بررسی ظرفیت سند جامع 25 ساله ایران و چین درارتقاء جایگاه منطقه ای ایران
محورهای موضوعی : علوم سیاسی- روابط بین الملل
سید علی طباطبایی پناه
1
,
امیر هادی
2
,
رضا جلالی
3
,
اردشیر سنایی
4
1 - دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی-دانشکده علوم سیاسی-گروه روابط بین الملل
2 - دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی-دانشکده علوم سیاسی-گروه روابط بین الملل
3 - دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی-دانشکده علوم سیاسی-گروه روابط بین الملل
4 - دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی-دانشکده علوم سیاسی-گروه روابط بین الملل
کلید واژه: سند جامع , جایگاه منطقه ای ایران, وابستگی متقابل ,
چکیده مقاله :
چین ازمهمترین شرکاء ایران است. درسال 2021 سند25 ساله همکاری ایران و چین مبادله گردید.اجرای این سند بروابستگی می افزاید و این وابستگی منجر به عمق ارتباط وحمایت طرفین در مسائل کلان می شود.سرمایه گذاری شرکت های چینی درایران باعث برهم خوردن پیگیری سیاست توازن چین ، دسترسی ایران به منابع بیشتر، افزایش پشتوانه ایران و امکان پیگیری سیاستهای منطقه ای ایران خواهد شد.درآسیای مرکزی با ساخت یک سری خطوط لوله و راه آهن - مانند کریدور قزاقستان – ترکمنستان، ایران - سعی کرده خود رابه عنوان خروجی آسیای مرکزی به خلیج فارس قرار دهد.دراینصورت کشورهای آسیای مرکزی قادر خواهند بودبدون نیاز به عبوراز روسیه، گاز طبیعی رابه اروپا و آسیا برسانندو ایران نفوذ واهرم بیشتری درآسیای مرکزی به دست خواهد آورد.بنابراین تحقق سند 25 ساله از حوزه های مختلف منجربه ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران درغرب آسیا و آسیای مرکزی می گردد.سه مزیت نسبی ایران شامل تأمین انرژی پایدار،دسترسی امن ترانزیتی به آسیای میانه و شرق مدیترانه وایجاد امنیت در جغرافیای اسلامی، توأمان، سه نیاز اصلی چین برای حفظ چرخه ثبات و رشد اقتصادی در دهه‌های آینده است؛در مقابل،تأمین زنجیره ارزش افزوده مشتقات انرژی، تکمیل زیرساختهای ترانزیتی وتسهیل دسترسی به منابع مالی مزایای چین برای اقتصاد ایران محسوب میشود.
china is one of Iran's most important partners.In 2021,the 25-year cooperation document between Iran and China was exchanged. The implementation of this document increases dependence, and this dependence leads to the depth of communication and support of the parties on major issues. In Central Asia, by building a series of pipelines and railways - such as the Kazakhstan-Turkmenistan corridor - Iran has tried to position itself as the outlet of Central Asia to the Persian Gulf. In this case, Central Asian countries will be able to deliver natural gas to Europe and Asia without the need to pass through Russia, and Iran will gain greater influence and influence in Central Asia.Therefore,the realization of the 25-year document will lead to the promotion of Iran's regional position in West Asia and Central Asia in various areas.Iran's three comparative advantages, including providing sustainable energy, secure transit access to Central Asia and the Eastern Mediterranean, and creating security in the Islamic geography, together meet China's three main needs to maintain Thecycle of stability and economic growth inthe coming decades; incontrast, providinga value-added chain ofenergy derivatives, completing transit infrastructure, and facilitating access tofinancial resources areconsidered China's benefits for the Iranian economy
1- انوری،حمیدرضا و رحمانی موحد، مرتضی ،1387،«سازمان همکاری شانگهای؛ چشم اندازی به سوی جهان چند قطبی»،وزارت امور خارجه
2- بایراملو، بخشعلی، 1400، نگاه چینی به "برنامه همکاریهای جامع ۲۵ ساله ایران و چین"، انتشارات موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، تهران
3- بزرگی ،وحید،1375 ،از وابستگی متقابل تا حکمرانی جهانی بنیادهای همکاری در سیاست جهانی،نشر قومس
4- راه نجات،میترا و تقی پور جاوید، میترا(1400)، تأثیر رقابت چین و اتحادیه اروپا در غرب آسیا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهش های راهبردی سیاست، دوره ،10، شماره38
5- سجادپور،محمدکاظم و شریعتی،شهرام(1390)،گزاره ایران در روابط آمریکا و چین،فصلنامه بین المللی ژئوپلتیک
6- شفیعی، نوذر (1401) "تحلیل توافق نامه 25 ساله ایران و چین در پرتو تحولات سیاست خارجی چین" فصلنامه علمی پژوهشی ، مطالعات اقتصاد سیاسی بین المللی
7- لیام فهمی و رابرت راندل ،1390،آموختن از آینده،سناریوهای آینده نگاری رقابتی،تهران:مرکز آینده پژوهی علوم فناوری
8- مشیرزاده، حمیرا (1386)، تحول در نظریه‌های روابط بینالملل، تهران: سمت مرکز بررسی‌های استراتژیک
9- محمدی و صالحی (1401) «اقتصاد سیاسی راه ابریشم جدید چین و وابستگی متقابل ایران»،فصلنامه علمی مطالعات روابط بین الملل،دوره 15،شماره 2
10- مرکز پژوهش های مجلس(1395)،بررسی جامع روابط دو جانبه ایران و چین،معاونت پژوهش های سیاسی-حقوقی ، دفتر مطالعات سیاسی، شماره14825،
11- موسوی نیا،سید رضا،1399،نقدی بر الگوی امتداد حال در آینده پژوهی،فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست،دوره نهم، شماره35
12- نیاکویی،سیدامیر وپیرمحمدی،سعید،(1397)،سیاستگذاری امنیتی ایران در قبال منازعات خاورمیانه پس از بهار عربی،فصلنامه علمی پژوهشی سیاستگذاری عمومی، دوره 5 ، شماره1
13- وزارت امورخارجه (1399). »ویرایش نهایی برنامه همکاری جامع 25 ساله ایران و چین«، دبیرخانه ساز و کار عالی مشارکت جامع راهبردی ایران و چین، خردادماه
14- هلمان،سباستین،1399،((نظام سیاسی چین))،نشر ابزار معاصر تهران.
15- یاریان، افسانه(1401) ،(جایگاه ایران در سیاست خارجی چین)، پژوهشنامه ایرانی سیاست بین الملل
16-
17- *Alterman, Jon B. (2019). written testimony for the House Foreign Affairs Subcommittee on the Middle East, North Africa, and international Terrorism, Hearing on Chinese and Russian Influence in the Middle East, May 9, 2019, 5.
18- Bliddal, Henrik; Sylvest, Casper; Wilson, Peter, 2013, Classics of International Relations: Essays in Criticism and Appreciation Taylor and Francis, Hoboken, available at: https://www.gvsu.edu/cms4/asset/54A33349-DDB5-9122-52D039391EF8BB6C/keohane_and_nye_essay_13.pdf
19- * Ford L., & Hill, M., (2019). China’s Evolving Ties with the Middle East. Asia Society, https://asiasociety.org/asias- new-pivot/china
20- Fulton, J., (2020). U.S.-China Relations in 2020: Enduring Problems and Emerging Challenges. https://www.uscc.gov/sites/default/files/2020- 09/Fulton_Testimony.pdf
21- Foley, Sean. (2017). When oil is not enough: sino- saudi relations and vision 2030. Asian Journal of Eastern and Islamic Studies. 11
22- *Gill, Stephen and David, Law (1988). The Global Economy: Perspectives, Problems and Policies, Hemel Hempstead: Harwester Wheatsheaf.
23- Jonathan Fulton(2018 ).China’s Changing Role in the Middle East,Atlantic Council, June 5, 4
24- Talebi Arani, Ruhollah and Others (2016), “The Role of Energy in the Development of International Relations between Iran and Turkey with Emphasis on Natural Gas”, National Research Monthly, Vol. 1, No. 3, pp. 86-106 [in Persian].
