تحلیل فضایی عوامل موثر بر تحقق شهر هوشمند انسان محور (نمونه موردی مناطق کلانشهر تهران)

محورهای موضوعی : کاربرد GIS&RS در برنامه ریزی شهری

مونا صالحی برمی ¹ , رحیم سرور ² , علی توکلان ³

1 - دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات
2 - استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
3 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه علوم تحقیقات تهران

تاریخ دریافت : 1404/02/25 تاریخ پذیرش : 1404/03/22 تاریخ انتشار : 1404/05/02

کلید واژه: شهر هوشمند انسان‌محور, حکمروایی شهری, تحلیل عاملی, عدالت فضایی, کلانشهر تهران,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر تحقق شهر هوشمند انسان‌محور در کلانشهر تهران و با رویکردی توصیفی–تحلیلی انجام شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌ای ساختارمند با تأیید روایی صوری توسط خبرگان و پایایی مناسب (آلفای کرونباخ 81/0) بود. جامعه آماری شامل شهروندان مناطق ۲۲گانه تهران بوده و بر اساس فرمول کوکران، 384 نمونه به‌صورت تصادفی طبقه‌بندی‌شده انتخاب شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 تحلیل شدند. در گام نخست، با تحلیل عاملی اکتشافی، ده عامل کلیدی مؤثر بر تحقق شهر هوشمند انسان‌محور شناسایی شد که «حکمروایی شهری» با سهم تبیینی 98/34 درصد در صدر عوامل قرار گرفت. در ادامه، با استفاده از آزمون تی تک‌نمونه‌ای، وضعیت هر یک از عوامل بررسی گردید و مشخص شد که تنها شاخص‌های «شهروند هوشمند»، «دسترسی انسان‌محور» و «حس تعلق» در وضعیت نسبتاً مطلوب قرار دارند، در حالی که سایر مؤلفه‌ها از جمله «حکمروایی»، «حمل‌ونقل»، «محیط زیست»، «کیفیت کالبدی»، «مشارکت اجتماعی»، «عدالت و آرامش» و «پایداری» در وضعیت نامطلوب قرار گرفته‌اند. همچنین، آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی شاخص‌ها نشان داد که «دسترسی انسان‌محور» (میانگین رتبه 99/7) و «حس تعلق» (97/7) در جایگاه‌های نخست، و «حکمروایی شهری» (34/4) در پایین‌ترین جایگاه قرار دارند. در تکمیل این تحلیل‌ها، با بهره‌گیری از نقشه‌های موضوعی در محیط ArcGisPro ، توزیع فضایی شاخص‌های اصلی در سطح مناطق ۲۲گانه تهران ترسیم شد. تحلیل فضایی نشان داد که مناطق شمالی و شمال‌غربی شهر از سطح مطلوب‌تری در شاخص‌های انسان‌محور برخوردارند، در حالی که مناطق جنوبی و جنوب‌شرقی از وضعیت ضعیف‌تری رنج می‌برند؛ مسئله‌ای که بیانگر شکاف فضایی و نابرابری ساختاری در توزیع شاخص‌های هوشمند انسان‌محور است. این یافته‌ها بر لزوم اتخاذ رویکرد عدالت‌محور، مشارکتی و فضامحور در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری شهری تأکید دارد.

چکیده انگلیسی:

This study aims to identify and analyze the factors influencing the realization of a human-centered smart city in Tehran metropolis using a descriptive-analytical approach. Data were collected through a structured questionnaire, whose content validity was confirmed by experts, and internal consistency was verified with a Cronbach’s alpha of 0.81, indicating high reliability. The statistical population included citizens across Tehran’s 22 districts, and 384 respondents were selected through stratified random sampling based on Cochran's formula. The data were analyzed using SPSS v24. An exploratory factor analysis (EFA) identified ten key components of a human-centered smart city, with urban governance emerging as the most significant, explaining 34.98% of total variance. A one-sample t-test revealed that only the components of smart citizens, human-centered accessibility, and sense of belonging were in a relatively favorable condition, whereas others—including governance, transportation, environmental quality, physical infrastructure, social participation, equity, and sustainability—remained unsatisfactory. Furthermore, Friedman’s test ranked the components, with human-centered accessibility (mean rank: 7.99) and sense of belonging (7.97) at the top, and urban governance (4.34) at the lowest rank.

