بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش ج.ا.ایران از منظر راولز و نوزیک

محورهای موضوعی : آموزش و پرورش

هادی رنجبر ¹ , گارینه کشیشیان سیرکی ² , محمد رضا قائدی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی واحد بین المللی کیش، دانشگاه آزاد اسلامی،جزیره کیش
2 - دپارتمان علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

تاریخ دریافت : 1403/12/15 تاریخ پذیرش : 1404/04/21 تاریخ انتشار : 1404/06/29

کلید واژه: موانع, عدالت آموزشی, آموزش و پرورش, جمهوری اسلامی, راولز, نوزیک,

چکیده مقاله :

مقدمه و هدف: هدف نوشتار حاضر بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش ج.ا.ایران از منظر راولز و نوزیک است. فرضیه اصلی پژوهش براین است که از منظر راولز و نوزیک بی‌توجهی به موقعیتهای محلی، قومی و هویتها و سبک‌های زندگی آنان، نابرابری فرصت­های آموزشی و عدم تخصیص سهمیه دبیران متناسب با نیازهای واقعی مناطق، بیکاری مفرط فارغ التحصیلان در مقاطع تحصیلات عالی و تکمیلی، رویکرد امنیتی افراطی به حوزه فرهنگ و آموزش از مصادیق موانع توسعه و عدالت آموزشی‌هاست.

روش شناسی پژوهش: روش بکار رفته در این نوشتار کیفی از نوع توصیفی – تحلیلی است که با بهر گیری از رویکر نظری، نظریه عدالت راولز و نوزیک به بررسی موانع تحقق عدالت در نظام آموزشی جمهوری اسلامی پرداخته است.

یافته ­ها: یافته­های پژوهش حاکی از این است که راولز بر اهمیت عدالت به عنوان انصاف تأکید دارد و نظریه «اصل تفاوت» او پیشنهاد می‌کند که نابرابری‌ها تنها زمانی مجاز هستند که به نفع کم‌برخورداران باشد. از منظر راولز، راهکارهایی مانند تأمین دسترسی برابر به منابع آموزشی و سرمایه‌گذاری در مناطق محروم می‌توانند به تحقق عدالت آموزشی کمک کنند. در مقابل، نوزیک با تمرکز بر آزادی فردی و مالکیت، به دنبال حداقل مداخله دولت است. او ممکن است به راهکارهایی اشاره کند که آزادی انتخاب را در آموزش افزایش می‌دهد، مانند حمایت از مدارس خصوصی و انتخاب والدین. ترکیب این دو رویکرد می‌تواند به توسعه سیاست‌هایی بینجامد که هم بر تأمین فرصت‌های برابر و هم بر حفظ آزادی‌های فردی تأکید داشته باشند.

چکیده انگلیسی:

Introduction: The aim of this paper is to examine the obstacles to the realization of social justice in the education system of the Islamic Republic of Iran from the perspective of Rawls and Nozick. The main hypothesis of the research is that from the perspective of Rawls and Nozick, disregard for local and ethnic situations and their identities and lifestyles, inequality of educational opportunities and failure to allocate teacher quotas in proportion to the real needs of the regions, excessive unemployment of graduates in higher and supplementary education, and an extreme security approach to the field of culture and education are examples of obstacles to development and educational justice.

research methodology: The method used in this qualitative article is descriptive-analytical, which uses the theoretical approach of Rawls and Nozick's theory of justice to examine the obstacles to achieving justice in the educational system of the Islamic Republic.

Findings: The findings of the study suggest that Rawls emphasizes the importance of justice as fairness, and his theory of the “difference principle” suggests that inequalities are permissible only when they benefit the less fortunate. From Rawls’ perspective, solutions such as providing equal access to educational resources and investing in disadvantaged areas can help achieve educational justice. In contrast, Nozick, focusing on individual liberty and property, seeks minimal government intervention. He may point to solutions that increase freedom of choice in education, such as supporting private schools and parental choice. Combining these two approaches can lead to the development of policies that emphasize both providing equal opportunities and preserving individual freedoms.

منابع و مأخذ:

منابع
 امیدوار, سیروس. (1401). ریشه‎‌یابی و ارزیابی مقایسه‌ای نظریه‌های عدالت توزیعی راولز و نوزیک. پژوهش‌های اقتصادی ایران, 27(91), 111-157.
 انصاری، مریم، و رجبی، معصومه. (1395). تحلیلی بر مولفه های عدالت آموزشی از نظر جان راولز. همایش ملی انجمن فلسفه‌ تعلیم و تربیت ایران (فلسفه تعلیم و تربیت و قلمرو علوم اجتماعی و انسانی).
 ترکاشوند، سینا؛ و دیگران. (1397). ارائه الگوی نظری عدالت تربیتی در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی براساس مبانی معرفت شناختی عدالت فارابی. فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، 3 (4): 37-7.
 جلیلی مرند, علیرضا و دیگران. (1397). عدالت اجتماعی از دیدگاه هایک، راولز، شهید مطهری و شهید صدر با تأکید بر چیستی عدالت. جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی. 15(29), 173-199
 راولز، جان (۱۳۸۳) عدالت به مثابه انصاف (یک بازگویی)، ترجمه: عرفان ثابتی، تهران: ققنوس.
 راولز، جان (۱۳۸۷) نظریه عدالت، ترجمه: سید محمد کمال سروران و مرتضی بحرانی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
 راولز، جان (۱۳۹۳) ، لیبرالیسم سیاسی ، ترجمه موسی ،اکرمی، چاپ دوم، تهران: نشر ثالث
 راولز، جان (۱۳۹۳) نظریه ای در باب عدالت ،ترجمه مرتضی ،نوری چاپ اول، تهران: نشر مرکز
 راولز، جان (۱۳۹۳) نظریه ای در باب عدالت، ترجمه: مرتضی نوری، تهران: مرکز.
 راولز، جان(1383) عدالت به مثابه انصاف، ترجمه عرفان ثابتي، ققنوس.
 راولز، جان(1385)نظريه عدالت، ترجمه حسين اعلامي، فصلنامه حقوق اساسي ،سال چهارم، شماره 6ـ7.
 راولز، جان(1387) نظريه عدالت، ترجمه، سروريان و بحراني، پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي.
 راولز، جان(1397) نظریه ای در باب عدالت، ترجمه مرتضی نوری، تهران: نشر مرکز، چاپ سوم.
 رضاداد، علیه و دیگران. (1403). تحلیل شاخصه‌های تحقق عدالت آموزشی و تربیتی از دیدگاه مقام معظم رهبری. پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی، 19 اردیبهشت.
 زالی، مصطفی. (1400). دست پنهان یا قرارداد اجتماعی: نوزیک، راولز و مسئلۀ عدالت توزیعی. شناخت, 14(1), 111-130
 صحبت لو، علی، غفاری، ابوالفضل. (1400) بررسی عدالت تربیتی در نظام آموزشی کشور با استفاده از نظریة عدالت راولز. دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 13(1)، 57-76.
 مددلو، رامین. (1403). تطبیق نظریه برابری پیچیده بر جامعه ایران با تمرکز بر نسبت عدالت اجتماعی و قدرت سیاسی. نشریه «دانش سیاسی», 20(1), 273-294.
 واعظی، احمد (۱۳۸۶)، جان راولز از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی، چاپ دوم، قم: بوستان کتاب.