25- * Tollison, R.D., and Willett, T.D. (1973). Some simple economics of voting. Public Choice 16
26- *Tarabay, Jamie, (2018). “CIA Official: China Wants to Replace US as World Superpower,” CNN (21 July 2018),
27- Keck, Zachary, 2013, Iran and China: Destinated to clash, available at: https://www.boulevard-exterieur.com/Iran-and-China-Destinated-to-clash.html
28- *Keohane, R. O., & Nye, J. S. (1973). Power and Interdependence. Survival, 15, 158-165.
29- *Waltz, Kenneth .(1979). Theory of International Politics, New York: Random House.
30- * Xinhua, (2019). China, Saudi Arabia Agree to Expand Cooperation. http:// www.xinhuanet.com/ english/
Investigating the 25-year Iran-China Cooperation Document in Promoting Iran’s Regional Position
Amir Hadi1, Seyyed Ali Tabatabaie Panah2, Reza Jalali3, Ardeshir Sanaie4 |
Received:2025/04/19 Accepted:2025/06/07 |
| Research Article |
Abstract China is one of Iran's most important partners. In 2021, the 25-year Iran-China Cooperation Document was exchanged. The implementation of this document increases dependence. The main question of this research is what capacity does the comprehensive 25-year Iran-China Document have in promoting Iran's regional position? The main hypothesis of the research is that it seems that the needs of the Iranian and Chinese sides for each other and capability to promote Iran's regional position. Chinese investment in Iran will disrupt China's pursuit of a balancing policy, Iran's access to more resources, and the possibility of pursuing Iran's regional policies in West Asia. In Central Asia, by building a series of pipelines and railways, Iran has tried to position itself as the outlet of Central Asia to the Persian Gulf. Therefore, the implementation of the 25-year document will lead to the promotion of Iran's regional position. Iran's three comparative advantages, including providing sustainable energy, secure transit access to Central Asia and the Eastern Mediterranean, and creating security in the Islamic geography, are together China's three main needs to maintain the cycle of stability and economic growth in the coming decades; in contrast, providing a value-added chain of energy derivatives, completing transit infrastructure, and facilitating access to financial resources are considered China's advantages for the Iranian economy.
Keywords: Comprehensive document, Iran's regional position, Interdependence |
Hadi, A., Tabatabaie Panah, S. A., Jalali, R., & Sanaie, A. (2025). Investigating the 25-year Iran-China Cooperation Document in Promoting Iran’s Regional Position. Journal of Political and International Research, 17(62), pp.17-30. |
[1] Department of International Relations , TC. C., Islamic Azad University, Tehran, Iran
[2] Department of International Relations , TC. C., Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Corresponding Author)
[3] Department of International Relations , TC. C., Islamic Azad University, Tehran, Iran
[4] Department of International Relations , TC. C., Islamic Azad University, Tehran, Iran
بررسی ظرفیت سند جامع 25 ساله ایران و چین درارتقاء جایگاه منطقه ای ایران
امیر هادی1 ، سیدعلی طباطبایی پناه 2،رضا جلالی3، اردشیر سنایی4
|
[1] گروه روابط بین الملل، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[2] گروه روابط بین الملل، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران )نویسنده مسئول)
[3] گروه روابط بین الملل، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[4] گروه روابط بین الملل، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
مقاله پژوهشی | تاریخ دریافت: 30/01/1404 تاریخ پذیرش: 17/03/1404 |
چکیده چین از مهمترین شرکاء ایران است. در سال 2021 سند 25 ساله همکاری ایران و چین مبادله گردید. اجرای این سند بر وابستگی می افزاید . سوال اصلی این پژوهش براین است که سند جامع 25 ساله ایران و چین دارای چه ظرفیتی در ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران می باشد؟ فرضیه اصلی پژوهش بدین صورت است که بنظر می رسد نیازهای طرف ایرانی و چینی به یکدیگر واجرای سند 25 ساله ایران و چین ظرفیت و قابلیت لازم را برای ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران دارد. سرمایه گذاری چینی ها در ایران باعث برهم خوردن پیگیری سیاست توازن چین ، دسترسی ایران به منابع بیشتر و امکان پیگیری سیاستهای منطقه ای ایران درغرب آسیا خواهد شد.در آسیای مرکزی با ساخت یک سری خطوط لوله و راه آهن ،ایران سعی کرده خود رابه عنوان خروجی آسیای مرکزی به خلیج فارس قرار دهد.بنابراین تحقق سند 25 ساله منجر به ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران می گردد. سه مزیت نسبی ایران شامل تأمین انرژی پایدار، دسترسی امن ترانزیتی به آسیای میانه و شرق مدیترانه و ایجاد امنیت در جغرافیای اسلامی، توأمان، سه نیاز اصلی چین برای حفظ چرخه ثبات و رشد اقتصادی در دهه‌های آینده است؛ در مقابل، تأمین زنجیره ارزش افزوده مشتقات انرژی، تکمیل زیرساختهای ترانزیتی و تسهیل دسترسی به منابع مالی مزایای چین برای اقتصاد ایران محسوب میشود.
کلمات کلیدی: سند جامع ، جایگاه منطقه ای ایران، وابستگی متقابل |
هادی؛ امیر، طباطبایی پناه؛ سیدعلی، جلالی؛ رضا، سنایی؛ اردشیر(1404). بررسی ظرفیت سند جامع 25 ساله ایران و چین درارتقاء جایگاه منطقه ای ایران. فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 62، صفحات 30-17 |
کشور پهناور ایران در گستره منطقه غرب آسیا و آسیای مرکزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مناطق هر یک دستخوش تحولات فراوان اقتصادی ، سیاسی ، امنیتی و .... بوده اند. ایران با توجه به تنوع مسائل باید راهبرد دقیق برای ارتقاء جایگاه منطقه ای خود لحاظ نماید. وجود اسرائیل و تعارضات با گروههای مورد حمایت ایران، مداخله آمریکا در منطقه غرب آسیا، جایگاه انرژی در غرب آسیا و آسیای مرکزی، پایگاههای اسرائیل و آمریکا در عراق،ارمنستان و.... از مهمترین علل اهمیت ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران است. چین درحال حاضریکی از مهمترین شرکاء تجاری و اقتصادی ایران می باشد. در مارس 2021 پس از سالها گفت و گو، سند 25 ساله همکاری ایران و چین مبادله گردید.
این سند تابع شرایط مختلفی است اما با عنایت به محتوا، تاثیرات قابل توجهی بر جایگاه منطقه ای ایران خواهد داشت . در عصر وابستگی متقابل مفاد این سند نیز بر وابستگی متقابل دو کشور می افزاید .مادراین مقاله به دنبال شناسایی ظرفیت سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین در ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران هستیم . سوال اصلی این پژوهش براین است که سند جامع 25 ساله ایران و چین دارای چه ظرفیتی در ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران می باشد؟ فرضیه اصلی پژوهش بدین صورت است که بنظر می رسد نیازهای طرف ایرانی و چینی به یکدیگر واجرای سند 25 ساله ایران و چین ظرفیت و قابلیت لازم را برای ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران دارد.
1-پیشینه پژوهش
کتابها و مقالات معدودی در خصوص پژوهش حاضر منتشر شده است. محمدی و صالحی (1401) درمقاله«اقتصاد سیاسی راه ابریشم جدید چین و وابستگی متقابل ایران»معتقدند که استراتژی راه ابریشم جدید، مدلی از توسعه و سرمایه‌گذاری چین است که کشورها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی را شامل میشود. این طرح در نظر دارد با تقویت اتصال بین قاره‌ای و ایجاد زیرساختهای لازم، همکاری منطقه‌ای و جهانی را در ابعاد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گسترش دهد. ایران به واسطه موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خودمی تواند، نقش مهمی ایفاء کند. سوال اصلی پژوهش این است که ابتکار راه ابریشم جدید چه تاثیری برآینده روابط ایران و چین می‌گذارد؟ بنا بر فرضیه به نظر می‌رسد، با توجه به نیاز ایران به یک متحد سیاسی در سطح بین الملل در چارچوب سیاست نگاه به شرق روابط دوکشور به سمت وابستگی متقابل اقتصادی گسترش پیدا کرده وبرسطح روابط راهبردی طرفین تاثیر عمیقی برجای می‌گذارد. ماهیت این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده ومنابع واطلاعات مرتبط با موضوع به روش کیفی موردتجزیه و تحلیل قرارمی‌گیرد. همکاری متقابل ایران و چین در چارچوب نظریه وابستگی متقابل به بحث گذاشته میشود.
