مقایسه تطبیقی تناسبات نمای ورودی و فضای داخلی گنبدخانه در بقاع متبرکه دوره صفوی در اصفهان
محورهای موضوعی : معماری
1 - دانشجوی دکتری معماری، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه قم، قم، ایران.
کلید واژه: تناسبات هندسی, مستطیل طلایی, گنبدخانه, بقاع صفوی, شهراصفهان.,
چکیده مقاله :
در تاریخ تمدن اسلامی ایران، بقاع متبرکه پس از مساجد نقش برجسته‌ای در معماری داشته‌اند. هدف این پژوهش شناسایی و تحلیل تناسبات نمای کلی ورودی، سردر و فضای داخلی گنبدخانه نمونه‌های منتخب این دوره است. روش تحقیق شبه‌تجربی و با رویکرد استقرایی بوده و داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای، نقشه‌های معماری و مشاهدات میدانی گردآوری شده و نمونه‌ها به‌صورت هدفمند انتخاب شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد در طراحی این بقاع از الگوهای هندسی هم‌گرا مانند مستطیل طلایی و شش‌ضلعی منتظم استفاده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد هم‌گرایی هندسی در همه دوره‌های صفوی حفظ شده و استفاده از شش‌ضلعی و مستطیل طلایی در برخی نمونه‌ها، به‌ویژه دوره دوم و سوم، مشهود است. همچنین تفاوت کارکرد بقاع تأثیری بر این تناسبات نداشته است.
Architecture reflects a cultural worldview and, in Islamic architecture, goes beyond physical elements to convey philosophical, religious, and rational concepts. In Iran, burial rituals and sacred shrines have played a significant role in cultural identity and urban formation. During the Safavid era, coinciding with the consolidation of the Shiite state, the construction and reconstruction of shrines reached their peak, employing precise geometric principles and proportions in their design. Safavid shrines in Isfahan are prominent examples of this tradition, not only showcasing the grandeur of Islamic-Iranian architecture but also providing insights into geometric proportions that can guide the restoration of historical monuments and inspire contemporary architecture. The present study, focusing on entrance façades and the interior domed spaces, analyzes the geometric proportions of these architectural elements across three Safavid periods. The research method is based on a quasi-experimental approach and employs inductive reasoning. Due to the uneven distribution of shrines across historical periods, samples were purposefully selected from prominent Safavid shrines in Isfahan. Considering the fundamental architectural developments of the Safavid era, it was divided into three chronological phases, and six shrines were selected for their geometric diversity, construction dates, and availability of documentation. Required data were collected from Ganjnameh maps, cultural heritage records, and field observations, and the geometric proportions of the main façades and domed chambers were extracted and compared. Findings indicate that Safavid architects applied precise geometric principles and the golden ratio in designing entrance façades and domed chambers of sacred shrines. Examination of selected examples in Isfahan revealed that entrance façades, as prominent visual elements, and domed chambers, as the central axis of the building, were designed based on regular geometries such as regular hexagons and golden rectangles. In the first period, the design of the buildings began with basic and simple geometric proportions. In the second period, greater development and variety in proportions and geometric patterns were observed, creating enhanced visual harmony in the interior spaces and entrance façades. In the third period, previous principles and patterns were consolidated and refined, achieving the peak of geometric cohesion and visual harmony in shrine design. The results demonstrate the continuous adherence of the three historical periods to specific geometric patterns in Safavid architecture, which played a crucial role in establishing visual identity and spatial harmony in sacred shrines. Accordingly, it can be concluded that among the selected Safavid examples in Isfahan, there is a convergence in the architectural proportions of main entrances and interior domed spaces across all three historical periods. Moreover, in all cases, the design of façades and domed chambers was based on Iranian geometry derived from regular hexagons, and in the entrance façades—especially in the second and third periods—golden rectangle proportions were employed. Therefore, it can be stated that differences in function and significance of these buildings did not affect changes in their proportions
1. ابوالوفای بوزجانی، محمد بن محمد. (۱۳۸۴). هندسه ایرانی، کاربرد هندسه در عمل. تهران: انتشارات سروش.
2. آیت‌اللهی، حبیب‌الله. (۱۳۸۰). کتاب ایران: تاریخ هنر. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
3. آیت‌اللهی، حبیب‌الله. (۱۳۹۰). مبانی هنرهای تجسمی. تهران: نشر سمت.
4. برتون، جوئل ای. (۱۳۷۷). فضای مقدس. ترجمه: مجید محمدی. تهران: نامه فرهنگ.
5. بلالی‌اسکویی، آزیتا؛ جمالی، آزیتا. (۱۳۹۸). گونه‌شناسی کالبدی-فضایی آرامگاه‌های مذهبی صفوی اصفهان. معماری اقلیم گرم و خشک، ۷(۱۰)، ۵۲–۳۱.