 Chimhenga, S. (2016). Resource material barriers: The challenges of implementing inclusive education in primary schools of Zimbabwe. Global J. Adv. Res, 3 (6): 526-532.
 Freire, P. (2009). Pedagogy of the Oppressed. Translated by Donald Mitchell. New York, NY: Continuum.
 Gershenson, S., Holt, S., & Papageorge, N. (2016). Who believes in me? The effect of student–teacher demographic match on teacher expectations, Economics of Education Review, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0272775715300959
 Jemal, A. (2017). Critical Consciousness: A Critique and Critical Analysis of the Literature. Urban Review, 49 (4): 602–626.
 Molefe, M. (2017). Individualism in African Moral Culture. International Journal of Philosophy of Culture and Axiology, 14 (2): 49 –68.
 Perryman, J. (2007). Panoptic performativity and school inspection regimes: disciplinary mechanisms and life under special measures, Journal of Education Policy, 21(2): 147-161.
 Perryman, J., Ball, S., Maguire, M., & Braun, E. (2011). Life in the Pressure Cooker – School League Tables and English and Mathematics Teachers’ Responses to Accountability in a Results-Driven Era, British Journal of Educational Studies, 59 (2): 179-195.
 Sibanda, B. (2019). In Search of Social Justice through Ubuntu: A CriticalAnalysis of Zimbabwe’s Post-colonial Education forAll (EFA) Policy. Canterbury Christ Church University, Thesis submitted for the Degree of Doctor of Education.

 Sibanda, B. (2019). In Search of Social Justice through Ubuntu: A CriticalAnalysis of Zimbabwe’s Post-colonial Education forAll (EFA)

متن کامل:



Journal of New Approaches in Educational Adminstration Vol 6, No 3, Summer 2025

ISSN (Print): 2008-6369- ISSN (Online): 2423-723X

Research Paper

 

Examining the obstacles to achieving social justice in the education system of the Islamic Republic of Iran from the perspective of Rawls and Nozick.

Hadi Ranjbar., Garine Keshishian Sirkee., Mohammadreza Ghaedi
Ph.D. Candidate, Department of Political Science, Kish International Branch, Islamic Azad University, Kish Island, Iran.
Associate Professor, Department of Political Science and International Relations, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Associate Professor, Department of Political Science, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.

 

Abstract Introduction: In the Islamic Republic of Iran, the realization of educational justice has been raised as one of the major goals of the educational system. In this regard, examining various philosophical theories, especially those of Rawls and Nozick, can help to better understand the existing challenges and solutions. The aim of this article is to examine the obstacles to the realization of social justice in the education system of the Islamic Republic of Iran from the perspective of Rawls and Nozick. research methodology: The method used in this qualitative article is descriptive-analytical, which uses the theoretical approach of Rawls and Nozick's theory of justice to examine the obstacles to achieving justice in the educational system of the Islamic Republic. The method of collecting library resources is by using a checklist of documents, books, articles, etc. Findings: The findings of the study suggest that Rawls emphasizes the importance of justice as fairness, and his theory of the “difference principle” suggests that inequalities are permissible only when they benefit the less fortunate. From Rawls’ perspective, solutions such as providing equal access to educational resources and investing in disadvantaged areas can help achieve educational justice. In contrast, Nozick, focusing on individual liberty and property, seeks minimal government intervention.  Discussion and Conclusion: Achieving educational justice has profound effects on the educational environment and facilities: equal access to resources, reducing inequalities, increasing motivation and participation, improving the quality of education, and social sustainability.

Use your device to scan and read the article online             DOI:        Keywords: Obstacles, educational justice, education, Islamic Republic, Rawls, Nozick.

Corresponding author: Garine Keshishian Sirkee Address: Department of Political Science and International Relations, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.  Email: [e-mail]

 

Extended Abstract

 

Introduction:

The realization of justice in a society is closely related to the culture and education of that country. If there is an avoidance of discrimination, corruption, betrayal, and injustice in the education and culture of a country, and if people are inclined towards truth and justice, a kind of balance can be achieved in education, which is cultural and educational justice. The high status of education and the existence of rich and capable talents make the existence of justice more necessary. Education, as a pillar of the progress and development of a country, will be comprehensive if Therefore, the purpose of the present study is to examine the obstacles to the realization of social justice in the education system of the Islamic Republic of Iran from the perspective of Rawls and Nozick. In this regard, the following article seeks to answer the main question: "What are the obstacles to the realization of social justice in the education system of the Islamic Republic of Iran, emphasizing the ideas of Rawls and Nozick?" The method used in this article is qualitative, descriptive-analytical, and the method of collecting library resources is by using the card of documents, books, articles, etc. The main hypothesis of the study is that from the perspective of Rawls and Nozick, disregard for local and ethnic situations and their identities and lifestyles, inequality of educational opportunities and failure to allocate teacher quotas in proportion to the real needs of the regions, excessive unemployment of graduates in higher and supplementary education, and an extreme security approach to the field of culture and education are examples of obstacles to development and educational justice.

Method:

The present research method is descriptive-analytical, and information is collected using library and documentary sources and referring to reputable sources of Persian and Latin articles, in order to answer the research questions scientifically and realistically by analyzing the sources and findings obtained.

 Findings:

Data analysis and conclusions from the research findings were used through content analysis. Then the researcher, the opinions of experts and educated people, Obtained work experience and experiences related to the research topic through semi-structured interviews this led to the development of new components for commercialization in the field of education.

Results:

 The commercialization approach of research for the educational sciences can to achieve scientific competence, strengthen the scientific nature and increase understanding of public awareness as a feedback process is the result of commercializing research it promotes academic excellence in the educational sciences, and contributes to its functioning, application and effectiveness in society.

 

 

 

 

 

دوره 16، شماره 3، مرداد و شهریور 1404 دوماهنامه علمی پژوهشی – رهیافتی نو در مدیریت آموزشی

شاپا چاپی: 2008-6369- شاپا الکترونیکی: x2423-723

مقاله علمی مروری

 

بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران از منظر راولز و نوزیک

هادی رنجبر1، گارینه کشیشیان سیرکی2*، محمدرضا قائدی3

1-       دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی، واحد بین المللی کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، جزیره کیش، ایران

2-       دانشیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول،رایانامه:[e-mail]  

3-       دانشیار گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

چکیده مقدمه و هدف: در جمهوری اسلامی ایران، تحقق عدالت آموزشی به عنوان یکی از اهداف کلان نظام آموزشی مطرح شده است. در این راستا، بررسی نظریه‌های فلسفی مختلف، به ویژه نظریه‌های رالز و نوزیک، می‌تواند به درک بهتری از چالش‌ها و راهکارهای موجود کمک کند.هدف نوشتار حاضر بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش ج.ا.ایران از منظر راولز و نوزیک است.  روش شناسی پژوهش: روش بکار رفته در این نوشتار کیفی از نوع توصیفی – تحلیلی است که با بهر گیری از رویکر نظری، نظریه عدالت راولز و نوزیک به بررسی موانع تحقق عدالت در نظام آموزشی جمهوری اسلامی پرداخته است. شیوه گردآوری منابع کتابخانه­ای با استفاده از فیش برداری از اسناد، کتاب­ها، مقالات و غیره است. یافته­ها: یافته­های پژوهش حاکی از این است که راولز بر اهمیت عدالت به عنوان انصاف تأکید دارد و نظریه «اصل تفاوت» او پیشنهاد می‌کند که نابرابری‌ها تنها زمانی مجاز هستند که به نفع کم‌برخورداران باشد. از منظر راولز، راهکارهایی مانند تأمین دسترسی برابر به منابع آموزشی و سرمایه‌گذاری در مناطق محروم می‌توانند به تحقق عدالت آموزشی کمک کنند. در مقابل، نوزیک با تمرکز بر آزادی فردی و مالکیت، به دنبال حداقل مداخله دولت است. بحث و نتیجه گیری: تحقق عدالت آموزشی تأثیرات عمیقی بر محیط و امکانات آموزشی دارد:دسترسی برابر به منابع،کاهش نابرابری‌ها،افزایش انگیزه و مشارکت،بهبود کیفیت آموزش وپایداری اجتماعی می شود.