پیشینه سند همکاری جامع 25 ساله ایران و چین که در آن سابقه این سند به سفر رسمی آقای شی جین پینگ رئیس جمهوری خلق چین به تهران )بهمن 1394) برمی‌گردد که در جریان آن جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین با صدور بیانیه‌ای صحبت از ارتقاء روابط نمودند.البته بايد اذعان نمود كه همين شرايط ژئوپليتيك و ژئواكونوميكي، همچون شمشيري دو لبه براي آسياي مركزي عمل كرده است، به طوري كه با جلب توجه قدرت هاي منطقه اي و فرامنطقه اي به اين شرايط، زمينه ساز شكل گيري بروز رقابت اين قدرت ها و به نوبه خود بي ثباتي، بحران و اقدامات خشونت آميز در منطقه شده است. در این میان سازمان همکاری شانگهای به عنوان ساختاری نوپا و در حال بالندگی، در طول دوره کوتاه فعالیتش، ضمن آنکه خود را در جایگاه سازمانی پویا در جهت تامین همکاری های متنوع منطقه ای و تأمین خواسته های کشورهای منطقه مطرح ساخته، در عین حال به عنوان برجسته ترین همگرایی کشورهای مستقل با هدف برقراری همکاری های چندجانبه منطقه ای و ایجاد قطبی جدید در برابر راهبرد یکجانبه گرایی آمریکا مطرح گردیده است.
شفیعی، نوذر (1401) در مقاله علمی پژوهشی با عنوان "تحلیل توافق نامه 25 ساله ایران و چین در پرتو تحولات سیاست خارجی چین" در فصلنامه علمی پژوهشی ، مطالعات اقتصاد سیاسی بین المللی منتشر گردیده است. درمقاله تاکید شده است که از سال 1993 به بعد تعداد شرکای چين در قالب توافق نامه مشارکت روند صعودی داشته است. و این موضوع یعنی مشارکت در سالهای اخير به یک ابزار مهم در سياست خارجي چين تبدیل شده است. در پژوهش تأکیدشده است که جهت‌گيری سياست خارجي کشورها ثابت نيست و در شرایط زماني مختلف تحت تأثير مقتضيات منافع ملي تغيير مي‌کند.
رحیمی،رئوف و سازمند،بهاره در مقالح علمی پژوهشی با عنوان "تحلیل توافقنامه استراتژیک 25 ساله ایران و چین و چالش های اجرای آن" در فصلنامه علمی پژوهشی، پژوهشهای جغرافیای سیاسی منتشر گردیده است. در مقاله در چارچوب نئورئالیسم تدافعی تلاش شده است به این پرسش پاسخ داده شود، چه عواملی در انعقاد توافقنامه استراتژیک 25 ساله ایران و چین مؤثر بوده و چالشهای اجرای کامل قرار داد مذکور چیست؟ در پاسخ به سؤال پژوهش، این فرضیه مطرح‌شده است که بدعهدی غرب در عمل به تعهدات خود در چارچوب برجام، فشار حداکثری امریکا، نیاز اقتصاد ایران به جذب سرمایه و فناوری و تلاش برای برخورداری از حمایت چین در مجامع بین‌المللی از یک‌سو و از سوی دیگر چین ایران را یک دارایی بالقوه در غرب آسیا میداند. ازاینرو، ایران را یک متحد بالقوه میداند. اما اجرای این قرارداد به دلایل مختلف با چالش‌هایی مواجه میشود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که قانون توازن منطقه‌ای چین و تحریمهای امریکا روابط با ایران را محدود میکند. علیرغم عوامل راهبردی در پشت شراکت چین و ایران، مشارکت رو به رشد چین درغرب آسیا طی دو دهه گذشته و روابط آن با مخالفان منطقه‌ای ایران به‌عنوان عوامل محدودکننده و چالش ساز در روابط دوجانبه عمل میکند.
2-چارچوب نظری
نظریه وابستگی متقابل در راستای تحلیل و ارائه این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. این نظریه در اواخر دهة 1970 به دنبال تغييرهايي كه در ويژگي هـاي اصلي نظام بين الملل ايجاد شد شكل گرفت. در اين زمان ، نظريه پردازاني همچـون ادوارد مـورس ،جوزف نای،رابرت کیون و ریچارد کوپر در پي طرح نظرية نوين و تبيين و فهم روابط بين الملل بـه شيوهاي متفاوت از نظريه هـاي واقـع گرايـي برآمدنـدArani and Others). Talebi (1970:150
از ديدگاه اين نظريـه، مـسائل اساسـي جهـان ديگـر تنهـا مـسائل نظـامي، امنيتـي و راهبـردي نيستند، بلكه مسائل اقتصادي، زيست محيطي، اجتماعي و فرهنگـي اهميـت بيـشتري يافتـه انـد) 1973:160 ( Keohane and Nye وابستگي متقابل رابطه اي است كه گسست آن هزينه هاي زيادي براي هـر دو طرف به بار مي آورد. به طوري كه اگر يك نظام آسيب ببيند، ديگر نظامها نیز آسيب خواهنـد ديـد(Waltz,1970:89)
كوپر نظریه پرداز دیگر بيشتر از زاويـة اقتصادي به نظرية وابـستگي متقابـل مـي نگـرد. از ديـد او نـوعي حـساسيت ملـي فزاينـده در قبال پيشرفت هاي اقتصاد بيروني به وجود مـي آيـد كـه ايـن حـساسيت مـي توانـد آگاهانـه يـا ناآگاهانـه باشـد (Tollison and willett,1973:260)
نظریه وابستگی متقابل هموارکننده روابط راهبردی بین کشورهاست که با بالا بردن هزینه اقدامات نظامی و گره زدن منافع اقتصادی کشورها زمینه روابط بلندمدت اقتصادی و سیاسی را فراهم میسازد. این نظریه همپوشانی اقتصاد و سیاست در روابط بینالملل را بیان میکند)77: 1988( Gill and David
1-2-جایگاه منطقه ای ایران درپرتو روابط ایران و چین
برخی کشورهایی که در رقابت با ایران در برخی زمینه‌های اقتصادی و منطقه ای هستند، ممکن است با تحریم و محدودیت‌های اقتصادی علیه ایران، تلاش کنند تا روابط ایران و چین را ضعیف نمایند .درمیان بازیگران موثر برراهبردی شدن روابط ایران و چین باید به نقش تعیین کننده ایالات متحده، اسرائیل و عربستان اشاره کرد. بر همین مبنا، برخی معتقدند هرچند ایران و چین منافع مشترکی در راستای تامین امنیت ملی دارند، در نهایت روابط راهبردی امریکا با چین حدود و ثغور همکاری های آنها را تعیین خواهد کرد(سجادپور و شریعتی، 1390 :87).
عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران اصلی منطقه ای که در سالهای اخیر روابط پرتنشی با ایران تجربه نموده است، ارتقاء سطح روابط دو جانبه با چین را در زمرة اولویتهای سیاست خارجی خود قرار می دهد از این جهت، ارتقای سطح روابط عربستان باچین به مشارکت استراتژیک فراگیر،چالشهای عدیده ای را فراروی گسترش روابط استراتژیک ایران و چین قرار می دهد(4: 2012 Sudairi- Al ).
جنگ غزه و اقدامات و حمایت‌های آمریکا از اسرائیل و هزینه‌های این حمایت موجب شده آمریکا برگ برنده‌ای در اختیار چین و روسیه قرار دهد تا با سرعت بیشتری به‌سوی چشم اندازهای مدنظر خود در غرب آسیا حرکت کنند.
در چنین شرایطی، راهبرد چین در منطقه غرب آسیا بر این است که با قدرتهای منطقه‌ای تعامل و ارتباط پایدار داشته باشدچین درصدد است از طریق ایران به موازنه‌سازی قدرت در منطقه بپردازد و توازن قدرت میان خود و آمریکا را به صورت غیرمستقیم و به وسیله ایران محقق سازد.به طور سنتی، تجارت تسلیحات یکی از محورهای دو جانبه چین واسرائیل بوده است.از این جهت، وابستگی چین به فناوریهای نظامی اسرائیل اثرات محدودکننده ای بر ارتقای سطح روابط ایران و چین دارد. ( Xian,2016:5).
