سنجش شاخص‌های بعد ادراکی-احساسی قلمروهای محیطی بر پایه تفسیر قرارگاه‌های رفتاری کاربران (مورد پژوهی: مجموعه‌های مسکونی سازمانی شهر اهواز)

محورهای موضوعی : معماری

نیلوفر محمدی ¹ , کورش مومنی ² , ماهان ناجی ³

1 - گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران.
3 - گروه گرافیک، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/03/14 تاریخ پذیرش : 1404/06/29 تاریخ انتشار : 1404/08/19

کلید واژه: قلمرو, بعد ادراکی-احساسی, قرارگاه رفتاری, مجموعه‌های مسکونی, اهواز,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر با هدف سنجش شاخص‌های ادراکی-احساسی قلمروهای محیطی و تحلیل قرارگاه‌های رفتاری کاربران در چهار شهرک مسکونی سازمانی اهواز انجام شد. روش تحقیق کیفی-کمی و از نوع توصیفی-تحلیلی بود. در بخش کیفی، شاخص‌های اصلی از ادبیات نظری استخراج و در بخش کمی، پرسشنامه‌های ساختاریافته بر اساس طیف لیکرت میان کاربران و کارشناسان توزیع شد. پنج شاخص کلیدی شامل احساس امنیت، مالکیت ادراک‌شده، حس تعلق، خوانایی و هویتمندی فضا مورد سنجش قرار گرفت. داده‌ها با نمونه‌گیری خوشه‌ای و روش گلوله‌برفی جمع‌آوری و با SPSS تحلیل شدند. نتایج نشان داد شهرک گیت‌بوستان در امنیت، مالکیت ادراک‌شده، حس تعلق و هویتمندی عملکرد برتری داشت و کوی استادان در شاخص خوانایی وضعیت بهتری نشان داد. در مقابل، شهرک‌های نفت و نیشکر به دلیل ضعف در مرزبندی فضایی و فقدان نشانه‌های هویتی، مقادیر پایین‌تری کسب کردند. یافته‌ها اهمیت مرزبندی شفاف، هویت بومی را در ارتقای کیفیت قلمروهای محیطی تأیید می‌کند.

چکیده انگلیسی:

Living in a suitable residential environment requires not only clear spatial organization and well-defined domains but also careful consideration of perceptual, psychological, and sociocultural dimensions that shape everyday life. Previous studies highlight that residents’ satisfaction is more strongly influenced by non-physical aspects—such as sense of security, belonging, ownership, legibility, and spatial identity—than by material or structural features alone. Understanding these dimensions provides valuable insights into how people engage with their surroundings, ultimately enabling architects and planners to design environments that foster well-being, social interaction, and cultural continuity. The present study investigates perceptual–emotional dimensions of environmental domains and examines behavioral loci within four organizational residential complexes in Ahvaz. Drawing on principles of environmental psychology, the research explores how specific architectural and spatial design characteristics influence users’ mental, emotional, and behavioral experiences of place. The methodological framework is based on a mixed-methods approach, combining both qualitative and quantitative phases in order to capture the complexity of the phenomenon. The research design is descriptive–analytical, with a particular focus on correlational relationships among the studied variables. In the qualitative stage, theoretical foundations of behavioral loci and perceptual–emotional indicators were systematically reviewed, resulting in the identification of five core dimensions: security, ownership, belonging, legibility, and spatial identity. In the quantitative stage, structured questionnaires designed on a five-point Likert scale were administered to both residents and expert participants. Sampling procedures employed cluster and snowball techniques to ensure representativeness. Content validity was confirmed by a panel of ten specialists in architecture and urban planning, while reliability was tested and verified using Cronbach’s alpha. Collected data were analyzed using SPSS software, and the resulting indicators were ranked and compared according to the hierarchical conceptual model proposed in this study. Findings revealed significant differences among the four residential complexes. Gate-Bustan achieved the strongest results in perceptual–emotional indicators due to its clear spatial boundaries, opportunities for personalization of exterior and semi-public spaces, and integration of local cultural elements. These features enhanced residents’ feelings of security, ownership, and belonging, while also reinforcing cultural identity and a sense of continuity with place. Kooye-Ostadan demonstrated relatively higher levels of legibility thanks to well-defined entrances, pathways, and physical boundaries, which strongly supported orientation, navigation, and wayfinding. By contrast, the Naft and Neyshkar complexes, influenced by modernist architectural approaches, displayed weaker spatial boundaries and limited cultural references. As a result, they scored significantly lower in ownership, belonging, and perceived security, highlighting the shortcomings of design approaches that neglect socio-cultural cues. Overall, the study underscores the essential interplay between physical design and psychological perception. It identifies three decisive factors—defined boundaries, incorporation of local identity cues, and facilitation of social presence—as critical for strengthening environmental domains and improving residents’ quality of life. The research is innovative in its integration of perceptual–emotional indicators with behavioral loci theory within a hierarchical conceptual model, allowing for a more holistic evaluation of residents’ lived experiences. Beyond its immediate local context, the findings provide broader implications for housing policies and urban design strategies