6. بلالی‌اسکویی، آزیتا؛ جمالی، یحیی. (۱۳۹۹). ارزیابی تغییرات کالبدی فضایی آرامگاه‌های ایلخانی و صفوی اصفهان، گامی در مسیر شناخت الگوی پیشرفت معماری اسلامی-ایرانی. مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، ۱۶(۸)، ۲۶۶–۲۱۸.
7. پوپ، آرتور اپهام. (۱۳۹۳). معماری ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشاری. تهران: دات.
8. حاتمی‌نصاری، طیبه؛ نجفی، آراز؛ فخار، زرین. (۱۴۰۲). کارکرد هندسه در زیرساخت معماری و نقوش گنبد مسجد امام و مسجد مدرسه چهارباغ. مطالعات هنر اسلامی، ۲۰(۵۰)، ۷۵۵–۷۳۷.
9. حاجی‌قاسمی، کامبیز. (۱۳۸۹). گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: امامزاده‌ها و مقابر. جلدهای ۱، ۲ و ۳. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
10. حیاتی، حامد؛ شکرشاد، محمدحسین. (۱۴۰۳). ارزیابی و مقایسه تطبیقی بر شکل‌گیری تنوع کالبدی در بقاع متبرکه شهر اصفهان. نشریه علمی اندیشه معماری، ۸(۱۵).
11. حیاتی، حامد؛ نوری، امیرمسعود. (۱۴۰۲). مقایسه تطبیقی تناسبات ایوان در مساجد دوره صفویۀ اصفهان. باغ نظر، ۲۰(۱۲۸)، ۲۶–۱۳.
12ه ربیعی، محسن؛ کریمی، فاطمه؛ زیرک‌باش، دیبا؛ رحیمی، آزیتا؛ ریاحی، محمدحسین؛ صفوی‌زاده، نسرین. (۱۳۹۷). استان‌شناسی اصفهان. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
13. سجادی‌نائینی، مهدی. (۱۳۸۷). تاریخ اصفهان. اصفهان: سازمان تفریحی فرهنگی شهرداری اصفهان.
14. شکرانی، سیدمحمد؛ نورائی، همایون. (۱۴۰۱). تحلیل و سطح‌بندی مناطق پانزده‌گانه کلان‌شهر اصفهان برمبنای رویکرد برنامه‌ریزی شهری بیوفیلیک با استفاده از روش سوارا. پژوهشهای جغرافیای انسانی، ۵۴(۳)، ۱۱۰۷-۱۱۲۴.
15. عباسی، ولی‌بیگ، نیما؛ آریا، نیکتا. (۱۴۰۰). مطالعۀ مقایسه‌ای سلسله‌مراتب ورودی مساجد جامع عباسی و سید اصفهان از منظر نظام تناسبات هندسه ایرانی در پلان. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۶(۱)، ۵۱–۳۹.
16. عقیلی، احمد. (۱۳۸۵). تخت فولاد اصفهان. اصفهان: کانون پژوهش.
17. فرانسیس، دی. کی. چینگ. (۱۳۷۸). معماری: فرم، فضا و نظم. ترجمه زهره قراگوزلو. تهران: دانشگاه تهران.
18. قاسمی‌سیچانی، مریم؛ شمشیری، فائزه. (۱۴۰۱). تحلیل تناسبات هندسی حیاط و نما در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان.
19. کرمی، اسلام؛ عباسیه، احسان. (۱۴۰۳). ارتقای کیفیت فضای شهری پیرامون مساجد از طریق طراحی معماری؛ نمونه‌ی موردی: مسجد حکیم اصفهان. معماری و شهرسازی ایران(JIAU)، ۱۵(۲)، ۱۵۹-۱۷۶، ۲۰۰۶.
20ر کوهزاد، اردشیر. (۱۳۹۶). گونه‌شناسی بقاع متبرکه منطقه لالی (مطالعه موردی بقاع با گنبدهای اورچین). باستان‌شناسی ایران، ۱۳(۷)، ۱۱۹–۱۰۵.
21. گروتر، یورگ کورت. (۱۳۷۵). زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمه جهانشاه پاکزاد. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
22. مزدآبادی، سید محسن طباطبایی؛ قادری، جعفر؛ خیراندیش، فریبا؛ صادقلو، هادی. (۱۴۰۳). شناسایی و تحلیل عوامل تسهیل‌کننده و بازدارنده در توسعه گردشگری شبانه شهر اصفهان. فصلنامه علمي اقتصاد و مديريت شهري، ۱۲(۴۸)، ۱-۲۰،.
23. مستغنی، علیرضا. (۱۳۷۴). کنکاشی بر نحوه شکل‌گیری تناسبات در خانه‌های ایرانی. مجموعه مقالات تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ارگ بم، کرمان، ایران.
24. مسعودی‌اصل، بهزاد؛ جوادی، شهره؛ براتی، ناصر؛ فرزین، احمدعلی. (۱۳۹۷). مبانی معماری مقابر امامزادگان در ایران. باغ نظر، ۱۵(۶۴)، ۱۴–۵.