2-2- غرب آسیا
غرب آسیا به لحاظ جایگاه مهم منطقه ای مورد توجه قدرت های اول جهانی بوده است (نیاکویی و پیرمحمدی ،12:1398). اين منطقه به دلايلي از جمله انرژي، گذرگاههاي آبي و استراتژيك، وجود رژيم صهيونيستي و امنيت آن براي قدرتهاي بزرگ، بازار مصرف منطقه و ... از اهميت زيادي در معادلات جهاني برخوردار مي باشد(اخباري،:138369) منطقه خاورميانه منطقه اي است كه عوامل ژئوپليتيك و ژئواستراتژيك در آن منطبق است. چرا كه اولاً از خصوصيات بارز اين مناطق وجود منابع طبيعي سرشار است و ثانياً داراي توليد ناخالص هنگفت مي باشد. بدين لحاظ است كه منطقه خاورميانه با در اختيار داشتن « 60% منابع توليد انرژي و 742 ميليارد بشكه ذخاير تثبيت شده تا پايان سال 2007 (شانا، 2/5/ 1386 ) نقش ژئواكونوميكي ويژه اي در قرن بيست و يكم ايفا خواهد كرد و از آنجا كه در خاورميانه عوامل ژئوپليتيكي منطبق بر عوامل اقتصادي هستند، نقش محوري در تدوين استراتژي هاي جهاني دارد (رحيم پور ،8/ 12/ 1384)
چین با پذیرش نظام چندقطبی در خاورمیانه، سیاست عدم تداخل با منافع بنیادین سایر قدرتهای بزرگ و مشارکت در طرحهای توسعه کشورهای خاورمیانه را دنبال میکند تا ((توسعه صلح آمیز اقتصادی)) را جایگزین ((صلح دموکراتیک)) غربی ها نماید که خود نمایانگر گسستی گفتمانی از واقع گرایی مبتنی بر سلطه نظامی- اقتصادی بر جهان است. یک مقام CIA صراحتاً گفته است که چین خواهان ((جایگزین شدن آمریکا به عنوان ابرقدرت رهبری کننده جهانی)) است. ایاالت متحده رسماً چین را قدرتی تجدیدنظرطلب، رقیب و چالشگر اصلی خود عنوان کرده است (online ,Tarabay 2018).
نظرات کارشناسان منطقه ای چین به وضوح نشان میدهد که نظریه )موازنه قدرت( به گفتمان سیاست خارجی چین وارد شده و چینی ها به وضوح از پیامدهای ژئواستراتژیک حضور فزاینده منطقه ای خود و تقابل با گفتمان آمریکایی نظم نوین جهانی آگاه بوده و در راستای تعامل نرم با آن گام برمی دارند (Alterman,2019:80 ).
عليرغم عوامل راهبردی پایدار در پشت شراکت چين و ایران، مشارکت روبه رشد چين در غرب آسیا طي دو دهه گذشته بخصوص با مخالفان منطقه ای ایران،مانند عربستان،اسرائیل وامارات بعنوان عوامل محدودکننده مهم درروابط دوجانبه عمل می کند. (Alterman,2013:1)اگرچه پکن اعلام کرده است که قصد دارد روابط اقتصادی با ایران را حفظ یا حتي تعميق کند؛ اما تمایل این کشور برای انجام این کاربه دلیل تحریم های بين المللي محقق نمی شود. نرخ سرمایه گذاری چين در ایران گویای همه چیز است. استراتژی چين درغرب آسیا از چين مي خواهد که دریک بازی ژئوپليتيک دقیق شرکت کند و تلاش کند تا تعامل خود را با استراتژی دیرینه با شرکایي مانندایران متوازن کند.(Ford and Hill,2019:4-7)
نمودار حجم سرمایه گذاری خارجی چین در خاورمیانه 2019-2013
در بررسی تاثیر سند 25 ساله باید شرایط کل منطقه را در نظر گرفت زیرا وابستگی متقابل اقتصادی ميان ایران-چين می بایست در حالت تعادل با وابستگی متقابل اقتصادی چين با قدرتهای رقيب منطقه‌ای ایران نیز باشد. (راه نجات، تقی پور جاوی، 1400: 155-153).
وساطت چین در بهبود روابط ایران و عربستان و سایر کشورهای منطقه را می‌توان هم در چارچوب سند جامع 25 ساله همکاری ایران و چین ارزیابی نمود و هم در قالب گسترش فعالیتهای بین المللی چین در مناطق مهم دنیا بصورت مسالمت آمیز ارزیابی نمود. اگرچه چین در مسائل غزه، لبنان، سوریه و تنشهای ایران وآمریکا نقش فعال بین المللی را ایفا ننمود.
منطقه آسیای مرکزی برای جمهوری اسلامی اهمیت فراوانی دارد .برخلاف برخی تلاشهای اولیه در نسبت دادن عامل ((تهدید اسلامی)) به ایران پس از استقلال جمهوری های آسیای مرکزی، سیاست خارجی ایران در این عرصه همواره کمتر یا بیشتر تحت تأثیر عمل گرایی قرارداشته است.هرچند برخی ناهماهنگی ها در میان دستگاههای اجرایی زمینه را برای تقویت نگرش یاد شده فراهم می آورد،ولی نقش موثر و سازنده ایران در پایان دادن به جنگ داخلی تاجیکستان نشان داد(موسوی،1381: 7-40)
ﺷﻮكﻫﺎي ﻛﻼن اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺮوپاﺷﻲ ﺷﻮروي، ﺣﺮﻛﺖ ﺳﺮﻳﻊ از ﻧﻈﺎم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻈﺎم دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚﺗﺮ ﻣبتنی ﺑﺮاﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎزار و ﺗﻐﻴﻴﺮﻧ ﺎگهاﻧﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮاﺳﺘﺮاﺗژﻳﻚ و ﻗﺮارگرﻓﺘﻦ ﻣﻴﺎن دو ﻗﺪرت ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﺮﻣﺸﻜﻼت پیچیده داﺧﻠﻲ کشورهای منطقه اﻓﺰود .ﺟﺎیگاه آﺳیای ﻣﺮﻛﺰي در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ پاﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﻨﺰل ﻳﺎﻓﺖ. اﻳﻦ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻮﺟﺐ گراﻳﺶ آسیای ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻜﻮ و پکن ﺷﺪ. اﻣﺎ ﺣﻮادث11سپتامبر و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎگهانﺑﺮاﻫﻤﻴﺖاﺳﺘﺮاﺗژﻳﻚ آسیای ﻣﺮﻛﺰي درپهنه ﺟﻬﺎﻧﻲاﻓﺰود.اﻳﻦﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻛﻪدیگرﻣﻮرد ﻛﻢﺗﻮﺟﻬﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻗﺮارﻧﻤﻲگرﻓﺘﻨﺪ،اﻟﺰاﻣﻲﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖدرگستره ﻧﻔﻮذچین ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ. ( ﻣﻠﻜﻲ،1385ﺻﺺ ،3-1؛ﻳﺎم،1387)
بر این اساس درﺗﺎﺑﺴﺘﺎن2001 پیمان ﺷﺎنگهاي ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ وﻻدﻳﻤﻴﺮپوﺗﻴﻦ وﺟﻴﺎنگ زﻣﻴﻦ،رؤﺳﺎيﺟﻤﻬﻮروﻗﺖروﺳﻴﻪ وچین،ازﺑﻜﺴﺘﺎن راﺑﻪﻋﻀﻮﻳﺖ پذﻳﺮﻓﺖ و ﻧﺎم پیمان ﺑﻪﺷﻜﻞ رﺳﻤﻲ ﺑﻪ ((ﺳﺎزﻣﺎنﻫﻤﻜﺎريﺷﺎنگهاي))ﺗﻐﻴﻴﺮﻳﺎﻓﺖ (Germanovich,2008:18-22)-
یکی از ظرفیت های بین المللی سند 25 ساله میان ایران و چین حضور فعال ایران در سازمان شانگهای است. در ماده 9 سند اشاره گردیده است که چین از عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای به صورت فعالانه حمایت می‌نماید(وزارت امورخارجه، 1399: 16). ایران در بیست ویکمین نشست سران کشورهای عضو شانگهای در 26 شهریور ۱۴۰۰ با موافقت همه اعضاء، نهمین عضو دائم این سازمان شد.