منابع و مأخذ:

1. امین‌زاده، بهرام. (۱۳۸۶). «بازشناسی اثر آیین‌های جمعی بر پیکره‌بندی شهر سنتی.» هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، شماره ۳۲: ۵–۱۴.
2. بحرینی، سیدحسین؛ تاج بخش، گلناز. (1378). مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن، نشریه هنرهای زیبا، 6، 18-31.
3. بهزادفر، مصطفی؛ مطلبی، قاسم؛ همدانی گلشن، حامد. (1398). تدوین یک چارچوب نظری ترکیبی از بر هم کنش نحو فضا و قرارگاه‌های رفتاری به منظور مقایسه الگوهای رفتاری-حرکتی در محیط‌های مسکونی: مورد کاوی نارمک، یوسف آباد و شهرک غرب، دانش شهرسازی، (4)، 91-110.
4. تاج‌بخش، گلناز. (۱۳۸۳). «والتر بنیامین: دگرگونی تجربه و خاطره در عصر جدید و کلان‌شهر مدرن.» هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، شماره ۲۰: ۵–۱۶.
5. تفکر، ثریا؛ شاهچراغی، آزاده؛ و حبیب، فرح. (1398). بررسی تطبیقی معماری بازار تاریخی تجریش و مرکز خرید ارگ تهران بر اساس نظریۀ سینومرفی (هم ساختی کالبد-رفتار). مطالعات معماری ایران، 16(105).
6. حاجی آقابزرگ، آمنه؛ چرخچیان، مریم؛ قبادیان، وحید. (1400). قرارگاه فضای ميانی در مجتمع‌های مسکونی تهران به منظور ارتقاء ميزان دلبستگی ساکنان، علوم و تکنولوژی محيط زيست، 23، 37-50.
7. جعفری، مژده. (1401). طراحی بر پایۀ قرارگاه های رفتاری (راهبردهای طراحی خوابگاه دانشجویی بر اساس تحلیل قرارگاه¬های رفتاری). قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی.
8. جم، فاطمه؛ محمدی، مریم. (1396). امنیت زنان و قلمروگرایی در محله ای مسکونی. هفت شهر(58-57)؛ 175-279.
9. دژدار، امید؛ طلیسچی، غلامرضا؛ روحی دهکردی، رحمان. (1391). بازشناسی مفهوم قرارگاه های رفتاری مروری بر تعاریف و ویژگی‌های قرارگاه رفتاری با تأکید بر مرور تحلیلی متن شوگن، مطالعات محیطی هفت حصار، 1، 13-20.
10. ذاکرانی، امیر. (1395). طراحی پرگولای شهری با هدف ایجاد تغییر در الگوهای رفتاری گذر از خیابان، دستاورد، 26(34)، 16-23.
11. شاهچراغی، آزاده؛ بندرآباد، علیرضا. (1399). محاط در محیط: کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی. تهران: انتشارات سازمان جهاد دانشگاهی تهران.
12. شریعتی، سارا؛ خاک زند، مهدی؛ البرزی، فریبا. (1400). بررسی خلوت قرارگاه های رفتاری در سکونتگاه های دانشجویی شهر قزوین براساس همساختی (رفتار- کالبد) (مطالعه موردی: سکونتگاه های دانشجویی لاله و نرگس دانشگاه آزاد اسلامی قزوین). نشریه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 2، 419-438.
13. شفیعی، سعید. (1393). طراحی مجتمع مسکونی در رشت تاملی پیرامون انطباق قلمرو ذهنی و عینی در مجتمع های مسکونی. پایان نامه کارشناسی ارشد معماری. دانشکده هنر و معماری.
14. شعبانی، محمد مهدی؛ منصوری، امیر. (1400). بررسی مفهوم قلمرو کوچه به عنوان یک عنصر فرهنگی در محلات ایرانی.مجله گردشگری فرهنگ، 2(5)، 29-36.
15. شولتز، کریستیان نوربرگ. (1393). وجود، فضا و معماری، ترجمه ویدا نوروز برازجانی. تهران: پرهام نقش، چاپ اول.
16. عینی‌فر، علیرضا؛ آقالطیفی، آزاده؛ و حیاتی، زینب. (1399). سیر تحول قلمروهای ثانویه، در درون خانه های دزفول. فصلنامه علمی صفه، 91، 27-48.
17. عینی‌فر، علیرضا؛ و فلاح، الهام. (1396). قلمرو در مسکن حاشیه کویری ایران (مطالعه موردی: محدوده قلمروها در مسکن سه دوره شهر عقدا). مسکن و محیط روستا، 161، 45-60.