To complement the statistical findings, spatial distribution of the indicators was mapped using GIS-based thematic analysis across the 22 districts. The spatial analysis revealed a clear regional disparity: northern and northwestern districts exhibited relatively high human-centered smartness, while southern and southeastern areas lagged behind. This spatial gap underscores the structural inequality and calls for a shift toward justice-oriented, participatory, and spatially balanced urban planning. The study highlights the necessity of integrating both technological and social dimensions in urban policy to achieve a truly inclusive and human-centered smart city.

منابع و مأخذ:

احسانی فرد, زیاری, کرامت اله. (2023). تحلیل شاخص های هوشمند سازی شهر و شهرداری سمنان با تلفیق تکنیک بهترین-بدترین BWM و دلفی فازیFuzzy Delphi. فصلنامه چشم انداز شهرهای آینده, 3(4), 109-131.‎
انصاری، میترا (1402)، واکاوی عوامل موثر بر تحقق شهر انسان‌محور با رویکرد آینده‌پژوهی مطالعه موردی: شهر همدان، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 13(1)، 172-155.
تقوایی, مسعود, شفیعی, مرجان. (2022). تحلیل شاخص‌ها و تبیین راهبردهای تحقق هوشمندسازی شهری (مطالعۀ موردی: شهر اصفهان). برنامه ریزی فضایی, 12(1), 51-80.‎
حسنی، زهرا، احمدی، فرشته (1399)، تبیین معیارها و شاخص‌های شهر هوشمند در شهرهای جدید با تأکید بر زندگی هوشمند، کنفرانس ملی عمران، معماری و فناوری اطلاعات در زندگی شهری، SID. https://sid.ir/paper/900250/fa
رجبی جورشری، مجید؛ امیر عضدی، طوبی؛ سرور، رحیم؛ توکلی نیا، جمیله (1402)، ارزیابی تحقق شهر هوشمند با تاکید بر رویکرد کیفیت زندگی شهری، مورد مطالعه: منطقه ۲ شهر تهران، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 23(70)، 504-487.
رهنما, حسینی, محمدی حمیدی. (2020). سنجش و ارزیابی شاخص های شهر هوشمند در کلان‌شهر اهواز. پژوهشهای جغرافیای انسانی, 52(2), 589-611.‎
صالحی پناهی, میرمحمد, درسخوان, رسول, سینگری, مریم, & فرامرزی, مهسا. (1401). ارزیابی مؤلفه‌های شهر هوشمند در راستای بهبود خدمات شهری. پدافند غیرعامل, 13(4), 95-105.
A. Kuzior, A. Kwilinski A. and V. Tkachenko, Sustainable development of organizations based on the combinatorial model of artificial intelligence. Entrepreneurship and Sustainability Issues, 7(2), pp. 1353-1376. http://doi.org/10.9770/jesi.2019.7.2(39), 2019.
Akande, A., Cabral, P., Gomes, P., & Casteleyn, S. (2019). The Lisbon ranking for smart sustainable cities in
Albino, V., Berardi, U., & Dangelico, R. (2015). Smart cities: Definitions, dimen-sions, performance, and initiatives. Journal of Urban Technology, 22 (1), 3–21. 10.1080/10630732.2014.942092
Almeida, V. A. F., Doneda, D., & Moreira Da Costa, E. (2018). Humane smart cities: The need for governance. IEEE Internet Computing, 22(2), 91–95.https://doi.org/10.1109/MIC.2018.022021671
Batty, M., Axhausen, K. W., Giannotti, F., Pozdnoukhov, A., Bazzani, A., Wachowicz, M., Ouzounis, G., & Portugali, Y. (2012). Smart cities of the future. European Physical Journal: Special Topics, 214(1), 481–518.
Bloom Consulting. (2018). Digital city index . Retrieved from https://www.digitalcityindex.com/ Accessed July 13, 2021.
Borsekova, K., Koróny, S., Va ň ová, A., & Vitáli š ová, K. (2018). Functionality between the size and indicators of smart cities: A research challenge with policy implications. Cities (London, England), 78 17-2. 10.1016/j.cities.2018.03.010
Camero, A., & Alba, E. (2019). Smart City and information technology: A review. Cities (London, England), 93 , 84–94. 10.1016/j.cities.2019.04.014
Capdevila, I., & Zarlenga, M. I. (2015). Smart city or smart citizens? The Barcelona case. Journal of strategy and management, 8(3), 266-282.
Caragliu, A., Del Bo, C., & Nijkamp, P. (2011). Smart Cities in Europe. Journal of Urban Technology, 18 (2), 65–82. 10.1080/10630732.2011.601117
