنظر شاخص‌های مختلف، وضعیت یکسانی ندارند و تفاوت‌های معناداری وجود دارد. امنیت فیزیکی در کاروانسرای (KZD-01) و (KTT-03) «خوب»، ارزیابی شده است، درحالی‌که در (KBS-02) و (KBT-04)، در سطح «متوسط»، قرار دارد. این تفاوت احتمالاً به کیفیت مصالح، شرایط دسترسی و نگهداری بنا مربوط است. همچنین، شاخص نظارت بصری که نقش مهمی در پیشگیری از بروز مشکلات امنیتی ایفاء می‌کند، در (KZD-01) و (KTT-03) «زیاد»، است. اما در (KBT-04)، به‌دلیل پیچیدگی فضایی و موانع دید «کم»، برآورد شده است. ازمنظر دسترسی اضطراری و محافظت از حریم، وضعیت دو (KZD-01) و (KTT-03)، نسبت‌به دو کاروانسرای دیگر بهتر است. دسترسی اضطراری در دو مورد نخست «خوب، بوده است. ولی در (KBS-02) و (KBT-04) «کم»، گزارش شده است‌که در شرایط بحران می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. محافظت از حریم نیز در (KZD-01) و (KTT-03) «مطلوب»، است. اما در (KBT-04)، به‌دلیل تراکم بالای محیط اطراف و ضعف مدیریت حفاظتی، به سطح «ضعیف»، سقوط کرده است. نهایتاً، ایمنی کاربری شبانه که به حضورپذیری و روشنایی محیط وابسته است، تنها در (KTT-03) «خوب»، ارزیابی شده درحالی‌که (KZD-01) «متوسط»، و دو مورد دیگر «کم»، دارند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که امنیت و ایمنی حیاط‌مرکزی نیازمند بازنگری در طراحی و مدیریت، به‌ویژه در اقلیم‌های چالش‌برانگیز، است.

 

جدول6. تحلیل تطبیقی ابعاد ایمنی و امنیت حیاط‌مرکزی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کد تحلیلی اختصاصی	KZD-01	KBS-02	KTT-03	KBT-04
امنیت فیزیکی	خوب	متوسط	خوب	متوسط
نظارت بصری	زیاد	متوسط	زیاد	کم
دسترسی اضطراری	خوب	کم	خوب	کم
محافظت از حریم	مطلوب	متوسط	مطلوب	ضعیف
ایمنی کاربری شبانه	متوسط	کم	خوب	کم

 

(جدول 7)، کاروانسرای (KTT-03)، با مجموع امتیاز (19)، بالاترین عملکرد را در میان نمونه‌های منتخب در 4بُعد کالبدی، اجتماعی–تجاری، زیست‌محیطی و ایمنی–امنیت نشان می‌دهد. این کاروانسرا به‌ویژه در ابعاد اجتماعی–تجاری و ایمنی–امنیت، امتیاز کامل (۵ از ۵)، را کسب کرده است‌که بیانگر توجۀ بیشتر به ارتقای کیفیت تعاملات، تنوع کاربری، مشارکت اجتماعی، و همچنین امنیت محیطی و حضورپذیری شبانه است. در بُعد زیست‌محیطی نیز با امتیاز (5)، بهترین تعادل دما، رطوبت، تهویه و مصرف انرژی در میان 4نمونه را داراست. این یافته‌ها تأکید می‌کنند که طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی در (KTT-03)، بیش‌از سایر نمونه‌ها با ارزش‌های فرهنگ‌محور و الزامات عملکردی هم‌راستاست. در نقطۀ مقابل، کاروانسرای (KBS-02)، با امتیاز کل (10)، پایین‌ترین عملکرد را دارد؛ به‌ویژه در ابعاد اجتماعی–تجاری و ایمنی–امنیت که هر دو امتیاز پایینی (۲ از ۵)، کسب کرده‌اند و نشان‌دهندۀ ضعف در کیفیت تعاملات اجتماعی، تنوع فعالیت‌ها و ایمنی فضایی است. کاروانسرای (KZD-01) و (KBT-04)، عملکرد میانه‌ای دارند و امتیاز کل آن‌ها به‌ترتیب (13) و (11)، است؛ (KZD-01)، به‌دلیل شرایط زیست‌محیطی مناسب‌تر و (KBT-04)، به‌دلیل سرزندگی اجتماعی بالاتر از (KBS-02)، قرار گرفته‌اند. به‌طورکلی، این جمع‌بندی نشان می‌دهد که موفقیت حیاط‌مرکزی در تحقق کارکردهای چندگانه، به هماهنگی دقیق طراحی کالبدی با نیازهای اجتماعی، زیست‌محیطی و امنیتی بستگی دارد و رویکرد فرهنگ‌محور می‌تواند نقش کلیدی در ارتقای عملکرد این فضاها ایفا کند.