18. فلامکی، محمدمنصور؛ پورعلی، مصطفی؛ طالبیان، محمدحسن ؛ هاشم‌نژاد، هاشم. (۱۳۹۳). «قلمروهای تفاهمی، بررسی موردی: ایجاد تلارپیش در ماسوله.» مطالعات معماری ایران ۳، شماره ۶: ۲۵–۴۰.
19. گلرخ، شمین. (1391). قرارگاه رفتاری: واحدی برای تحلیل محیط. تهران: آرمانشهر.
20. لنگ، جان. (1396). آفرینش نظریة معماری،نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. توسط ترجمه علیرضا عینی فر. انتشارات دانشگاه تهران.
21. مدنی پور، علی. (1394). فضاهای عمومی و خصوصی شهر (ترجمه دکتر فرشاد نوریان). تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری.
22. مک اندرو، فرانسیس تی. (1394). روان شناسی محیطی، ترجمه غلامرضا محمودی. تهران: وانیا، چاپ چهارم.
23. قهفرخی، مهری؛ اختیاری، مریم؛ شریف، حمیدرضا. (1399). چارچوب شناسایی، تحلیل و بررسی قرارگاه های رفتاری در طراحی فضاهای داخلی مسکن- نمونه موردی منطقه فرهنگ شهر شیراز، نشریه هنرهای زیبا، 3، 19-36.
24. نیومن، اسکار. (1387). خلق فضای قابل دفاع (مترجم: فائزه رواقی و کاوه صابر). تهران: انتشارات طحان/هله.
25. Altman, I. (1975). The environment and social behavior: privacy, personal space, territory, and crowding.
26. Arzhmand, Mahmoud; Khani, Somayeh. (2012). The role of privacy in Iranian home architecture, Quarterly Journal of Iranian Islamic City Studies, 7, 27-38.
27. Barker, R. G. (1968). Concepts & Methods for Studying the Environment of Human Behaviour. Ecological Psychology.
28. Bechtel, Robert B. (1977)."Environment and Behavior: An Introduction".
29. Bell,P.A.,Greene,T.C.,Fisher,J.D.,& Baum,A. (1996). Environmental Psychology (4th ed.).Harcourt Brace college Publishers.
30. Brown, G., Lawrence., & Robinson, S. L. (2005). Territoriality in oraganizations. Academy of Management Review, 30(3), 577-594. https://doi.org/10.5465/amr.2005.17293710
31. Bonnes, M., & Secchiaroli, G. (1995). Environmental psychology: A psycho-social introduction.
32. Biddulph, M. (2007). Introduction to residential layout. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780080468617
33. Delaney, David. (2008). Territory: A short Introduction. John wiley & sons.
34. Duncan, James S.(1981). The city as text: The politics of landscape Interpretation in the Kandyan Kingdom.Cambridge: Cambridge university Press.
35. Francovich, C. (2008). Exploring leadership influence behaviors in the context of behavior settings. International Journal of Leadership Studies, 4(1), 38-50.
36. Foucault, M. (1980). Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972–1977. (C. Gordon, Ed.; C. Gordon, L. Marshall, J. Mepham, & K. Soper, Trans.). New York: Pantheon Books.
37. Heft, H., Hoch, J., Edmunds, T., & Weeks, J. (2014). Can the identity of a behavior setting be perceived through patterns of joint action? An investigation of place perception. Behavioral Sciences, 4(4), 371-393. 10.3390/bs4040371