از این رو تبادل سند 25 ساله با عضویت ایران در سازمان شانگهای یک بازی برد- برد است .در کنار نفعی که ایران از این عضویت خواهد برد با پتانسیل عظیم ژئو پلیتیک و ژئو اکونومیک خود می‌تواند در افزایش جایگاه منطقه ای ایران تأثیر قابل توجهی داشته باشد. این سازمان برای ایران فرصت ساز خواهد بود تا صادرات خود در زمینه‌های مختلف از جمله انرژی )نفت، گاز و برق( را به کشورهای عضو پیمان گسترش داده و پیوندهای اقتصادی خود را مستحکم تر نماید. (Umud, 2022).
حجم تجارت جهانی کشورهای عضو شانگهای در سالهای 2020-2001
سرمایه گذاری مستقیم خارجی چین در کشورهای آسیای مرکزی از سال 2011 تا 2019
اما در حوزه انرژی و ترانزیت نیز زمینه‌های همکاری با ایران در چارچوب سند جامع 25 ساله وجود دارد.ایران با ساخت یک سری خطوط لوله و راه آهن - مانند کریدور قزاقستان - ترکمنستان - ایران - سعی کرده خود را به عنوان خروجی آسیای مرکزی به خلیج فارس قرار دهد. با دستیابی به خلیج فارس، کشورهای آسیای مرکزی قادر خواهند بود بدون نیاز به عبور از روسیه، گاز طبیعی مایع را به اروپا و آسیا برسانند. در مقابل هم، ایران هزینه‌های ترانزیت را دریافت میکند، انزوای خود را کاهش می دهد و همچنین نفوذ و اهرم بیشتری در آسیای مرکزی به دست خواهد آورد.بنابراین تحقق سند 25 ساله از حوزه های مختلف منجر به ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران در آسیای مرکزی می گردد.(( Keck,2013:22 .
3-سندجامع همکاری 25 ساله ایران و چین و نقش آن برموقعیت ایران
شروع رسمی سند ۲۵ ساله میان ایران و چین در سفر آقای امیر عبداللهیان در سال 1400 اعلام شد. همان زمان نیز برخی رسانه‌ها اطلاعاتی از این سند منتشر کردند؛ از حجم سرمایه‌گذاری و حضور چند‌هزار نیروی نظامی و... که به‌واسطه این سند نهایی میشود و مشتمل برهمکاری در حوزه های مختلف می شود.
1-3-همکاری در زمینه‌های اقتصادی
در موضوع اقتصادی سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین به نوبه خود یک نقشه راه کامل برای توسعه همه جانبه مناسبات دو کشور است؛ به ویژه اینکه بر بعد مهم اقتصادی که محور اصلی این سند است بیش از همه تاکید شده است. (Cohen, 2021).
مطابق مفاد سند منتشر شده زمینه های همکاری مالی، اقتصادی و تجاری عبارتند از:
توسعه همکاری های بانکی، مالی و بیمه ای ، همکاری در زمینه کشاورزی ، سلامت ، همکاری در زمینه گردشگری و میراث فرهنگی، ایجاد مکانیزم تسویه مالی ـ تجاری دوجانبه به منظور گسترش و تقویت روابط تجاری،گفتگو و آغاز برنامه های تامین اعتبار مرتبط برای حذف موانع اجرای همکاریهای بین دو کشور. سایر زمینه‌های همکاری در بند چهارم شامل موارد ذیل می باشد:
- همکاریهای بانکی با استاندارد بالا، استفاده از ارزهای ملی، با تصریح بر مقابله با پولشویی، تامین مالی تروریسم و جنایت های سازمان یافته تاکید شده است.
- همکاری در حوزه‌های نفت، صنعت، معدن و حوزه‌های مرتبط با انرژی مبتنی بر دغدغه‌های توسعه‌ملی پایدار و زیست محیطی در سند به عنوان ظرفیتهای بالقوه مورد تاکید قرار دارد.
- در این سند با هدف بهره‌برداری از مزایای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک، بر مشارکت موثر ایران در ابتکار کمربند-جاده در زمینه‌های زیرساختی، ارتباطی)ریلی، جاده‌ای، بندری و هوایی( تاکید شده است.
- تسهیل همکاریهای بخش خصوصی از طریق رفع موانع همکاری مورد توجه بوده است.
- تسهیل همکاریهای مالی ـ بانکی، گمرکی، مقررات زدایی، و همکاری در توسعه مناطق ویژه و آزاد تجاری وصنعتی از جمله در سواحل مکران و تقویت همکاریهای غیرنفتی با تمرکز بر حوزه کشاورزی و دانش بنیان
- تسهیل همکاریها در زمینه سرمایه‌گذاری و تامین مالی پروژه‌ها (قنبری کلیبی، 1400: 16).
ارزش این سند راهبردی سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران طی ۲۵ سال در ازای عرضه نفت ایران و همچنین همکاری در حوزه‌های مختلف سیاسی ، اقتصادی و نظامی حدود مبلغ۴۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است(Cohen, 2021).
2-3-همکاری در حوزه فناوری
قرارداد شامل همکاری در زمینه فناوریهای پیشرفته، ارتباطات، فضایی، هوافضا و همچنین توسعه فنی و تکنولوژی در زمینه‌های دیگر مانند صنایع دفاعی است. برخی از مهمترین عناوین مربوط به اقداماتی که قرار است بین دو کشور ایران و چین صورت گیرد بدین شرح هستند: ایجاد مراکز صنعتی و فناوری‌محور، انتقال فناوریهای خودرویی، توسعه فناوری در بنادر دریایی، ساخت کارخانجات تجهیزات و فناوریهای جدید حوزه آب و برق، توسعه تولید انرژی پاک، همکاری رسانه‌های آنلاین دو کشور، ایجاد پارک فناوری مشترک، همکاری در زمینه فناوری و ارتباطات، سرمایه‌گذاری مشترک در ساخت شهر هوشمند، همکاریهای سلامت‌محور، گسترش همکاری نهادهای فناوری و علمی، ایجاد صندوق مالی مشترک در حوزه علمی و فناوری، انتقال فناوریهای کشاورزی و همکاری فناورانه در بخش نظامی.
3-3-همکاری در حوزه نفت و گاز
قرارداد شامل توسعه همکاری در زمینه‌های اکتشاف، تولید، حمل و نقل و فروش نفت و گاز است.
4-3-همکاری در حوزه فرهنگی و آموزشی
قرارداد شامل توسعه همکاری در زمینه‌های فرهنگی، آموزش و پژوهش است و همچنین تبادل دانشجویان، استادان و فرهنگیان. در سند مذكور بر افزايش شناخت متقابل از طريق ارتقاء تبادلات مردمي (گردشگري)، رسانه اي، سازمانهاي مردم نهاد، انجمنهاي دوستي و همكاري دانشگاهي تاكيد شده است. - طرفين در اين رابطه سرمايه گذاري و كمك به تكميل زيرساختهاي لازم براي ارتقاء همكاريهاي فرهنگي در حوزه هاي مختلف از جمله صنعت گردشگري را مدنظر قرار داده اند.
5-3-همکاری در حوزه سیاسی و امنیتی
بر اساس ضمیمه 3 ماده 8 سند منتشره ، مهمترین اهداف نظامی که درسند همکاری فیمابین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین تامین میشود بصورت کلی عبارتند از:
- حمایت از برگزاری منظم نشست کمیسیون مشترک همکاریهای صنایع دفاع ملی و گفتگوی‌های همکاریهای تجاری و صنعتی نظامی
گسترش همکاری های آموزشی و پژوهشی میان سازمان های نظامی، دفاعی و امنیتی و تبادل تجربیات از جمله در زمینه نبرد نامتقارن، مقابله با تروریسم و...
- اجرای رزمایش های مشترک دریایی ، زمینی و هوایی بصورت برنامه ای
- گسترش همکاری در حوزه فناوری و صنعت دفاعی با تاکید بر اجرای پروژه های سرمایه گذاری، طراحی، توسعه و تولید مشترک و تامین تجهیزات( وزارت امورخارجه، 1399: 16).