 

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش: شماره صفحات:    از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید        DOI:   واژه­های کلیدی: موانع، عدالت آموزشی، آموزش و پرورش، جمهوری اسلامی، راولز، نوزیک.

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

استناد:  رنجبر، هادی.، گارینه کشیشیان سیرکی،. قائدی، محمدرضا.(1404).  بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران از منظر راولز و نوزیک. دوماهنامه علمی- پژوهشی رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، دوره 16، شماره 3، صص  94-107

 

 

 

 

 

مقدمه 

تحقق عدالت در يك جامعه ، ارتباط نزدیکی با فرهنگ و آموزش در آن جامعه دارد . اگر در آموزش و فرهنگ يك كشور گريز از تبعيض ، فساد ، ناکارآمدی و عدم شایسته گزینی وجود داشته باشد و مردم به حق و عدالت گرايش داشته باشند مي توان به نوعي تعادل در آموزش رسيد كه همان عدالت فرهنگي و آموزشي است . جايگاه رفيع آموزش و وجود استعدادهاي سرشار و توانمند وجود عدالت را بيشتر ضروري مي سازد . عدالت آموزشي مي تواند بسترساز عدالت آموزشي ، اجتماعي و اقتصادي باشد با عدالت اجتماعي نخبگان شناسايي و جذب مي شوند و با عدالت آموزشي يكسو نگري و يك جانبه گرايي رنگ مي بازد و زمينه بروز همه استعدادها در اين ديارفراهم مي شود . آموزش به عنوان ركن ترقي و پيشرفت يك كشور در صورتي فراگير خواهد شد كه عدالت اجتماعی در سيستم آموزش وپرورش و نهادهاي آموزشي ديگر حاكم شود . عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش يعني بهره گيري همه استعدادهاي كشور از امكانات متناسب با نيازهايشان و تحقق اين آرزوي ديرين مستلزم اراده اي قوي و همه جانبه نگر است تا با جلوگيري از انباشت امكانات و توانمندي ها در يك نقطه خاص يا برخي مناطق برخوردار زمينه بهره مندي همه استعدادها از امكانات را فراهم آورند . شناخت موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام در آموزش وپرورش از اصولي است كه اخيرا دولتمردان براي اجراي آن اهتمام خاص مبذول داشته اند ودر برنامه هاي  كار به دستان آموزش و پرورش بر اجراي اين اصل غريب تاكيد شده است . تحقق عدالت اجتماعب در نظام آموزشي آرزو و اميدي است كه مي تواند فرداي روشني را براي فرزندان اين ديار به ارمغان آورد .با توجه به هدف نظرية راولز كـه در آن بـه تربيـت شـهرونداني مسـتقل، آزاد و داراي ارزش و جايگاه انساني تأكيد شده است، رويكرد فوق مي­تواند اين اهداف را محقق كند تصميمهايي كه بر زندگي آنها تأثير مي­گذارد، مشاركت داشته باشند. با توجه به هدف نظرية راولز و نوزیک كـه در آن بـه تربيـت شـهرونداني مسـتقل، آزاد و داراي ارزش و جايگاه انساني تأكيد شده است، رويكرد فوق مي­تواند اين اهداف را محقق كند(صفی خانی قلی زاده و همکاران،2021: 6) 

بنابراین در این راستا، نوشتار پیش­رو درصدد پاسخ به این سوال اصلی است که «موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر اندیشه های راولز و نوزیک چیست؟» . فرضیه اصلی پژوهش براین است که از منظر راولز و نوزیک بی‌توجهی به موقعیتهای محلی، قومی و هویتها و سبک‌های زندگی آنان، نابرابری فرصت­های آموزشی و عدم تخصیص سهمیه دبیران متناسب با نیازهای واقعی مناطق، بیکاری مفرط فارغ التحصیلان در مقاطع تحصیلات عالی و تکمیلی، رویکرد امنیتی افراطی به حوزه فرهنگ و آموزش از مصادیق موانع توسعه و عدالت آموزشی‌هاست.

اهمیت و ضرورت پژوهش

الف: اهمیت

1-پرداختن به این موضوع برخی از خلاهای موجود در ادبیات راهبردی و حکمرانی را حل و فصل می نماید.

2-انجام این پژوهش می تواند در شناخت بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران موثر باشد.

3-انجام این پژوهش می تواند پژوهشگران و مسئولان را با نقش موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران آشنا نماید.

ب: ضرورت

1-نپرداختن به این موضوع موجب تداوم خلاء موجود در ادبیات راهبردی و حکمرانی کشورخواهد بود.

2-انجام نشدن این تحقیق منجر به عدم شناخت و بررسی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران می شود.

3-درصورت انجام نشدن این تحقیق منجر به عدم شناخت پژوهشگران و مسئولان از این نگاه که نقش موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران به چه نحو است،نیز می شود.

پیشینه پژوهش

مددلو (2024) در مقاله­ای تحت عنوان« تطبیق نظریه برابری پیچیده بر جامعه ایران با تمرکز بر نسبت عدالت اجتماعی و قدرت سیاسی»، عدالت اجتماعی یکی از مفاهیم سازنده فرهنگ سیاسی جامعه ایران است و غفلت از آن می تواند به ایجاد فاصله میان ذهنیت جامعه، نخبگان و سیاستمداران در باب سیاست ورزی مقبول ایرانی منجر شود. با توجه به نقش مردم در معناسازی از عدالت اجتماعی از نظر والزر، در این پژوهش تلاش شد به این پرسش پاسخ داده شود که آیا می توان از نظریه برابری پیچیده جهت فهم عدالت اجتماعی از منظر ایرانیان بهره برد؟ به منظور پاسخ به آن از نظریه همروی به عنوان روش تطبیق نظریه (متن) بر جامعه (زمینه) بهره گرفته شد و تلاش برای پاسخ به پرسش های انتقادی طرح شده به بازطراحی نظریه برابری پیچیده تحت عنوان سیاست عدالت محور منجر گردید. سیاست عدالت محور با تمرکز بر جامعه ایران اسلامی و خیر اجتماعی قدرت سیاسی بر آن است که قدرت سیاسی با سایر خیرهای اجتماعی دارای عرصه مشترک است، فهم ها در اندیشه یک فرد دارای سرمنشاهای مجزا از یکدیگر نیست، فهم کامل معناسازی اجتماعی از قدرت سیاسی آن هنگام میسر است که میان متن و زمینه همراهی ایجاد کنیم و نیز در یک جامعه، از قدرت سیاسی ممکن است معانی اجتماعی متعددی ساخته شود.