 

جدول7. جمع‌بندی تطبیقی امتیازات ۴ بُعد تحلیلی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کاروانسراهای منتخب	ویژگی‌های کالبدی	اجتماعی–تجاری	زیست‌محیطی	ایمنی–امنیت	امتیاز کل
KZD-01	۳	۳	۴	۳	۱۳
KBS-02	۲	۲	۴	۲	۱۰
KTT-03	۴	۵	۵	۵	۱۹
KBT-04	۲	۴	۳	۲	۱۱

 

درنتیجه برپایۀ (جدول 8)، که از میان (4)؛ کاروانسرای منتخب - (KTT-03)، در تمامی ابعاد کالبدی، اجتماعی–تجاری، زیست‌محیطی و ایمنی–امنیت وضعیت «مطلوب»، داشته و به‌عنوان یک الگوی موفق بازآفرینی فرهنگ‌محور معرفی می‌شود. این نتیجه بیانگر آن است‌که طراحی حیاط‌مرکزی دراین بنا بیشترین هم‌راستایی را با بستر فرهنگی و الزامات عملکردی داشته و توانسته کیفیت فضایی را در همۀ شاخص‌ها به حداکثر برساند. دستاوردهای این کاروانسرا می‌تواند به‌عنوان یک نمونۀ مرجع برای پروژه‌های احیاء و بازآفرینی دیگر کاروانسراهای تاریخی کشور به‌کار گرفته شود. درمقابل، کاروانسرای (KBS-02)، بیشترین ضعف عملکردی را نشان داده است؛ به‌گونه‌ای که تنها در بُعد زیست‌محیطی وضعیت «مطلوب»، داشته ولی در سایر ابعاد «متوسط» یا «کم»، ارزیابی شده است. این وضعیت نشان می‌دهد که گرچه شرایط اقلیمی و تهویۀ طبیعی تاحدی مطلوب است، اما به‌دلیل ضعف طراحی اجتماعی و امنیتی و نبود مدیریت فرهنگ‌محور، کیفیت کلی فضا کاهش یافته است. بدین‌ترتیب نتیجه‌گیری پژوهش برای این کاروانسرا، نیازمند بازطراحی با رویکرد فرهنگی است تا ابعاد اجتماعی و ایمنی آن ارتقاء یابد. کاروانسرای (KZD-01) و (KBT-04)، نیز در وضعیت میانه قرار دارند، هر دو دارای نقاط قوت و ضعف هستند. (KZD-01)، در ابعاد کالبدی و زیست‌محیطی «مطلوب»، است اما در ابعاد اجتماعی و ایمنی تنها «متوسط»، ارزیابی شده و پتانسیل ارتقاء در ابعاد اجتماعی دارد. (KBT-04)، باوجود ضعف کالبدی و امنیتی، به‌واسطۀ تعاملات اجتماعی بالاتر، ظرفیت مناسبی برای ارتقای کیفیت فضایی ازطریق تقویت رویکردهای فرهنگی دارد. این یافته‌ها تأکید می‌کنند که توجه‌به الزامات بومی و مشارکت ذی‌نفعان می‌تواند نقاط ضعف این کاروانسراها را به فرصت‌های ارتقاء تبدیل کند.

 

جدول8. تدقیق‌نهایی تلفیق یافته‌های تحلیلی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کاروانسراهای منتخب	ابعاد کالبدی	ابعاد اجتماعی–تجاری	ابعاد زیست‌محیطی	ابعاد ایمنی–امنیت	نتیجه‌گیری
KZD-01	مطلوب	متوسط	مطلوب	متوسط	پتانسیل ارتقاء در ابعاد اجتماعی
KBS-02	متوسط	کم	مطلوب	کم	نیازمند بازطراحی فرهنگی
KTT-03	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	الگوی موفق بازآفرینی فرهنگ‌محور
KBT-04	کم	مطلوب	متوسط	کم	قابل ارتقاء با رویکرد فرهنگی

 