اهداف سیاسی سند همکاری مطابق گزارش وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آمده است که:
- تعریف ساز وکارهای لازم برای تقویت روابط جامع راهبردی دو کشور
- تقویت همکاریها در مجامع، سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و بین المللی
- طرفین ضمن ارتقای تبادلات، رایزنی و همکاریهای نزدیک خود در موضوعات مورد نظر و در نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی را افزایش می‌دهند.
با توجه به اطلاعات فوق مسئله اصلی این است که چین رویکرد بلند مدتی در قبال ایران برای خود تدارک دیده است، در حالی که ایران نیاز دارد چین در کوتاه مدت و میان مدت نیز برای مقابله با تحریم‌ها، به عنوان متحدی راهبردی به آن بنگرد. از این رو ایران در دوران جدید، بایستی چین را ترغیب کند تا نسبت به گسترش حجم و ابعاد سرمایه گذاری خود در ایران برنامه ریزی کند. (هلمان، 1399: 306).
4-وابستگی متقابل و تاثیر سند 25 ساله برروابط ایران و چین
طرح های ژئوپولتیک چین در شرایط حاضر بر این مبنا است که ایالات متحده و اروپا در حال از دست دادن جایگاه خود هستند و چین تنها کشوری است که می‌تواند این خلا را پر نماید. رقابت میان چین و ایالات متحده برای ایجاد توازن مجدد قدرت و سیطره بر منطقه آسیا به سرعت در حال آشکار شدن است و این امر احتمالا در سالهای آتی تشدید خواهد شد به گونه ای که در تحولات اخیر غرب آسیا کاملا مشهود است.
اگر رشد سریع چین در اقتصاد جهانی و عرصه بین المللی تداوم داشته باشد، بی تردید باعث افزایش تنش‌ها و مناقشات شدیدی خواهد شد که مستلزم مدیریت پیشگیرانه است. اختلافات تجاری، درگیری‌های دیپلماتیک و در موارد شدیدتر، درگیرهای نظامی محدود نباید دور از انتظار باشند (هلمان، 1399: 616).
چین یکی از بازیگرانی است که ایران به همکاری امنیتی با آن چشم دوخته است . البته تاکید می گردد طبیعتاً دیدگاه ایران به مباحث امنیتی بین المللی مانند سایر حوزه های سیاسی ، اقتصادی و... با کشور چین متفاوت است. (ارغوانی پیرسلامی،1395: 169)
بی شک این دو کشور در سایه تصویب و انعقاد یک قرارداد طولانی مدت و استراتژیک امتیازات بسیار زیادی را متوجه یکدیگرمی کنند که برخورداری از این مواهب منجر به وابستگی متقابل خواهد شد. با در نظر گرفتن وجود منافع متقابل طرفین برای یكدیگر به عنوان پیش فرض نظریه وابستگی متقابل ازیكسو و وجود منافع متقابل دو کشور ایران و چین در زمینه انرژی، ترانزیت و امنیت در قالب قرارداد 25 ساله می توان به شكل گیری روابط راهبردی بین ایران و چین در بلندمدت امیدوار بود. درواقع در ذیل نظریه وابستگی متقابل ما به امكان ایجاد روابط راهبردی دوجانبه میان ایران و چین رهنمون می سازد.
از این منظر مشروعیت توافق 25 ساله و بلند مدت با چین برای ایران امری محرز ودرادامه تحلیل سیاست جهانی ومنطقه ای چین برای گسترش روابط باکشورهای مختلف دنیا درقالب قراردادهای بلندمدت جهت بسط وابستگی متقابل ازیکسو وتلاش کشور های منطقه ای برای عقد قراردادهای مشابه ایران با چین درطی سال های گذشته واخیر منطبق با شرایط و اقتضائات داخلی ومنطقه ای این کشورها از درستی اتخاذ چنین راهبردی برای گسترش همکاری های چندجانبه با چین توسط ایران می باشد. مضاف بر این جمهوری خلق چین که با رشد شتابنده خود درحوزه های مختلف صنعتی درحال حاضر عنوان دومین مصرف کننده بزرگ انرژی دردنیا و بزرگترین واردکننده نفت خام در جهان را یدک می کشد، برای حفظ رشد شتابنده اقتصادی خود، نیازمند افزایش میزان نفت وارداتی است. در چنین فضایی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت وگاز جهان، نقش مهمی در تامین انرژی کشور چین درعرصه جهانی می تواند ایفا کند که این امرنه تنها موجب افزایش وابستگی متقابل اقتصاد ایران و چین به یکدیگرمی شود بلکه هزینه های تهدید زا علیه ایران را برای کشورهای اعمال کننده آن به شدت بالا می برد و این امر در راستای منافع ملی ایران تعریف می گردد.
با نگاهی دوجانبه از منظر ایران و چین و استفاده از الگوی نظری «وابستگی متقابل»، چارچوب راهبردی روابط بلندمدت بین دو کشور ترسیم شده است. بررسی تحلیلی ـ توصیفی، بسترهای همکاری دو کشور در سه بعد انرژی، ترانزیت و امنیت را به‌منظور شکل‌‌دهی چارچوب راهبردی بین طرفین بیان میکند. ازاینرو شناسایی مؤلفه‌های کلیدی شکل‌دهنده روابط راهبردی ایران و چین مسئله اصلی است. فرضیه مبنایی، وجود متغیرهای ترانزیت، انرژی و امنیت بسترهای همکاری دو کشور است. سه مزیت نسبی ایران شامل تأمین انرژی پایدار، دسترسی امن ترانزیتی به آسیای میانه و شرق مدیترانه و ایجاد امنیت در جغرافیای اسلامی، توأمان، سه نیاز اصلی چین برای حفظ چرخه ثبات و رشد اقتصادی در دهه‌های آینده است؛ در مقابل، تأمین زنجیره ارزش افزوده مشتقات انرژی، تکمیل زیرساختهای ترانزیتی و تسهیل دسترسی به منابع مالی مزایای چین برای اقتصاد ایران محسوب میشود.
چین در مقطع فعلی، تنها گزینه ممکن برای ایران جهت نزدیک شدن به آن برای مقاومت و ایستادگی در مقابل فشارهای امریکا و متحدینش محسوب می شود. و زمان نشان داده است که چینی‌ها، به رغم انتقادهای شدید بین‌المللی، همچنان از ایران پشتیبانی کرده اند. و هنوز می توان به نقش چین در شورای امنیت جهت وتو هر گونه قطعنامه احتمالی شورای امنیت علیه ایران در آینده، امیدوار بود. از این منظراگر باب گفتگو و مذاکره میان ایران و غرب به هر علتی به طور کامل بسته شود، آنگاه مناسبات نزدیک چین با ایران می تواند به نفع غرب تمام شده و این کشور می تواند نقش میانجی را ایفا نماید
مشروعیت توافق 25 ساله و بلند مدت با چین برای ایران امری محرز ودرادامه تحلیل سیاست جهانی ومنطقه ای چین برای گسترش روابط باکشورهای مختلف دنیا درقالب قراردادهای بلندمدت جهت بسط وابستگی متقابل ازیکسو وتلاش کشور های منطقه ای برای عقد قراردادهای مشابه ایران با چین درطی سال های گذشته واخیر منطبق با شرایط و اقتضائات داخلی ومنطقه ای این کشورها از درستی اتخاذ چنین راهبردی برای گسترش همکاری های چندجانبه با چین توسط ایران می باشد. مضاف بر این جمهوری خلق چین که با رشد شتابنده خود درحوزه های مختلف صنعتی درحال حاضر عنوان دومین مصرف کننده بزرگ انرژی دردنیا و بزرگترین واردکننده نفت خام در جهان را یدک می کشد، برای حفظ رشد شتابنده اقتصادی خود، نیازمند افزایش میزان نفت وارداتی است. رشد اقتصادی فزآینده چین در سالهای اخیر،نیاز روزافزون این کشور به انرژی را افزایش داده و امنیت در دستیابی به انرژی را به عنوان پاشنه آشیل این کشور مطرح ساخته است. در چنین فضایی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت وگاز جهان، نقش مهمی در تامین انرژی کشور چین درعرصه جهانی می تواند ایفا کند که این امرنه تنها موجب افزایش وابستگی متقابل اقتصاد ایران و چین به یکدیگرمی شود بلکه هزینه های تهدید زا علیه ایران را برای کشورهای اعمال کننده آن به شدت بالا می برد و این امر در راستای منافع ملی ایران تعریف می گردد.