صحبت­لو و غفاری(2021) در مقاله با عنوان « بررسی عدالت تربیتی در نظام آموزشی کشور با استفاده از نظریه عدالت راولز»، نویسنده پژوهش حاضر قصد دارد به بررسی و تحلیل عادلانه بودن تعلیم و تربیت و توزیع امکانات و فرصت‏های آموزشی و سهمیه‌های کنکور بر اساس اصول اساسی نظریه عدالت راولز بپردازد بر اساس اصل تفاوت راولز، نابرابری بین افراد در استفاده از سهمیه‌بندی‌های مختلف، باید به‌گونه‌ای سازمان‌دهی شود که بیشترین نفع را برای افراد بی‌نصیب در پی داشته باشد؛ بر این ‌اساس لازم است به اقشاری که از برخی امکانات و تجهیزات آموزشی و شرایط دچار محرومیت بوده‌اند، توجه بیشتری مبذول شود. در مجموع می‌توان گفت که نظریه عدالت راولز برای تحلیل سهمیه‌های کنکور مناسب است.

زالی(2021) در مقال با عنوان«دست پنهان یا قرارداد اجتماعی: نوزیک، راولز و مسئلۀ عدالت توزیعی» این مقاله نخست، با تحلیل استدلال‌های بخش دوم کتاب نوزیک، نقض‌های او را بر عدالت اجتماعی و مشخصاً نظریۀ راولز و درنتیجه نامشروع‌بودنِ دولت فراکمینه رد می‌کند. سپس با تحلیل شیوۀ دست پنهان نشان می‌دهد که اولاً این روش موجب طرد ساختار بنیادین جامعه (موضوع عدالت از دیدگاه راولز) می‌شود. ثانیاً این دریافت از روشِ توجیه امر سیاسی، همراه با تفسیر موسع نوزیک از عدالت در اکتساب، هرگونه نگرش برابری‌گرا به توزیع را منابع طرد می‌کند. درنتیجه، مفروضات بخش اول کتاب نوزیک، از حیث روشی و محتوایی، با هر دولت فراکمینه ناسازگار است.

جیسوال و پاندی(2022) در مقاله­ی باعنوان«مطالعه تطبیقی نظریه عدالت: با اشاره به راولز و نوزیک» نویسنده بیان داشت در جامعه متمدن آنچه می تواند برای یکی عدالت باشد لازم نیست برای دیگران هم یکسان باشد. اندیشمندان در زمان‌های مختلف نه تنها به تعریف عدالت پرداخته‌اند، بلکه نظریه‌های متفاوتی را در رابطه با عدالت ارائه کرده‌اند. عدالتی که برای یک منطقه مناسب به نظر می رسد ممکن است برای مردم ساکن در منطقه دیگر متفاوت باشد. این مقاله پژوهشی بر مطالعه این گونه شخصیت‌های متنوع عدالت متمرکز است و همچنین به تحلیل انتقادی شیوه‌ای که راولز و نوزیک عدالت را در نظریه‌های عدالت خود به تصویر کشیده‌اند، می‌پردازد.

از نظر جنبه نوآوری باید اذعان نمود که در پژوهش حاضر کوشش شده است برخی کاستی­های موجود در تحلیل­های پیشین برطرف گردد.زیرا برخی کارها صرفا تحول محور بودند و فقط به تاریخ و سیر فکری اندیشه این دو نظریه­پرداز پرداخته­اند و عده­ای دست به مقایسه­تطبیقی عدالت از منظر هریک از این دو نظریه پرداز با دیگر اندایشمندان و عرفا پرداختند ضمن آن که بسیاری نیز تک­بعدی به موضوع نگریسته اند یا مختص دوره خاصی بودند اما پژوهش حاضر باتوجه مولفه­ها و شاخص­های عدالت اجتماعی از منظر این دو درصدد است تا به درک وسیع­تر و جامع­­تری از موانع تحقق عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش در جمهوری اسلامی از منظر راولز و نوزیک بپردازد لذا از این حیث تاکنون هیچ پژوهشی موانع تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی را مورد بررسی قرار نداده است از این حیث نوشتار حاضر کاری نو و ابتکاری هست.

چارچوب نظری پژوهش

عدالت

مفهوم عدالت از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده و یکی از مفاهیم محوری هرگونه اندیشه سیاسی اجتماعی و اقتصادی را تشکیل می­دهد. (غنی­نژاد، 2017: 16) نظریه عدالت قلب هر نظریه سیاسی است و لذا اگر ما رای روشن و تئوری مدونی در باب عدالت نداشته باشیم بدیهی است که سیاست و نظریه­های سیاسی ما هم ار قدرت و عمق کافی برخوردار نخواهد بود( سروش، 28:2017). عدالت دارای ابعاد متفاوتی از جمله عدلت اقتصادی عدالت اجتماعی و عدلت سیاسی است اما در این نوشتار تلاش بر آن است که عدالت اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. عدالت اجتماعی چیزی است که در واقع به مردم آرامش و رفاه و آسایش می­دهد و تبعیض و نابرابری و ناامنی و استبداد و بردگی و ظلم و زورگویی و محرومیت و فقر و اختناق را از میان می­برد (سروش، 28:2017). این نوع عدالت اشاره به این دارد که گروههای مختلف اجتماعی، اقوام، نژادها، ادیان و مذاهب از امکان یکسانی برای بارور نمودن و بیان دیدگاههای مورد علاقه­شان برخوردار باشند یعنی هویت­های مختلف اجتماعی ـ فرهنگی بتوانند در عین حفظ ارزش­ها و سبک زندگیشان در حد استحقاق خود در حیات جامعه حضور و سازنده داشته باشند.

عدالت از دیدگاه راولز

راولز اعتقاد دارد که عدالت یکی از فضایل ساختار اجتماعی است نه همه­ی آن، اما برترین فضیلت اجتماعی است و شاخص اصلی داوری درباره ی جامعه ی مطلوب است (واعظی، 88:2017) به نظر راولز جامعه­ای به سامان است که اوال همگان اصول یکسانی از عدالت را می­پذیرند و می­دانند که دیگران هم این اصول را قبول دارند، و ثانیا نهادهای اجتماعی این اصول را محترم می­شمارند و عموم جامعه نیز می­دانند که این اصول از سوی آن نهادها محترم شمرده می­شود. در این صورت انسان ها علی رغم وجود تقاضاهای متنوع، دیدگاه مشترکی را به رسمیت می­شناسند که بر طبق آن تقاضاهایشان داوری می­شود. برداشت مشترک از عدالت می­تواند پیوندهای دوستی مدنی برقرار کند و گرایش عمومی به عدالت مانع پی جویی اهداف دیگر می­شود. به عقیده راولز برداشتی عمومی از عدالت باعث ایجاد جامعه ای به سامان می­شود.