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

نتایج این پژوهش نشان‌دادکه حیاط‌مرکزی به‌عنوان یکی‌از مؤلفه‌های بنیادین معماری کاروانسرای ایرانی، در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی–تجاری، بهبود کیفیت زیست‌محیطی و ارتقای ایمنی و امنیت فضایی نقش به‌سزایی ایفاء می‌کند. این ویژگی‌ها نه‌تنها در ساختار کالبدی حیاط‌مرکزی متبلور شده‌اند، بلکه به‌واسطۀ پیوند عمیق با بسترهای فرهنگی و ارزش‌های بومی، امکان بازآفرینی موفق کارکردهای چندگانه را فراهم می‌آورند. یافته‌های تحلیلی نشان‌دادندکه این فضاهای میانی می‌توانند به‌مثابۀ هسته‌های اجتماعی و اقتصادی عمل کنند، مشروط‌به آنکه طراحی و مدیریت آن‌ها مبتنی‌بر رویکرد فرهنگ‌محور صورت گیرد. بررسی تطبیقی 4نمونۀ منتخب در اقلیم‌های مختلف ایران نشان داد که تنوع اقلیمی و فرهنگی نقش مهمی در کیفیت عملکردی حیاط‌مرکزی دارد. برای مثال، کاروانسرای تی‌تی (KTT-03)، در اقلیم معتدل و مرطوب، بالاترین امتیازات را در ابعاد اجتماعی–تجاری، زیست‌محیطی و امنیتی کسب کرد و به‌عنوان الگویی موفق برای بازآفرینی فرهنگ‌محور شناخته شد. در مقابل، کاروانسرای بیستون (KBS-02) و بستک (KBT-04)، نیازمند بازطراحی مبتنی‌بر ارزش‌های فرهنگی برای ارتقای کیفیت عملکردی هستند. تحلیل شاخص‌های کالبدی بیانگر آن است که تناسبات فضایی، کیفیت مصالح و طراحی پوشش گیاهی در بهبود کیفیت فضایی و زیست‌محیطی حیاط‌مرکزی اهمیت زیادی دارند. در نمونه‌های با طراحی مطلوب‌تر، مانند زین‌الدین (KZD-01)، و تی‌تی (KTT-03)، تعاملات اجتماعی–تجاری و سرزندگی فضایی نیز به‌مراتب بیشتر بوده است. این امر ضرورت توجه‌به هماهنگی کالبدی با نیازهای فرهنگی و اجتماعی کاربران را در فرایند بازآفرینی فضاهای تاریخی تأکید می‌کند. همچنین یافته‌ها برآن است‌که ابعاد اجتماعی–تجاری در گرو ایجاد زمینه‌های سرزندگی، تراکم فعالیت‌های متنوع، مشارکت اجتماعی و مدیریت مناسب زمان فعالیت شکل می‌گیرد. نمونه‌های با عملکرد بهتر در این بعد، همگی از یک سیاست فرهنگی هوشمندانه درجهت تقویت هویت محلی و ارزش‌های اجتماعی بهره‌مند بوده‌اند. این امر بیانگر آن است‌که کاروانسراها، با احیای حیاط‌مرکزی و تقویت بُعد اجتماعی–تجاری، می‌توانند نقش مؤثری در حیات اقتصادی و فرهنگی شهرها ایفاء کنند. در بُعد زیست‌محیطی، یافته‌ها حاکی ازآن است‌که طراحی حیاط‌مرکزی می‌تواند به تنظیم دما، افزایش کیفیت هوای داخلی، بهینه‌سازی تهویۀ طبیعی و کاهش مصرف انرژی کمک کند. این شاخص‌ها در کاروانسراهای دارای طراحی هماهنگ با اقلیم، در سطح مطلوب‌تری قرار گرفتند. توجه‌به الگوهای بومی در طراحی و مدیریت حیاط‌مرکزی می‌تواند ضمن کاهش اثرات نامطلوب اقلیمی، به بهبود آسایش محیطی و کیفیت زندگی کمک شایانی نماید. در بُعد ایمنی و امنیت، مشخص شد که رعایت اصول کالبدی و مدیریتی به‌مانند تقویت نظارت بصری، ایمنی کاربری شبانه و محافظت از حریم، به‌طور مستقیم بر احساس امنیت و ایمنی فضا اثرگذار است. نمونه‌هایی که دراین شاخص‌ها ضعف داشتند، نیازمند بازنگری و تقویت ابعاد مدیریتی و طراحی مبتنی‌بر ارزش‌های فرهنگی–اجتماعی هستند تا قابلیت استفادۀ امن و پایدار در ساعات مختلف شبانه‌روز فراهم گردد. درنتیجه، این پژوهش تأکید می‌کند که فرلیند بازآفرینی کاروانسراهای ایرانی باید با تلفیق اصول طراحی فضایی با ارزش‌های فرهنگ‌محور و با مشارکت ذی‌نفعان محلی صورت گیرد. چنین رویکردی علاوه‌بر حفظ اصالت و هویت تاریخی بناها، می‌تواند به ارتقای کیفیت عملکردی، افزایش تعاملات اجتماعی، بهبود شرایط زیست‌محیطی و امنیت فضایی منجر شود. کاروانسرای تی‌تی، به‌عنوان یک نمونۀ موفق، نشان‌دهندۀ قابلیت‌های بالقوۀ الگوی فرهنگ‌محور در بازآفرینی کارکردهای چندگانه حیاط‌مرکزی است و می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای سایر پروژه‌های مشابه باشد.