38. Huang, J., Mori, S., & Nomura, R. (2019). Territorial cognition, behavior, and space of residents: a comparative study of territoriality between open and gated housing blocks; a case study of Changchun, China. Sustainability, 11(8), 2332. https://doi.org/10.3390/su11082332
39. Jordan, T. (1998).The uses of territories in conflicts: A psychological perspective. The online journal of peace and conflict resolution,1,2.
40. Lang,J. (2004). Urban design: A typology of procedures and products. Oxford: Architectural press.
41. Lawson, Bryan. (2007). How Designers Think: The design process demystified (4th ed.).Oxford: Architectural Press.
42. Lyman,S.M., & Scott,M.B. (1967). Territoriality: A neglected sociological dimension. Social Problems, 15(2), 236-249.
43. Ricci, N. M. (2021). The Interplay of Psychology, Physiology and Architectural Design: an Overview. New Design Ideas, 5(2), 95-113.
44. Moore, G. (1979). Enviroment-Behavior Studies. In J.Snyder,& A. Catanese (eds.), Introduction to Architecture (PP.46-71). New York: McGraw-Hill.
45. Nasar, J. L. (2011). Environmental psychology and urban design. In Companion to urban design (pp. 162-174). Routledge.
46. Rapoport, A. (2005). Culture, architecture, and design: Locke Science Pub. Co., Chicago, US.
47. Scott, M. M. (2005). A powerful theory and a paradox: Ecological psychologists after Barker. Environment and behavior, 37(3), 295-329. https://doi.org/10.1177/0013916504270696
48. St-Jean, P., Clark, O. G., & Jemtrud, M. (2022). A review of the effects of architectural stimuli on human psychology and physiology. Building and Environment, 219, 109182. https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2022.109182
49. Sanoff, H. (1971). Behavior settings in residential environments: A research strategy for determining what happens in the designed environment. Journal of Architectural Education, 25(4), 95-97. https://doi.org/10.1080/10464883.1971.11102472
50. Sheldrake, P. (2007). Placing the sacred: Transcendence and the city. Literature and Theology, 21(3), 243-258. https://doi.org/10.1093/litthe/frm023
51. Shils , E. (1975). Center and periphery: Essay in macrosociology. University of Chicago Press.
52. Perkins, D. V., & Baker, F. (1991). A behavior setting assessment for community programs and residences. Community mental health journal, 27, 313-325. https://doi.org/10.1007/BF00752382
53. Popov, L., & Chompalov, I. (2012). Crossing over: The interdisciplinary meaning of behavior setting theory. International Journal of Humanities and Social Science, 2(19), 18-27.
54. Weil, Simone. (1952). The Need for roots: Prelude to a Declaration of Duties Towards Mankind. London: Routledge & Kegan Paul.
55. Zubaidi, F., Santosa, H. R., Faqih, M. (2013). Territoriality in the Traditional Context, Psychology and Behavioural Sciences. 2(3), 89-95.