راولز به یک اصل عمومی عدالت معتقد است: همه ارزشهای اجتماعی اولیه و اساسی یا باید به شکل برابر توزیع شود، یا حداقل در صورت عدم وجود برابری، نفع همگان به خصوص کم نصیب ترین افراد رعایت گردد. راولز بر اساس این اصل، اصول عدالت خود را تنظیم می­کند. از نظر راولز، دو اصل درست عدالت که طرف های قرارداد انتخاب می­کنند عبارتند از:  اصل اول- هر شخصی باید حقی برابر نسبت به گسترده ترین نظام جامع آزادی­های بنیادین برابر داشته باشد که با نظام مشابه آزادی برای همگان منافاتی نداشته باشد. اصل دوم- نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی باید چنان سامان یابند که هر دوی آنها: الف) بیشترین نفع را برای کم نصیب ترین افراد داشته باشند. ب)به مناصب و مشاغلی وصل باشند که در شرایط منصفانه و برابر از نظر فرصت به روی همه گسترده باشند. اصل آزادی: بر اساس این اصل، هر فرد استحقاقی برابر نسبت به آزادی های بنیادین دارد و آزادی ها باید تا حد امکان گسترده باشند. از نظر راولز مهمترین این آزادی های بنیادین عباترند از آزادی های سیاسی و آزادی بیان و آزادی اندیشه و حق تملک شخصی و نظیر اینها. در صورتی که این آزادی ها حفظ شود فرد میتواند از توانایی های معنوی خود یعنی برخورداری از خیر و تشخیص آن و استفاده از آن بهره مند شود )موحد، 323:2012). راولز معتقد است که تقدم آزادی به این معناست که وقتی آزادی های اساسی در جامعه وجود دارد، دولت اجازه ندارد که به بهانه ایجاد بهبود در رفاه اقتصادی و شرایط معیشتی مردم، آزادی را کمتر کند یا باعث نابرابری در آزادی های افراد جامعه شود و فقط در صورتی می­توان به محدود شدن آنها رضایت داد که شرایط اجتماعی مانع اجرای این حقوق اساسی باشد. یعنی فقط در شرایط ضرورت می­توان آزادی ها را انکار کرد و آن هم به شرطی است که پس از گذشت زمان، بتوان از این آزادی ها بهره مند شد. وی دو نوع محدودیت آزادی را در نظر می­گیرد. اول: محدود کردن گستره ی آزادی تنها در صورتی که این کار، آزادی که همگان از آن بهره مند هستند را قوی تر نماید؛ دوم: ایجاد نابرابری در آزادی و روا داشتن آزادی کم تر برای برخی افراد تنها در صورتی که برای آن دسته از شهروندان که از آزادی کم تر برخوردار شوند پذیرفته باشد(راولز، 175:2014-164) محور اصل اول عدالت راولز همه ی آزادی ها نیست بلکه آزادی های اساسی است و بر آن است که افراد باید به طور برابر از آزادی های اساسی بهره مند شوند. اصل اول عدالت اقتضا می­کند که قوانین خاصی که معرف آزادی های اساسی هستند به طور یکسان برای همگان وجود داشته باشند. قوانین جامعه باید بهره مندی برابر و یکسان همه ی افراد از بیشترین مقدار آزادی ها را فراهم نماید (واعظی، 128:2017).

اصل فرصت برابر: بر اساس این اصل، مناصب و مشاغل امتیازآفرین باید به روی همه گشوده باشد. به این معنی که اشخاص با توانایی های مشابه باید از فرصت های مشابه برخوردار باشند. در واقع این اصل ضمانت میکند که همه ی افراد دارای شایستگی ها و انگیزه های مشابه در جامعه چشم انداز یکسانی پیش روی خود داشته باشند. نهادهای سیاسی باید شرایط را مهیا کنند که اشخاص از فرصت های برابر و مشابه برخوردار شوند. راولز مینویسد: "این اصل اعتقادی را بیان میدارد بدین مضمون که اگر برخی جایگاه ها بر مبنایی منصفانه به روی همگان گشوده نباشند، آنهایی که از دسترسی به این جایگاه ها منع شده اند حق دارند احساس کنند که با آنها ناعادالنه رفتار شده است، حتی اگر از تالش های چشم گیرتر کسانی که جازه ی دستیابی به آن جایگاه ها را داشته اند متنفع شوند. آنها حق دارند از این وضعیت شکوه کنند نه تنها بدین خاطر که حق بهره مندی از امتیازات ظاهری این مناصب(مانند پرستیژ،شهرت،اعتبار و جز آن) از آنها دریغ شده بل بدین خاطر که امکان فعلیت بخشی به ظرفیت های خویش که در پی به انجام رساندن ماهرانه و خالصانه ی وظایف اجتماعی به دست میآید از آنها سلب شده است. آنها از یکی از اشکال اصلی خیر انسانی محروم شده اند( راولز، 115:2014).

اصل تفاوت: بر اساس این اصل، نابرابری ها باید به نفع کم نصیب ترین افراد باشد. به عقیده ی راولز، نابرابری ها لزوما ناعادالانه نیستند. برای مثال، وقتی یک سرمایه گذاری به نفع کم نصیب ترین افراد جامعه است اما سرمایه گذاران به دلیل ریسک زیاد حاضر به انجام این کار نیستند، دولت می­تواند برای آنها امتیازهای مالیاتی در نظر بگیرد تا سرمایه گذاری انجام شود و کم نصیب ترین افراد از مزایای آن بهره مند گردند. راولز معتقد است که اصل آزادی بر اصل دوم اولویت دارد و اصل فرصت برابر بر اصل تفاوت. به عبارت دیگر، افزایش ثروت کم نصیب ترین افراد جامعه در صورتی اتفاق میفتاد که آزادی های بنیادین برابر و برابری منصفانه­ی فرصت ها وجود داشته باشد. در صورتیکه مقداری از نابرابری مجاز دانسته شود جامعه از تکاپو نمیایستد و خیرات افزایش مییابد. اما این نابرابری باید محدود باشد و در هر حال مناصب باید بر روی همه گشوده باشد و اگر کسی استعداد دارد و می­خواهد منصبی را به دست آورد نباید در را بسته ببیند (موحد، 325:1385). اصل تفاوت، وجود نابرابری در بهره مندی افراد از خیرهای اولیه را در شرایط خاصی موجه میداند. در واقع این تفاوت ها فقط در صورتی موجه است که به نفع کم بهره ترین افراد جامعه باشد (واعظی، 135:1969-134).

عدالت از دیدگاه نوزیک

به عقیده نوزیک، عدالت به معنی تلاش برای سازماندهی جامعه برای دست یافتن به یک الگوی توزیعی نیست، بلکه به معنای احترام به حقوق اساسی افراد و استحقاق افراد است. به عقیده نوزیک این حقوق بسیار مهم هستند و کسی حق ندارد آنها را تضییع کند و اگر چنین اتفاقی بیفتد رفتاری ناعادلانه صورت گرفته است. به عقیده نوزیک بیشتر نظریه هایی که درباره ی عدالت توزیعی یا اجتماعی است، با حقوق اساسی انسان ها ناسازگار است چراکه سبب دخالت در زندگی افراد و اجبار می­شود. نوزیک در بخش دوم کتاب مشهور خود، به دنبال اثبات این نکته است که دولت فراتر از دولت حداقلی به هیچ وجه موجه نیست و تلاش های مربوط به عدالت اجتماعی که با نام عدالت توزیعی برای وسعت بخشیدن به اختیارات دولت و محدود کردن مالکیت و آزادی مطرح میشود، مردود هستند. نوزیک ضمن رد نظریه های بازتوزیع، نظریه ی عدالت خویش را تحت عنوان نظریه ی استحقاق مطرح میکند که با نظریه­ی دولت حداقل وی همخوانی دارد به اعتقاد نوزیک، تنها نظریه ی عدالتی که با حقوق طبیعی سازگاری دارد نظریه­ی تاریخی عدالت است که به جای پرداختن به معرفی الگویی برای توزیع یا بازتوزیع، به شیوه­ی به دست آوردن و انتقال اموال و دارایی ها نظر دارد. این رویکرد به حفظ حقوق افراد توجه دارد، درحالی­که نظریه های متداول در عدالت توزیعی و اجتماعی، سبب تجاوز به حقوق افراد می­شوند(واعظی، 320:2014).