در مجموع با توجه به سیاست خارجی اقتصاد محور چین بر پایه تعمیق روابط اقتصادی و تبادلات بازرگانی با کلیه کشورهای جهان و پرهیز از ورود به تنش های سیاسی می توان گفت که این کشور ضمن تاکید بر حفظ منافع سیاسی خود در ایران، با مدنظر قرار دادن منافع و سیاست های راهبردی قدرت های جهانی دیگر همچون ایالات متحده آمریکا درخاورمیانه و حوزه خلیج فارس به صورت خاص، ضمن لحاظ نمودن منافع ملی خود و شرکت های تجاری در مقابله با تحریم های یکسویه غرب، همواره درروابط خود باایران با احتیاط عمل نموده است به گونه ای که تلاش نموده درحوزه هایی چون اقتصادی و ژئواکونومیکی همچون راهبرد یک کمربند-یک جاده عمل کند. از این رو، ایران نه از بعد اقتصادی و توسعه‌ای، بلکه بیشتر از بعد امنیتی و دفاعی جزئی از جنگ نامتقارن چین و آمریکا است وچرخ طیار و توازن‌بخش تایوان نیز محسوب میشود. بدین معنی که چین همچنان ایران را جزئی از دیواره دفاعی غربی خود علیه توسعه ناتو به شرق و هجوم و هژمون آمریکا تصور میکند. درچنین فضایی به نظرمی رسد برای بالا بردن ظرفیت های تجاری –اقتصادی کشور با دیگرکشورهای جهان ازجمله چین، سند 25 ساله بین ایران و چین ظرفیت افزایش مناسبات ایران و چین درسطح منطقه ای را دارا می باشد و این امر به سهم خود می تواند در راستای منافع ملی کشور درکنار استفاده ازدیگر ظرفیت های قدرت های جهانی برای توافقات مشابه باشد ازاین رو به نظر می رسد که حصول اهداف این توافق، منوط به ملاحظات بین المللی و منطقه ای همچون رفع تنش های سیاسی ایران و غرب بویژه درحوزه هایی همچون رفع موانع تحریمی، مالی و بانکی و اتخاذ یک سیاست متوازن در حوزه مناسبات اقتصادی - سیاسی درسطح منطقه ای وجهانی می باشد.
چین می‌تواند بیش از گذشته در اوضاع نابسامان اقتصادی ایران در صورت رعایت توازن، برابری در سطوح همکاری و وابستگی متقابل، یک وزنه اثرگذار بهبودبخش باشد.
4-1-اهداف ایران در قالب برنامه همکاری های جامع 25 ساله
با در نظر داشتن ظرفیتهای عظیم همکاری و ایجاد وابستگی متقابل، ایران در چارچوب این سند، برای دستیابی به اهداف ذیل، تلاش خواهد نمود:
-با تلاش مشترک دو طرف، چین به عنوان یك واردکننده ی ثابت نفت خام ایران خواهد بود و این مهم منجر به کاهش فشارهای تحریم ایالات متحده نسبت به ایران و افزایش دسترسی ایران به منابع خواهد شد.
ارتقاء جایگاه جمهوری اسلامی ایران در ابتکار پهنه-راه از طریق توسعه ی حمل ونقل چندوجهی اعم از شبکه های ریلی، بزرگراهی-جاده ای، دریایی و هوایی و نیازهای ملی و منطقه ای
ارتقاء همکاریهای بانکی، تأمین مالی و بیمه ای،
توسعه ی سرمایه گذاری در حوزه های مختلف اقتصادی اعم از نفت، پتروشیمی، صنایع سنگین، کشاورزی، سلامت، برق، شبکه های هوشمند و دانش بنیان و صنایع نوین مانند ارتباطات، خدمات، و گردشگری،
-توسعه ی همکاریها در زمینه ی انتقال و توسعه ی فنآوریهای نوین، اعم از انرژی های پاک، انرژی تجدیدپذیر، احداث نیروگاه، فنآوریهای ارتباطی و اطلاعاتی، بخش سلامت، کشاورزی و غیره،
عملیاتی نمودن ظرفیتهای دو کشور در جهت اجرای پروژه های کلان صنعتی و معدنی،
-توسعه ی ظرفیتهای تجاری بازرگانی و بهبود ظرفیت سازی در همکاریهای گمرکی،
توسعه ی همکاریها در زمینه ی تولیدات کشاورزی، دارویی و بهداشتی و صنایع نوآوری،
-توسعه ی همکاری های گردشگری ازجمله تشویق سرمایه گذاری و توسعه ی منابع و زیرساختهای گردشگری،
-گسترش دانش و به اشتراک گذاشتن فنآوریهای نوین به منظور حفظ محیط زیست در عرصه های مختل.
تقویت بسترسازی جهت همکاری تشکلهای فنی و مهندسی در بخشهای مختلف اقتصادی و تسهیل صدور خدمات فنی و مهندسی،
مشارکت در زمینه های زیرساختی دریایی و بندری اعم از ساخت سازه های دریایی، شناورها، توسعه ی بندرها و تجهیزات و تأسیسات مرتبط با آن،
همکاری در پروژه های انرژی ایران،
-همکاری در احداث شهرهای جدید در ایران،
-توسعه و تقویت همکاریهای علمی، فنی، حقوقی و اقتصادی در حوزه های مختلف فضای مجازی و تجهیزات کاربر نهایی،
تشویق سرمایه گذاری در نیروگاههای تولید برق،
توسعه ی همکاریهای نظامی، دفاعی و امنیتی در حوزه های آموزشی-پژوهشی، صنایع دفاعی و تعامل در موضوعات راهبردی
-تعمیق مشارکت جامع راهبردی در حوزه ی همکاریهای سیاسی دوجانبه، منطقه ای، و بین المللی.
-کثرت گرایی عمیق: توزیع مجدد قدرت نرم جهانی ترکیبی پراکنده اما مهیب از قدرتهای بزرگ و متوسط، قدرت نرم جهانی، هژمونی ایالات متحده را در چندین منطقه از جمله خاورمیانه به چالش میکشد. قدرتهای منطقه ای نوظهور در سراسر
جهان، مانند ایران و ترکیه مدعی قدرت تازه ای هستند و پاسخگوتر به آن هستند. تبدیل قدرت نرم بین المللی جهانی به پویایی تنش بین ایالات متحده و چین. این انتقال عمیق و پایدار قدرت مستلزم بازنگری های جدی در سیستم ائتلافی با محوریت ایالات متحده در نقاب حساس استراتژیك مانند خاورمیانه، جنوب آسیا و آسیای جنوب شرقی و غیره است (عباس ، 2023: 85). ظهور چین به عنوان یك غول سیاسی، نظامی و اقتصادی در حال تضیع قدرت و نفوذ غرب است و غرب دیگر به عنوان محرک اصلی در تعیین اتحادها عمل نمی کند، زیرا وارد آنچه بوری بوزان "نظم بین المللی پساغربی" می نامد. بوزان، در توضیح نظم نرم جهانی در حال ظهور و کثرت گرایی عمیق مشخصه آن، می افزاید که جامعه بین المللی نرم جهانی «اکنون به وضوح از شکل دیرینه خود که یك ساختار هسته-پیرامونی تحت سلطه غرب، به رهبری ایالات متحده و با هسته نسبتاً کوچکی است دور می شود. و یك حاشیه بزرگ این جنبش به سمت بازتاب یك گروه متنوع فرهنگی و سیاسی از قدرتهای بزرگ و منطقه ای با هسته در حال گسترش و حاشیه در حال کوچك شدن حرکت میکند. امکان پذیر و کمتر مشروع است. تشدید درگیری و رقابت بین قدرتهای بزرگ در مناطقی که خارج از مجاورتهای جغرافیایی آنها قرار دارند، اثر محتمل این تجدید ساختار نظم جهانی است، همانطور که در حال حاضر در آسیای شرقی، آسیای جنوب شرقی، اوکراین و مرزهای شرقی اتحادیه اروپا انجام میشود )فلارتی ،2023: 20(.