 

منابع

−       باصولی، مهدی. درخش، سعیده. (1400). بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 13، شمارۀ 54، 37-28.

−       بلالی‌اسکویی، آزیتا. شیخ‎الحکمایی، محمد. (1402). بازشناسی حیاط فرعی در رباط و کاروانسراهای فلات‌مرکزی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات باستان‌شناسی پارسه، دورۀ 7، شمارۀ 26، 283-257.

−       حسنی‌بافرانی، نسیم. سعدوندی، مهدی. ندیمی، هادی. (1403). تبیین ارزش‌های سیاسی-اجتماعی کاروانسراهای برون‌شهری فلات مرکزی ایران در عصر صفوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 9، شمارۀ 1، 220-191.

−       سهیلی، جمال‌الدین. رسولی، نسترن. (1395). مطالعۀ تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دورۀ قاجاریه (مطالعه‌موردی: کاروانسراهای قزوین و کاشان). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-هویت‌شهر، دورۀ 10، شمارۀ 26، 60-47.

−       شانواز، بلال. خاقانی، راضیه. (1394). کاروانسراهای ایران زمین. چاپ‌اول، تهران: انتشارات پازینه.

−       عابدی، فاطمه. چایچی‌امیرخیز، احمد. نیکنامی، کمال‌لدین. خمسه، هایده. (1401). گونه‌شناسی کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی در دورۀ قاجار (باتکیه‌بر اسناد و بررسی باستان‌شناسی). فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 99، 629-610.

−       علی‌محمدی، غلامرضا. عبداللهی، رکسانا. (1396). تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس‌تعلق به مکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، دورۀ 17، شمارۀ 50، 46-33.

−       فرشچی، حمیدرضا. حاجی‌زمانی، مهدی. (1398). بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 7، 13-1.

−       فریاد، شقایق. کمالی‌اردکانی، عطا. نوری، سهیل. (1398). بررسی نقش فضاهای جمعی و حیاط‌مرکزی و تأثیر آن بر شکل‌گیری تعاملات اجتماعی در محیط‌های فرهنگی. ششمین کنگرۀ ملی عمران، معماری و توسعۀ شهری. تهران-ایران، 6-1.

−       کاویان، مجتبی. غلامی، غلامحسین. (1395). بررسی سیرتحول معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مرکز ایران. فصلنامۀ علمی‌ترویجی-اثر، شمارۀ 75، 66-49.

−       کیانی، محمدیوسف. کلایس، ولفرام. (1374). کاروانسراهای ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.

−       معمارزاده‌اصفهانی، محمد. (1402). کاروانسراهای ایران، پناهگاه‌های باستانی در مسیر جاده‌های کاروانی با نگاهی به کاروانسراهای ثبت‌شده اخیر در فهرست میراث‌جهانی یونسکو. چاپ‌اول، تهران: انتشارات گنجینۀ هنر.

−       هادی‌زاده‌کاخکی، سعید. (1393). کاروانسرا در ایران. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

−       Aali, Hossein. Aali, Mohsen. Mohammadi, Erfan. Jalali, Ensieh Sadat. Mansour, Parisa. (2017). Survey Safavid Brick Work Caravanserai Decorations In The Central Plateau Of Iran. Specialty Journal Of Architecture And Construction, 3(2): 28-41.

−       Ebadi, Hadi. Bigdeli Rad, Vahid. Lamit, Hasanuddin. Yegane, Shiva. (2014). A Survey On Sustainability Of Central Courtyards Of Iran Traditional Architecture. World Applied Sciences Journal, 30(1): 221-225.

−       Hamrahi, Hashem. Keshavarzi Nejad Manshad, Zohreh. (2017). Comparison Of Caravanserais Of Azerbaijan And Isfahan Based On Ghanli Bolagh Caravanserai In Ardabil And Madar Shah Caravanserai In Isfahan. American Journal Of Art And Design, 2(1): 30-37.

−       Mansuri, Aşkan. Edgü, Erincik. Şalgamcıoğlu, Mehmet Emin. (2015). Historic Persian Caravanserais: Climatic Effects And Syntactic Configuration. Conference: 10th International Space Syntax Symposium, 1-12.

−       Zolfagharkhani, Mina. Foruzanmehr, Ahmad-Reza. (2024). Courtyards And Adjacent Spaces: Analyzing 26 Cases Of Second-Order Proximity In Traditional Courtyard Houses Of Yazd. Journal Of Buildings, 14(9): 1-18.

 

---

[1]  Christian Norberg-Schulz

[2]  Brian Edwards

[3]  Sheila S. Blair & Jonathan M. Bloom