25. معماریان، غلامحسین. (۱۳۶۷). نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران. جلد ۱. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه علم و صنعت.
26. نصر، سید حسین. (۱۳۷۴). سنت اســامی در معماری ایرانی درجاودانگی هنر. ترجمة سید محمد آوینی، تهران: انتشارات برگ.
27. هیلنبراند، رابرت. (۱۳۷۷). معماری اسلامی (فرم، عملکرد و معنی).
28. هیلنبراند، رابرت. (۱۳۸۰). تاریخ کمبریج (تاریخ ایران، معماری ایران در دوره صفوی). ترجمه یعقوب آژند. تهران: جامی.
29. هیلنبراند، رابرت. (۱۳۸۷) . معماری اسلامی. ترجمه باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه.
30. Ahmadinya, E., & Emadi, H. (2024). Khūrigān: a Recently Discovered Post-Achaemanid Rock-Cut Tomb near Naqsh-e Rostam, Iran. Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 30(1), 113-136.
31. Al-Musawi, S. H. H., & Fadawi, M. H. (2023). The architectural design of the holy shrines. Al-Academy, 303-320.
32. Al-Saaidy, H. J. E., & Alobaydi, D. (2021). Measuring geometric properties of urban blocks in Baghdad: A comparative approach. Ain Shams Engineering Journal, 12(3), 3285-3295.
33. Bağırov, S. (2024). Şah İsmayıl 34. və məqbərələrin təmir-bərpa işləri. Proceedings of 1st International Shah Ismail Khatai Symposium.
34. Callieri, P. (2021). Funerary Customs. A Companion to the Achaemenid Persian Empire, 2, 1271-1284.
35. Coronado, J. B., Vidal, M. P. L., Ravilli, G. A., Rosario, M. D., Santos, A. M. L., & Guzman, M. P. S. (2023). Conception of death in different cultures and funeral rites in Bolivia, China, Indonesia, Madagascar and USA. Community and Interculturality in Dialogue, 3, 64-64.
36. Dabbour, L. M. (2012). Geometric proportions: The underlying structure of design process for Islamic geometric patterns. Frontiers of Architectural Research, 1(4), 380-391.
37. Esfahani, A. S., Aarab, A., Arab, E. A., Kalantar, S., Hadi, Z., & Hashemi, F. (2017). Excavations at the Jahānnamā complex: urban archaeology at Isfahan, Iran. Antiquity, 91(355), e7.
38. Gangwar, G. (2017). Principles and applications of geometric proportions in architectural design. Journal of civil engineering and environmental technology, 4(3), 171-176.
39. Godazgar, H. (2020). From ‘Islamism’to ‘spiritualism’? The individualization of ‘religion’in contemporary Iran. Religions, 11(1), 32.
40. Jackson, P. (2017). The Mongols and the Islamic world: From conquest to conversion. Yale University Press.
41. Januszewski, W. (2023). An outline of the geometric proportion systems in architecture. Architectus.
42. Kazlacheva, Z. (2017). An investigation of application of the golden ratio and Fibonacci sequence in fashion design and pattern making. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering.
43. Khajegir, A. R., Afroogh, M. R., & Fahim, A. R. (2018). The Art of Islamic Architecture during the Safavid Period and the Introduction of the Teachings of Islam. Journal of Fine Arts, 1(3), 37-42.
44. Lynch, K. (1960). The Image of the City. Cambridge,MIT Press.
45. Makmur, M., Mulyadi, Y., Hasanuddin, H., Hadrawi, M., Kalsum, N., Sahroni, A., & Wattimena, L. (2022). Tomb Architecture. 9th Asbam International Conference (Archeology, History, & Culture In The Nature of Malay)(ASBAM 2021).
46. Miettunen, P. H. (2018). Agency and the roles of Southern Jordanian Bedouin women on pilgrimage and visiting holy sites. Approaching Religion, 8(2), 40-53.
47. Monitha, C., Haryono, T. N. W., & Susanti, W. D. (2021). ARCHITECTURE AS A REALIZATION OF THE NEED OF THE RELIGIOUS CULTURE IN INDONESIA. Border: Jurnal Arsitektur, 3(2), 71-80.
48. Nabavi, F., & Ahmad, Y. (2016). Is there any geometrical golden ratio in traditional Iranian courtyard houses? ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 10(1), 143.
49. Silvayeh, S., Daneshjoo, K., & Farahani, S. F. (2013). Geometry in Pre-Islamic Iranian Architecture and Its Manifestation in Contemporary Iranian Architecture. Naqshejahan (3) 1: 55-66. In.
50. Valsson, S. (2020). Reflection of Culture on Architecture. International Journal of Architectural Heritage, 3(1), 17-29.
51. Zaman, M., Javeed, F., & Iqbal, M. (2024). Form Analysis of Mughal Funerary Architecture: A Study of Lahore's Imperial Tombs. Journal of Development and Social Sciences, 5(2), 598-614.