5-نتیجه
کشور پهناور ایران در گستره منطقه غرب آسیا و آسیای مرکزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ایران با توجه به تنوع مسائل باید راهبرد دقیق برای ارتقاء جایگاه منطقه ای خود لحاظ نماید. وجود اسرائیل و تعارضات با گروههای مورد حمایت ایران، مداخله آمریکا در منطقه غرب آسیا، جایگاه انرژی در غرب آسیا و آسیای مرکزی، پایگاههای اسرائیل و آمریکا در عراق،ارمنستان و.... از مهمترین علل اهمیت ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران است.
برخی کشورهایی که در رقابت با ایران در برخی زمینه‌های اقتصادی و منطقه ای هستند، ممکن است با تحریم و محدودیت‌های اقتصادی علیه ایران، تلاش کنند تا روابط ایران و چین را ضعیف نمایند . برخی معتقدند هرچند ایران و چین منافع مشترکی در راستای تامین امنیت ملی دارند، در نهایت روابط راهبردی امریکا با چین حدود و ثغور همکاری های آنها را تعیین خواهد کرد لیکن رقابت میان چین و ایالات متحده برای ایجاد توازن مجدد قدرت و سیطره بر منطقه آسیا به سرعت در حال آشکار شدن است و این امر احتمالا در سالهای آتی تشدید خواهد شد . در آسیای مرکزی نیز ایران با ساخت یک سری خطوط لوله و راه آهن - مانند کریدور قزاقستان - ترکمنستان - ایران - سعی کرده خود را به عنوان خروجی آسیای مرکزی به خلیج فارس قرار دهد. با دستیابی به خلیج فارس، کشورهای آسیای مرکزی قادر خواهند بود بدون نیاز به عبور از روسیه، گاز طبیعی مایع را به اروپا و آسیا برسانند. ایران همچنین بهترین مسیر برای انتقال انرژی در منطقه است . در مقابل هم، ایران هزینه‌های ترانزیت را دریافت میکند، انزوای خود را کاهش می دهد و همچنین نفوذ و اهرم بیشتری در آسیای مرکزی به دست خواهد آورد.بنابراین تحقق سند 25 ساله از حوزه های مختلف منجر به ارتقاء جایگاه منطقه ای ایران در آسیای مرکزی می گردد.با در نظر گرفتن وجود منافع متقابل طرفین برای یكدیگر به عنوان پیش فرض نظریه وابستگی متقابل ازیكسو و وجود منافع متقابل دو کشور ایران و چین در زمینه انرژی، ترانزیت و امنیت در قالب قرارداد 25 ساله می توان به شكل گیری روابط راهبردی بین ایران و چین در بلندمدت امیدوار بود. سه مزیت نسبی ایران شامل تأمین انرژی پایدار، دسترسی امن ترانزیتی به آسیای میانه و شرق مدیترانه و ایجاد امنیت در جغرافیای اسلامی، توأمان، سه نیاز اصلی چین برای حفظ چرخه ثبات و رشد اقتصادی در دهه‌های آینده است؛ در مقابل، تأمین زنجیره ارزش افزوده مشتقات انرژی، تکمیل زیرساختهای ترانزیتی و تسهیل دسترسی به منابع مالی مزایای چین برای اقتصاد ایران محسوب میشود. چین می‌تواند بیش از گذشته در اوضاع نابسامان اقتصادی ایران در صورت رعایت توازن، برابری در سطوح همکاری و وابستگی متقابل، یک وزنه اثرگذار بهبودبخش باشد. بنابراین اصرار و تداوم پیگیری این سند برای ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
منابع
-انوری،حمیدرضا و رحمانی موحد، مرتضی ،1387،«سازمان همکاری شانگهای؛ چشم اندازی به سوی جهان چند قطبی»،وزارت امور خارجه
بایراملو، بخشعلی، 1400، نگاه چینی به "برنامه همکاریهای جامع ۲۵ ساله ایران و چین"، انتشارات موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، تهران
بزرگی ،وحید،1375 ،از وابستگی متقابل تا حکمرانی جهانی بنیادهای همکاری در سیاست جهانی،نشر قومس
راه نجات،میترا و تقی پور جاوید، میترا(1400)، تأثیر رقابت چین و اتحادیه اروپا در غرب آسیا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهش های راهبردی سیاست، دوره ،10، شماره38
سجادپور،محمدکاظم و شریعتی،شهرام(1390)،گزاره ایران در روابط آمریکا و چین،فصلنامه بین المللی ژئوپلتیک
شفیعی، نوذر (1401) "تحلیل توافق نامه 25 ساله ایران و چین در پرتو تحولات سیاست خارجی چین" فصلنامه علمی پژوهشی ، مطالعات اقتصاد سیاسی بین المللی
مشیرزاده، حمیرا (1386)، تحول در نظریه‌های روابط بینالملل، تهران: سمت مرکز بررسی‌های استراتژیک
محمدی و صالحی (1401) «اقتصاد سیاسی راه ابریشم جدید چین و وابستگی متقابل ایران»،فصلنامه علمی مطالعات روابط بین الملل،دوره 15،شماره 2
مرکز پژوهش های مجلس(1395)،بررسی جامع روابط دو جانبه ایران و چین،معاونت پژوهش های سیاسی-حقوقی ، دفتر مطالعات سیاسی، شماره14825،
موسوی نیا،سید رضا،1399،نقدی بر الگوی امتداد حال در آینده پژوهی،فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست،دوره نهم، شماره35
نیاکویی،سیدامیر وپیرمحمدی،سعید،(1397)،سیاستگذاری امنیتی ایران در قبال منازعات خاورمیانه پس از بهار عربی،فصلنامه علمی پژوهشی سیاستگذاری عمومی، دوره 5 ، شماره1
وزارت امورخارجه (1399). »ویرایش نهایی برنامه همکاری جامع 25 ساله ایران و چین«، دبیرخانه ساز و کار عالی مشارکت جامع راهبردی ایران و چین، خردادماه
هلمان،سباستین،1399،((نظام سیاسی چین))،نشر ابزار معاصر تهران.
یاریان، افسانه(1401) ،(جایگاه ایران در سیاست خارجی چین)، پژوهشنامه ایرانی سیاست بین الملل
Alterman, Jon, B. (2019). written testimony for the House Foreign Affairs Subcommittee on the Middle East, North Africa, and international Terrorism, Hearing on Chinese and Russian Influence in the Middle East, May 9, 2019, 5.
Bliddal, H., Sylvest, C., Wilson, P. (2013). Classics of International Relations: Essays in Criticism and Appreciation Taylor and Francis, Hoboken, available at: https://www.gvsu.edu/cms4/asset/54A33349-DDB5-9122 52 D0 393 /keo hane _and_ nyeessay13.pdf
Ford L., & Hill, M., (2019). China’s Evolving Ties with the Middle East. Asia Society, https://asiasociety.org/asias- new-pivot/china
Fulton, J. (2020). U.S.-China Relations in 2020: Enduring Problems and Emerging Challenges. https://www.uscc.gov/sites/default/files/2020- 09/Fulton_Testimony.pdf
Foley, S. (2017). When oil is not enough: sino- saudi relations and vision 2030. Asian Journal of Eastern and Islamic Studies. 11
Gill, S., & David, L. (1988). The Global Economy: Perspectives, Problems and Policies, Hemel Hempstead: Harwester Wheatsheaf.
Talebi Arani, R., & Others (2016). “The Role of Energy in the Development of International Relations between Iran and Turkey with Emphasis on Natural Gas”, National Research Monthly, Vol. 1, No. 3, pp. 86-106 [in Persian].
Tollison, R. D., & Willett, T.D. (1973). Some simple economics of voting. Public Choice 16
Tarabay, Jamie, (2018). “CIA Official: China Wants to Replace US as World Superpower,” CNN (21 July 2018),
Keck, Z. (2013). Iran and China: Destinated to clash, available at: https://www.boulevard-exterieur.com/Iran-and-China-Destinated-to-clash.html
Keohane, R. O., & Nye, J. S. (1973). Power and Interdependence. Survival, 15, 158-165.
Waltz, Kenneth .(1979). Theory of International Politics, New York: Random House.
Xinhua, (2019). China, Saudi Arabia Agree to Expand Cooperation. http:// www.xinhuanet.com/ english