او با هرگونه نظریه ی عدالت اجتماعی، که توزیع خیرات و امکانات و منابع اجتماعی را بر محور تفسیر خاصی از خیر اجتماعی موجه می­کند، مخالف است؛ زیرا از نظر او خیر اجتماعی پوششی برای استفاده از اموال و حقوق دسته ای از افراد جامعه(مالکان و ثروتمندان) به نفع قشرهای دیگر است. از این رو وی تاکید می­کند که دولت حداقل، باید در قبال اینگونه تصورات از خیر بی طرف باشد، و تعقیب خیر را به تشخیص فردی هرکس واگذارد. نوزیک اساسا با هرگونه نظریه ای که به گونه ای بر عدالت توزیعی صحه می­گذارد مخالف است، و به همین دلیل حتی با نظریه ی راولز که نمی­توان آن را به طور کامل، الگویی مساوات طلبانه از عدالت توزیعی دانست مخالفت میکند. سرّ انکار وی، به مقوله ی اختیارات و قلمرو دولت بازمی­گردد. نوزیک تنها دولت مشروع را دولت حداقل میداند که دایره ی اقتدار آن فراتر از پاسداشت حقوق و آزادی های اساسی و طبیعی نیست. از نظر وی، اصطالح عدالت توزیعی درباره ی مقوله­ی اقتدار دولت واژه ای بی طرف و خنثی نیست؛ بلکه زمانی که عرف و مردم عادی واژه ی توزیعی را میشنوند بی درنگ این معنا به ذهنشان می­آید که کسی، چیزی و یا سازوکاری وجود دارد، که بر اساس ضوابط یا اصولی به توزیع و فراهم آوردن امور و امکانات مبادرت می­ورزند(واعظی، 327:2014).

رابرت نوزیک عدالت را در استحقاق افراد می­بیند، به این معنی که اموال افراد باید عادلانه و همانطور که در اصول خود ذکر می­کند به دست بیاید. دخالت در توزیع به منظور تامین عدالت در جامعه با حقوق اساسی انسان که به عقیده ی او بسیار مهم هستند ناسازگار است. عدالت نوزیک مبتنی بر حقوق فردی است.نوزیک با هر نظریه ای که بر عدالت توزیعی تاکید کند مخالف است و به همین دلیل با نظریه ی عدالت راولز هم مخالفت می­کند.

عدالت اجتماعی هر نوع تبعیض را در بین شهروندان بر اساس موقعیت اجتماعی آنها ممنوع می کند و همچنین بیان می کند که هر فرد باید با توجه به استعداد خود از فرصت های مناسب برای خودسازی اطمینان حاصل کند. مفهوم عدالت اجتماعی تلویحاً عبارت است از این که فرد باید شرایط لازم را برای دستیابی به یک زندگی خوب فراهم کند و در این زمینه از قدرت سیاسی کشور انتظار می رود که با قانونگذاری و قانونگذاری خود جامعه ای مبتنی بر برابری ایجاد کند. برنامه های اجرایی مفهوم عدالت اجتماعی این روزها بسیار رایج شده است (Pandey& Mukti Jaiswal, 2022:2364).

روش پژوهش

روش پژوهش در این نوشتار کیفی از نوع توصیفی – تحلیلی است و شیوه گردآوری منابع کتابخانه­ای با استفاده از فیش برداری از اسناد، کتاب­ها، مقالات و غیره است. فرضیه اصلی پژوهش براین است که از منظر راولز و نوزیک بی‌توجهی به موقعیتهای محلی، قومی و هویتها و سبک‌های زندگی آنان، نابرابری فرصت­های آموزشی و عدم تخصیص سهمیه دبیران متناسب با نیازهای واقعی مناطق، بیکاری مفرط فارغ التحصیلان در مقاطع تحصیلات عالی و تکمیلی، رویکرد امنیتی افراطی به حوزه فرهنگ و آموزش از مصادیق موانع توسعه و عدالت آموزشی‌هاست.

یافته های پژوهش

تحقق عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش: راه حل هایی برای رفع نابرابری ها در ایراان

این بخش موضوعات مختلف عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش را بررسی می کند، زمینه تاریخی آن ها را مورد بحث قرار می دهد، چالش های کنونی را بررسی می کند و نقش معلمان را در ترویج عدالت اجتماعی بررسی می نماید، و در مورد آینده عدالت اجتماعی در آموزش بحث می شود. برای درک کامل مفهوم عدالت اجتماعی در تعلیم و تربیت، باید به جنبه های پیچیده آن پرداخت. بر طبق این مفهوم، هر دانش آموزی باید از آموزش با کیفیت برخوردار باشد. این امر به معنای شکستن موانع سیستمی و رسیدگی به نابرابری هایی است که ناشی از عوامل مختلفی مانند نژاد، جنسیت، گرایش جنسی و وضعیت اجتماعی-اقتصادی است. چراکه فقدان عدالت اجتماعی در محیط‌های آموزشی، چرخه‌های فقر و محرومیت را تداوم می‌بخشد. از این رو، نیاز به یک رویکرد چند وجهی و پایدار شامل اصلاح سیاست ها، آموزش معلمان، و مشارکت جامعه در این زمینه است تا بتوان با ارائه راه حل هایی به تحقق عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش کمک نمود.

نقش معلمان در ارتقای عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش

در تحقیقات مربوط به عدالت اجتماعی، انگیزه قوی برای حمایت از مفاهیم حرفه‌ای بودن معلمان و استقلال وجود دارد: اعتماد به معلمان به‌عنوان متخصصان خدمات عمومی در حوزه آموزش، با توجه به تأثیراشان باید مورد توجه باشد (Perryman, 2006; Perryman et al, 2011). با وجود انجام تحقیقات در مورد تأثیرات آن ها بر نتایج گروه‌های دانش‌آموزی (Gershenson et al, 2016) به ویژه در زمینه پیشرفت تحصیلی، همواره سؤالاتی در مورد نقش معلمان در ارتقای عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش وجود دارد. چراکه معلمان به خاطر حمایت از فرصت های زندگی برای دانش آموزان و ارتقای وضعیت آن ها به ویژه دانش آموزانی که در مناطق محروم قرار دارند یا از فرصت های آموزش محروم هستند، نقش مهمی دارند. در ادامه، نقش معلمان در ارتقای عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفته است:

سیاست های دولت برای تأمین عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش در ایران

سیاست ها و اصلاحات دولت در پیشبرد عدالت اجتماعی در آموزش و پرورش بسیار مهم است. هدف این سیاست‌ها و اصلاحات رسیدگی به نابرابری‌ها در سیستم آموزشی است و تضمین می‌کند که هر دانش‌آموز بدون در نظر گرفتن پیشینه، از فرصت‌های آموزشی برابر برخوردار است. چراکه افراد در دانش، مهارت، انواع یادگیری و پیشنینه فرهنگی و نیازهای آموزشی با هم متفاوتند (دهقان، 1384: 3) و این مسئله نباید به افزایش تبعیض بین دانش آموزان منجر شود. در ادامه، چند مورد از این سیاست های دولت مورد بحث قرار گرفته است:

ابتکارات دولت برای فرصت های برابر آموزش

بسیاری از دولت ها در سراسر جهان اهمیت فراهم کردن فرصت های آموزشی برابر برای همه دانش آموزان را درک کرده اند. برای دستیابی به این هدف، دولت ها ابتکارات مختلفی را برای پر کردن شکاف بین دانش‌آموزان با پیشینه‌های مختلف اجتماعی-اقتصادی اجرا کرده‌اند. یکی از این ابتکارات، افزایش بودجه برای مدارس در مناطق محروم است. دولت ها با تخصیص منابع اضافی به این مدارس، ابزارها و حمایت های لازم را برای غلبه بر چالش ها در اختیار آن ها قرار داده اند. این امر می تواند شامل استخدام معلمان واجد شرایط بیشتر، بهبود زیرساخت ها، و دسترسی به مواد آموزشی و فناوری های به روز باشد. علاوه بر این، برنامه های بورسیه برای اطمینان از اینکه دانش آموزان خانواده های کم درآمد فرصتی برای ادامه تحصیلات عالی دارند، اجرا شده است. این بورسیه ها نه تنها به کاهش بار مالی دانش آموزان و خانواده های آن ها کمک می کند، بلکه به عنوان وسیله ای برای ارتقای تحرک اجتماعی و توانمندسازی افراد عمل می کند. در این زمینه، می توان با توزیع عادلانه فرصت ها به دنبال بهره گیری از منابع و امکانات بیشتری بود تا از طریق اجرای این هدف، از محروم شدن افراد مناطق محروم از حداقل امکانات آموزشی، منابع و محیط­های آموزشی و مربیان کارآزموده جلوگیری به عمل آورد (ترکاشوند و همکاران، 2018: 27).

در این چارچوب، دولت ها می توانند نیاز به حمایت هدفمند از دانش آموزان بی بضاعت را تشخیص داده و مدنظر قرار دهند. سیاست های اتخاذ شده شامل فراهم کردن منابع اضافی، مانند برنامه‌های آموزشی برای کمک به موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان است. هدف دولت ها از اجرای این سیاست ها، ایجاد یک محیط آموزشی فراگیرتر و عادلانه تر از طریق رسیدگی به نیازها و چالش های خاص دانش آموزان محروم است (Appels et al, 2022: 102). در این چارچوب، با رواج رفتار عادلانه و سیاست گذاری های مطلوب، برنامه ریزی و وضع قوانین هدفمند می توان به پرورش افرادی عدالت محور (یاری قلی و ضرغامی، 2014: 102) کمک نمود و از طریق تولید دانش های لازم به برپایی ساز و کارهای نظام عادلات آموزشی در کشور منجر شد. بنابراین، در تلاش برای بهبود برابری آموزشی، دولت‌ها با تدوین سیاست‌ها؛ نقش مهمی دارند.

تأثیر سیاست های آموزش و پرورش بر عدالت اجتماعی

سیاست های اتخاذ شده توسط نهاد آموزش و پرورش به عنوان متولی امر تعلیم و تربیت در کشور، باید به صورت هدفمند و قانونی باشد و از نگاه سلیقه ای و شخصی جلوگیری شود. زمانی می توان از نگاه لیقه ای و شخصی به عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش جلوگیری نمود که قانون علم و خدشه ناپذیری مطابق با شایستگی و به صورت منصفانه تدوین گردد (اصلانی و کاظمینی، 2011: 273). بررسی تأثیر سیاست های آموزشی بر عدالت اجتماعی بسیار ضروری است. در حالی که سیاست‌های ترویج شیوه‌های فراگیر، توزیع عادلانه منابع، و پرداختن به سوگیری‌های سیستمی می‌توانند به دستیابی به عدالت اجتماعی در آموزش کمک کنند، اطمینان از اجرای مؤثر و نظارت بر این سیاست‌ها اهمیت بیشتری دارد.

هدف سیاست‌های آموزشی با ترویج شیوه‌های فراگیر، ایجاد محیطی است که در آن هر دانش‌آموز احساس ارزشمندی و احترام کند. این امر می تواند شامل ادغام دیدگاه ها و تجربیات متنوع در برنامه درسی، ارتقای آگاهی و حساسیت فرهنگی، و اجرای سیاست های ضد تبعیض باشد. سیاست‌های آموزشی می‌توانند با تقویت فراگیر به شکستن موانع کمک کنند و اطمینان حاصل کنند که هر دانش‌آموز از فرصت برابر برای موفقیت برخوردار است. توزیع عادلانه منابع یکی دیگر از جنبه های کلیدی سیاست های آموزشی است که عدالت اجتماعی را ترویج می کند. با تخصیص منابع بر اساس نیازهای هر مدرسه و جمعیت دانش آموزی، دولت ها می توانند به پر کردن شکاف منابع بین مدارس در حوزه های مختلف اجتماعی-اقتصادی کمک کنند. این سیاست ها می تواند شامل تأمین بودجه اضافی برای مدارس محروم، تضمین دسترسی به مواد آموزشی و فناوری های با کیفیت، و سرمایه گذاری در فرصت های توسعه حرفه ای برای معلمان باشد.

پرداختن به سوگیری های سیستمی نیز در ارتقای عدالت اجتماعی در آموزش بسیار مهم است. هدف سیاست‌های آموزشی باید شناسایی و به چالش کشیدن سوگیری‌ها در سیستم‌های آموزشی، مانند تفاوت‌های نژادی یا جنسیتی در پیشرفت تحصیلی باشد. این امر می‌تواند شامل اجرای سیاست‌هایی باشد که تنوع را در رهبری آموزشی ترویج می‌کند. بنابراین، سیاست ها و اصلاحات دولت در پیشبرد عدالت آموزشی و اجتماعی بسیار ضروری است. هدف دولت ها این است که اطمینان حاصل کنند هر دانش آموزی از طریق طرح هایی برای فرصت های آموزشی برابر، مانند افزایش بودجه برای مدارس محروم، برنامه های بورسیه تحصیلی و حمایت هدفمند از دانش آموزان محروم، به آموزش با کیفیت دسترسی دارد. از این طریق، سیاست‌های آموزشی می‌توانند به دستیابی به عدالت اجتماعی در آموزش و ایجاد جامعه عادلانه‌تر و فراگیرتر کمک کنند.

پتانسیل آموزش بین المللی برای پیشبرد عدالت اجتماعی

با توجه به نقش مهم دولت در تامین عدالت آموزشی، یکی از راهکارهایی که می تواند به پیشبرد عدالت اجتماعی در نظام تعلیم و تربیت کمک نماید، استفاده از پتانسیل آموزش بین المللی است. تبادل آموزش بین‌المللی مهم‌ترین پروژه کنونی است که برای ادامه روند انسان‌سازی بشر طراحی شده تا زمینه زندگی صلح آمیز ملت‌ها در کنار یکدیگر را فراهم نماید (Freire, 2009: 79). این اعتقاد وجود دارد که فعالیت‌های آموزشی بین‌المللی به طور خودکار یا ذاتاً به تفکر انتقادی، شایستگی بین‌فرهنگی، همدلی انتقادی و بهبود انسانیت به عنوان مؤلفه های آموزش بین المللی عادلانه اجتماعی منجر می‌شود. عدالت اجتماعی در فعالیت های آموزش بین المللی به عنوان یک هدف مهم و مزیت در نظر گرفته شده است. جهت بسترسازی تربیتی عادلان در نظام آموزش و پرورش ایران، می توان به پرورش قوه قضاوت، تقویت نگرش عقلانی نسبت به مسائل جاری، رشد تفکر انتقادی، شناخت عناصر قدرت اقدام نمود تا دانش آموزان از رسیدن به حقشان و اجرای عدالت تربیتی بازدانده نشوند (ترکاشوند و همکاران، 2018: 27).

