بررسی ارائۀ تجربیات عرفانی به زبان نمادین با تکیه بر آثار منظوم عطار

محورهای موضوعی : عرفان اسلامی

ابراهیم محمدی ¹ , احمد غنی پور ملکشاه ² , مرتضی محسنی ³ , مسعود روحانی ⁴

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
4 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/09/29 تاریخ پذیرش : 1401/12/08 تاریخ انتشار : 1403/12/23

کلید واژه: جربیات بیان‌پذیر, زبان نمادین, تجربه‌های عرفانی, حقایق عرفانی, عطار.,

چکیده مقاله :

تجربه‎های عرفانی، کلیدواژه‌ای متعالی و بیانگر اصالت عرفانِ عارفان در دوره‌های مختلف است. افرادی که در مسیر عرفان به تجربیاتی دست پیدامی‌کنند، برای بازتاب تجربیات خود، نیازمند زبانی برای بیان با بهره‌گیری از واژگان می‌باشند. به‌حتم می‌توان از واژگانی با کاربرد ثانویه که در حوزه بیان و بدیع فعالیت دارند، استفاده­کرد و با اشارات رمزگونه برای اهل فن، حقایق عرفانی را که با پیمودن مسیر به‌دست­آورده، در اختیار مریدان راه عرفان، قرارداد تا بدین­وسیله ذوقی در دل و شوقی در ذهن آنان پدیدآورد. "عطار" نیز در بسیاری از داستان‌ها حقایق عرفانی را که منتج به حصول تجربیات می‎شود، برای پیروان خود به نمایش گذاشته­است. بیان حقایق و مفاهیم عرفانی برای کسی که مسیر را پیموده و به درجه عارفی نایل­آمده، امری فائق است و وظیفه‌ای که باید با هر زبانی که می‌تواند، در اختیار سالکان و پیروان عرفان قراردهد. مسئله پژوهش حاضر واکاوی دلایل ارائۀ تجربه‌های عرفانی برای تبیین و تدوین این موضوع است، که زبان در بازنمایی تجربیات عرفانی، با اهلی که توانایی درک این گفتمان را دارند، در برخی از مقامات، چاره‌ای جز بیان آنچه دیده و شنیده را ندارد. در این نوشتار، به روش توصیفی- تحلیلی، جایگاه تجربه‌های عرفانی از دیدگاه عارفان و بویژه"عطار" نقد و بررسی شده­است.

چکیده انگلیسی:

Mystical experiences are a sublime keyword which expresses the originality of the mysticism of mystics in different periods. People who gain experience on the path of mysticism need a language to express those using words to reflect their experiences. It is certainly possible to use words with a secondary use that are active in the field of expression and originality, and with cryptic hints from technical people, the mystical truths obtained by walking the path can be made available to the disciples of the path of mysticism, to create a taste in the heart. In addition, it created excitement in their minds. In many stories, "Attar" has shown the mystical truths that lead to gaining experiences for his followers. Expressing mystical truths and concepts to someone who has traveled the path and reached the level of mysticism is a great task and a duty that he must provide to the seekers and followers of mysticism in any language he can. The problem of the present research is to analyze the reasons for the expressiveness of mystical experiences in order to explain and formulate the issue of language in the representation of mystical experiences. People who have the ability to understand this discourse, in some authorities, have no choice but to express what they have seen and heard. In this article, in a descriptive-analytical way, the place of mystical experiences from the perspective of mystics especially Attar’s viewpoint has been criticized.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
1- آتش‌سودا، محمدعلی، روحانیِ سورستانی، لیلا، رستمی، سمیرا، (1401)، پژوهش‌نامۀ مکتب‌های ادبی، دورۀ ششم، شمارۀ هفدهم، بهار 1401، صص 106 – 133.
2- آزمایش، مصطفی، (1381)، هنوز هم خورشید از شرق می‌درخشد، چاپ اول، تهران، حقیقت.
3- آقاحسینی، حسین و سمانه زراعتی، (1390)، «جنبه‌های رمزی و زبان اشارت در داستان ابراهیم(ع) در متون عرفانی تا پایان قرن هفتم هجری»، مجلۀ بوستان ادب دانشگاه شیراز، س سوم، ش چهارم، زمستان 1390، پیاپی10، صص 1- 20.
4- ابن عربی، محی‌الدین، (1390)، شرح قیصری بر فصوص‌الحکم ابن عربی، داوود قیصری، ترجمه: محمد خواجوی، چاپ دوم، تهران، مولی.
5- استیس، والتر ت، (1401)، عرفان و فلسفه، مترجم: بهاءالدین خرمشاهی، چاپ یازدهم، تهران، سروش.
6- اسکندری، مسعود و زهرا پاشنا، (1401)، «مقایسۀ چند نمونه از شطحیات در غزلیات عطار و سوانح¬العشاق غزالی»، نقد، تحلیل و زیبایی شناسی متون (قند پارسی سابق)، سال پنجم، شماره 3، پیاپی 16، پاییز 1401، صص62 – 85.
7- افراسیاب‌پور، علی¬اکبر، (1380)، زیبایی‌پرستی در عرفان اسلامی، چاپ اول، تهران، طهوری.
8- امینی، حسن، (1390)،« انتقال‌پذیری تجربۀ عرفانی»، معارف عقلی، سال ششم، شمارۀ سوم، صص 47 – 76.
9- پُل، اولیور، (1394)، عرفان، ترجمه: مانی صالحی علامه، چاپ اول، تهران، دوستان.
10- پورنامداریان، تقی، شهرزاد شهدوست و علیرضا حاجیان‌نژاد، (1398)، «درک گام¬به¬گام فرایند ادراک در مکاشفه»، پژوهش‌های ادب عرفانی )گوهر گویا(، سال دوازدهم، شماره چهارم، پیاپی 39 ، زمستان 1397، صص 127 – 154.
11- جامی، نورالدین عبدالرحمن، (1341)، دیوان کامل جامی، ویراسته: هاشم رضی، تهران، پیروز.
12- جمشیدیان، همایون، لیلی نوروز پور و مطهره چوبینه، (1395)، «بررسی‌ مکاشفات‌ عرفانی‌ عطار‌ در ‌غزلیات، ‌بر‌اساس ‌نظریة‌ ویلیام‌ جیمز»، فصـلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، سال 12، شماره 43، صص 11 – 41.
13- جمشیدیان، همایون، نوروزپور، لیلا، صدیقی، میثم، (1399)، هستی و مرگ در پرتو تجربه های شهودی عطار، ادبیات عرفانی سال دوازدهم بهار و تابستان 1399 شماره 22، صص (13 – 161.
14- جیمز، ویلیام، (1400)، تنوع تجربۀ دینی، ترجمه: حسین کیانی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات حکمت.
15- حافظ شیرازی، شمس¬الدین¬محمد، (1381)، دیوان غزلیات، به¬کوشش خلیل خطیب¬رهبر،چ 32 تهران، صفی‌علیشاه.