Cavada, M., Hunt, D., & Rogers, C. (2014). Smart cities: Contradicting defini-tions and unclear measures. In Proceedings of the 4th world sustainability forum . 10.13140/2.1.1756.5120
Choi, H. S., & Song, S. K. (2022). Direction for a transition toward smart sustainable cities based on the diagnosis of smart city plans. Smart Cities, 6(1), 156-178.
Chourabi, H., Nam, T., Walker, S., Gil-Garcia, J. R., Mellouli, S., Nahon, K., Pardo, T. A., & Scholl, H. J. (2012). Understanding Smart Cities: An Integrative Framework. Proceedings of the 45th Hawaii International Conference on System Sciences (HICSS-45), 2289–2297.
Cingolani, L., McBride, K., & Hammerschmid, G. (2022). Human Centric Smart Cities. Redefining the smart city. Hertie School Centre for Digital Governance.
Cocchia, A. (2014). Smart and digital city: A systematic literature review. Smart City , 13– 43. 10.1007/978-3-319-06160-3_2
Cohen, B. (2014). The smartest cities in the world 2015: Methodology . Fast Com-pany Retrieved from https://www.fastcompany.com/3038818/the-smartest-cities-in-the-world-2015-methodology Accessed July 13, 2021
Dameri, R. (2013). Searching for smart city definition: A comprehensive pro-posal. International Journal of Computers & Technology, 11 (5), 2544–2551. 10.24297/ijct.v11i5.1142
EasyPark Group. (2019). Smart cities index 2019 . Retrieved from https://www.easyparkgroup.com/smart-cities-index/ Accessed December 9, 2020.
Esposito, G., Clement, J., Mora, L., & Crutzen, N. (2021). One size does not fit all: Framing smart city policy narratives within regional socio-economic contexts in Brussels and Wallonia.
Fernandez-Anez, V. (2016). Stakeholders approach to smart cities: A survey on smart city definitions. Smart Cities , 157–167. 10.1007/978-3-319-39595-1_16
Ferraro, S. (2013). Smart cities, analysis of a strategic plan (Doctoral dissertation).
Gibson, D., Kozmetsky, G., & Smilor, R. (1992). The technopolis phenomenon . Rowman & Littlefield Publishers .
Giela, M. (2023). The Human Element in the Context of Smart Cities. Management Systems in Production Engineering, 31(3), 300-305.
Giffinger, R. (2015). Smart city concepts: Chances and risks of energy efficient urban development. In Smart Cities, Green Technologies, and Intelligent Transport Systems: 4th International Conference, SMARTGREENS 2015, and 1st International
Grossi, G., Meijer, A., & Sargiacomo, M. (2020). A public management perspective on smart cities: ‘Urban auditing’ for management, governance and accountability. Https://Doi.Org/10.1080/14719037.2020.1733056, 22(5), 633–647.
Hao, L., Lei, X., Yan, Z., & ChunLi, Y. (2012). The application and implementation research of smart city in China. In Proceedings of the International Conference on System Science and Engineering (ICSSE). 10.1109/icsse.2012.6257192
Hu, R. (2019). The state of smart cities in China: The case of Shenzhen. Energies, 12 (22), 4375. 10.3390/en12224375
Johnson, P. A., Robinson, P. J., & Philpot, S. (2020). Type, tweet, tap, and pass: How smart city technology is creating a transactional citizen. Government Information Quarterly, 37(1), 101414. https://doi.org/10.1016/j.giq.
Ji, T., Chen, J. H., Wei, H. H., & Su, Y. C. (2021). Towards people-centric smart city development: Investigating the citizens’ preferences and perceptions about smart-city services in Taiwan. Sustainable Cities and Society, 67, 102691.
Ji, T., Chen, J. H., Wei, H. H., & Su, Y. C. (2021). Towards people-centric smart city development: Investigating the citizens’ preferences and perceptions about smart-city services in Taiwan. Sustainable Cities and Society, 67, 102691.
Lai, C. M. T., & Cole, A. (2023). Measuring progress of smart cities: Indexing the smart city indices. Urban governance, 3(1), 45-57.
Lara, A. P., Da Costa, E. M., Furlani, T. Z., & Yigitcanlar, T. (2016). Smartness that matters: towards a comprehensive and human-centred characterisation of smart cities. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 2(2), 1-13.