16- حق‌جو، سیاوش و سحر طاهری، (1396)، «بررسی شیوه‌ تحلیل شبکۀ همنشینی کلیدواژه‌ها با تکیه بر غزل‌های عطّار»، فصلنامۀ تخصصی زبان وادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شمارۀ 9، بهار 96، صص 52 – 66.
17- حمیدیان، سعید، (1393)، سعدی در غزل، چاپ سوم، تهران، نیلوفر.
18- حیدرخانی، حسین، (1376)، سماع عارفان، چاپ دوم، تهران، سنایی.
19- رحیمیان، سعید، (1381)، «تجربۀ عرفانی و ملاک حجّیّت آن»، قبسات، شمارۀ 26، صص 44 – 50.
20- زمرّدی، حمیرا، (1387)، نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی، چاپ اول، تهران، زوّار.
21- ستاری، جلال، (1374)، اسطوره و رمز (مجموعه مقالات)، چاپ اول، سروش.
22- سراج، ابونصر عبدالله‌ابن¬علی، (1388)، اللّمع فی‌التصوف، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، ترجمه: مهدی محبتی، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
23- سلطانیه، فروغ، (1389)، «زبان از دیگاه عطار»، كهن‌نامة ادب پارسي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي سال دوم، شمارة اول، بهار و تابستان1390 ، صص 47 ـ 68.
24- شمیسا، سیروس، (1397)، مکتب‌های ادبی، چاپ یازدهم، تهران، قطره.
25- صادقی، معصومه، (1397)، «بازتاب تجربه‌های دینی – عرفانی در دیوان حافظ (با تکیه بر نظریه سویین برن)»، فصلنامه علمی عرفان اسلامی، سال شانزدهم، شمارۀ 63، صص 216 – 230.
26- صیادکوه، اکبر و حسین شمس¬الدینی، (1400)، «بررسی هنجارگریزی‌های ساختاری در عناصر زبانی غزلیات عطار نیشابوری؛ براساس نظریه زبانشناختی جفری لیچ»، فصلنامه فنون ادبی، سال سیزدهم، شمارۀ 3، پاییز، صص 123 – 146.
27- طاهری، حمید و رمضان تفسیری، (1401)، «بررسي پارادوكس و كاركردهاي آن در بيان تجربة وحدت وجود در شعر عهد تيموري»، نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، سال 75، شماره 245، بهار و تابستان، صص 125 – 148.
28- عطار، فریدالدین محمد، (1397)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی-کدکنی، چ8، تهران، سخن.
29- ..................، (1398)، منطق‌الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی¬کدکنی، چاپ هفدهم، تهران، سخن.
30- ..................، (1392)، الهی‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی¬کدکنی، چاپ ششم، تهران، سخن.
31- ..................، (1397)، مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی¬کدکنی، چاپ ششم، تهران، سخن.
32- عقدایی، تورج، خادم، هاجر، (1394)، آموزه‌هاي عرفانی پیران در الهی‌نامۀ عطار، عرفان اسلامی، سال 13، بهار 1396، شماره 51، صص 87 – 107.
33- غلامرضایی، محمد، احمد خاتمی، رقیه صدرایی، تمنا گل¬بابایی¬اصل، (1399)،«تأثیر تلمیحات اسطوره‌ای در بیان تجربه‌های عرفانی (بر اساس منطق¬الطیر عطار)»، مجلة علمی مطالعات زبانی و بلاغی، س 11، ش 22، صص 345 – 368.
34- فانینگ، استیون، (1389)، عارفان مسیحی، ترجمه: فریدالدین رادمهر، چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
35- فرزانه‌فرد، سعید و فرزانه دستمرد، (1397)، «بررسی مقایسه‌ای زبان نمادین در آثار عرفانی رساله‌الطیر ابن سینا و منطق‌الطیر عطار»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال هجدهم، شمارۀ 69، پاییز 1400، صص 278 – 300.
36- فروزانقر، بدیع‌الزمان، (1353)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، چاپ دوم، تهران، کتابفروشی دهخدا.
37- کتز، استیون تی، (1399)، زمینه‌مندی تجارب عرفانی، ترجمه: عطا انزلی، چاپ اول، تهران، کتاب طه.
38- مرادی، مریم و ابراهیم رحیمی¬زنگنه، (1399)، «بررسی علل بیان‌ناپدیری تجربه‌های عرفانی در مثنوی‌نامه‌های عطار (الهی‌نامه، منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه)»، دو فصلنامه علمی ادبیات عرفانی دانشگاه الزّهرا، س 12، ش 22، صص 59 – 61.
39- مستملی¬بخاری، خواجه امام ابوابراهیم، (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، ربع اول، مقدمه، تصحیح و تحشیه: محمد روشن، تهران، اساطیر.
40- میرابیان تبار، (1387)، «تجربۀ عرفانی به¬مثابه رخداد آگاهی ناب»، فصلنامه عرفان، س6، ش 24، صص 137 – 156.
41- همدانی، امید، (1388)، «حماسه، اسطوره و تجربة عرفاني خوانش سهروردي از شاهنامه»، فصلنامه نقد ادبی، سال 2، شمارۀ 7، پاییز، صص 138 – 162.