Macke, J., Casagrande, R. M., Sarate, J. A. R., & Silva, K. A. (2018). Smart city and quality of life: Citizens’ perception in a Brazilian case study. Journal of Cleaner Production, 182, 717–726. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2018.02.
Meijer, A., & Thaens, M. (2018). Urban Technological Innovation: Developing and 18/19 Human Centric Smart Cities / Policy Brief, January 2022
Testing a Sociotechnical Framework for Studying Smart City Projects. Urban Affairs Review, 54(2), 363–387. https://doi.org/10.1177/1078087416670274
M. Parés and H. March, Short Guides for Citizen Participation 3. Guide to Evaluating Participatory Processes, Barcelona: Government of Catalonia Department of Governance and Institutional Relations Innovation and Democratic Quality Programme, 2018.
McBride, K., Cingolani, L., & Hammerschmid, G. (2022). Human Centric Smart Cities.
Mir, M., Hafez Rezazadeh, M., & Anvari, M. R. (2022). Analysis of the Smartening Infrastructure Role on the Quality of Life of Suburban Rural Settlements (Case Study: Zabol City, Iran Southeast). Sustainable Rural Development, 6(2), 195-202.
Muggah, R., & Barber, B. (2016). Why cities rule the world Accessed 25 June 2020 htt ps://ideas.ted.com/why-cities-rule-the-world/.
Mosannenzadeh, F., Bisello, A., Vaccaro, R., D’Alonzo, V., Hunter, G., & Vet-torato, D. (2017). Smart energy city development: A story told by urban planners. Cities (London, England), 64 , 54–65. 10.1016/j.cities.2017.02.001
Nazari, V., Gholami, M., Fooladi, M. M., Majorzadehzahiri, A., & Alashkar, E. M. (2021). Smart city trend in Tehran. In E3S Web of Conferences (Vol. 263, p. 05052). EDP Sciences.
Neirotti, P., De Marco, A., Cagliano, A., Mangano, G., & Scorrano, F. (2014). Current trends in smart city initiatives: Some stylised facts. Cities (London, England), 38 , 25– 36. 10.1016/j.cities.2013.12.010
Patrão, C., Moura, P., & Almeida, A. (2020). Review of smart city assessment tools. Smart Cities, 3 (4), 1117–1132. 10.3390/smartcities3040055
Sharifi, A. (2022). Smart city indicators: Towards exploring potential linkages to disaster resilience abilities. APN Sci Bull, 12(1), 75-89.
Treude, M., Schüle, R., & Haake, H. (2022). Smart Sustainable cities —case study Südwest-falen Germany. Sustainability, 14 (10), 5957. 10.3390/su14105957
United Nations. (2018a). World urbanization prospects: The 2018 revision Accessed 30 June 2020 https://population.un.org/wup/Country-Profiles/
United Nations. (2020). Goal 11: Make cities inclusive, safe, resilient and sustainable Accessed 30 June 2020 https://unstats.un.org/sdgs/report/2016/goal-11/.
van den Berg, A. C., Giest, S. N., Groeneveld, S. M., & Kraaij, W. (2020). Inclu-sivity in online platforms: Recruitment Strategies for improving participation of diverse sociodemographic groups. Public Administration Review, 80 (6), 989–1000. 10.1111/puar.13215
Visvizi, A., & Lytras, M. D. (2018). It’s not a fad: Smart cities and Smart Villages Research in European and global contexts. Sustainability, 10 (8), 2727. 10.3390/su10082727
Vogl, T. M., Seidelin, C., Ganesh, B., & Bright, J. (2020). Smart technology and the emer-gence of algorithmic bureaucracy: Artificial intelligence in UK local authorities. Public Administration Review, 80 (6), 946–961. 10.1111/puar.13286
Xu, H., & Geng, X. (2019). People-centric service intelligence for smart cities. Smart Cities, 2(2), 135-152.
Yigitcanlar, T., Kamruzzaman, M., Foth, M., Sabatini-Marques, J., da Costa, E., & Ioppolo, G. (2019). Can cities become smart without being sustainable? A systematic review of the literature. Sustainable Cities and Society, 45, 348–365. https://doi.org/ 10.1016/j.scs.2018.11.033