بررسی انتقادی شیوه‌های مرتبط با بین‌المللی‌سازی آموزش و فعالیت‌های آموزش بین‌المللی می‌تواند کمک کند تا تأثیرات نابرابری ساختاری بر آموزش شناسایی شود. چراکه فعالیت‌های آموزشی بین‌المللی فرصت‌های بالقوه مهمی برای دگرگونی‌های عادلانه اجتماعی در سطوح فردی، نهادی، اجتماعی و شاید حتی جهانی هستند. به منظور دستیابی به این اهداف، با نگاه انتقادی به آموزش بین‌المللی، می توان به نقاط ضعف و قوت آن ها دست یافت. فعالیت‌های آموزش در خارج از کشور، راهی را ارائه می‌کند تا به طور انتقادی فعالیت‌های آموزش بین‌المللی بازاندیشی شود و در نتیجه، از آن ها در جهت ترویج عدالت اجتماعی در داخل کشور استفاده نمود. بسیاری از محققان استدلال کرده اند که آگاهی انتقادی از وضعیت عدالت آموزشی به آگاهی از ساختارهای اجتماعی و سیاسی که گروه های خاصی را محروم می کنند، کمک می کند. آگاهی انتقادی از وضعیت عدالت آموزشی، هدف ضمنی و فوری آموزش است (Jemal, 2017: 607). تفکر انتقادی می تواند به اتخاذ راهکارهایی برای رفع نابرابری سیستمی در نظام آموزشی کمک نماید. چراکه فعالیت­های آموزشی بین المللی، مانند آموزش در خارج از کشور نیز، اغلب به دلیل ناتوانی در ترویج عدالت اجتماعی در نظام تعلیم و تربیت مورد انتقاد قرار گرفته اند (Zemach-Bersin, 2007: 17). در نتیجه با ادغام آموزش انتقادی در تمام فعالیت‌های آموزشی بین‌المللی، می توان از این امر به‌عنوان یک راه اساسی برای بازبینی وضعیت آموزشی به منظور پیشبرد عدالت اجتماعی استفاده نمود.

لزوم تغییرات در نحوه تأمین نیازهای مالی در امر آموزش در ایران

شواهد فراوانی از گزارش‌های ارزیابی مختلف وجود دارد که نشان می‌دهد نحوه تأمین مالی مدارس تا حدی مسئول تداوم نابرابری‌های موروثی و عدم تعادل در انواع مختلف مدارسی است که در کشورهای مختلف وجود دارد. بدین معنا که یک کودک روستایی همان کمک مالی را به عنوان یک کودک در مدرسه دریافت نماید. نیاز است تمامی مدارس کشور به لحاظ زیرساختی ارزیابی شوند تا وضعیت هر مدرسه مشخص شود. سپس باید با توسعه یک سیستم تامین مالی جدید که هزینه های جاری را از مخارج سرمایه ای جدا می کند، به تحقق عدالت اجتماعی کمک شود. همه مدارسی که در مناطق فقیر هستند نیاز به دریافت بودجه اضافی دارند. این امر آن ها را در توسعه زیرساخت های مرتبط با برابری، توانمند می­کند (Sibanda, 2019: 191).

همچنین، در تامین هزینه های مکرر باید به پیشینه اقتصادی اجتماعی کودکان توجه شود. به این ترتیب، باید تفاوتی در بودجه بین کودکان در مدارس تخصصی در مقایسه با کودکانی از پیشینه های فقیرتر وجود داشته باشد تا والدین قادر به تامین مالی آموزش کودکان باشند. در مواردی که این ناهنجاری ها وجود دارد، دولت باید تدابیری را در نظر بگیرد تا چنین کودکان محرومی بتوانند از فرصت های تحصیلی برخوردار شوند (Molefe, 2017: 54). در نتیجه، یک کودک نباید مجبور شود که جامعه خود را ترک کند تا در جای دیگری آموزش خوب ببیند. در عوض، جامعه باید هر کودکی را به گونه‌ای تربیت کند که اهمیت تعلق را احساس کند و حس غرور و تمایل برای ادامه کمک به جامعه خود را، هر چه که باشد، تقویت نماید. در واقع، زمینه اقتصادی خانوادگی دانش آموزان و سطح درآمد آنان در کنار منزلت اجتماعی از جمله عوامل مهمی می باشند که بر میزان دسترسی دانش آموزان بر نظام تعلیم و تربیت تاثیر می گذارند (کریمی وکرماج، 1400: 37). از این رو، توجه به برابری مطلق فارغ از عوامل اقتصادی نیز بسیار مهم است.

بهترین کاری که مدارس می توانند برای رفع نابرابری ها در منابع همچون وسایل، کتاب ها، لوازم و تجهیزات تربیتی، تسسهیلات فیزیکی و مادی انجام دهند، آن است که از تدارک تهیلات کافی برای همه کودکان، روابط مراقبتی طولانی مدتی که از توسعه فکری حمایت نماید (صحبت لو و غفاری، 2021: 69). از طریق این اقدامات می توان به رفع برخی محرومیت ها و جبران بخشی از محرومیت از امکانات آموزشی به ویژه در مناطق محروم کمک نمود. در این چارچوب، می توان به راه کارهای تحقق عدالت اجتماعی همچون تدوین کتب درسی متناسب با موقعیت و شرایط هر استان، اختصاص منابع مالی سرانه دانش آموزشی متناسب با نیازها دانش آموزان هر منطقه، توزیع عادلانه دانش آموزان در سر کلاس هر یک از معلمان اشاره نمود.

نیاز به سیستم آموزشی فراگیرتر برای دانش آموزان

راه کار دیگری که می تواند به تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش کمک نماید و زمینه رفع نابرابری ها فراهم کند، نیاز به سیستم آموزشی فراگیرتر برای دانش آموزان است. با این حال، در زمینه آموزش فراگیر اقدامات بسیار کمی صورت گرفته است. یکی از آشکارترین موانع برای اجرای کامل آموزش فراگیر، فقدان معلمان با مهارت های لازم است (Chimhenga, 2016: 528). آموزش یک حوزه بسیار تخصصی است و با کمبود منابع برای تدریس و یادگیری، تعجب آور نیست که سیستم آموزشی عقب خواهد ماند. با این حال، آنچه دلگرم‌کننده است، این واقعیت است که نیاز به سیستم آموزشی فراگیر در قوانین اساسی و آموزش منعکس گردد. باید بر آموزش معلمان و سرمایه‌گذاری منابع بیشتر برای ارتقای وضعیت کودکان و ایجاد محیط مثبت و حمایت‌کننده‌تر برای ارتقای فراگیر تمرکز کرد. همچنین نیاز به تحقیق برای درک کامل چالش‌های پیش روی معلمان در تلاش برای اجرای آموزش فراگیر در مدارس وجود دارد (Sibanda, 2019: 193). از این رو، عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش زمانی قابل تحقق است که از طریق درون دادها و فرایندهای جاری در محیط آموزشی، دانش آموزان به هدف غایی دست یابند (سرمدی و همکاران، 2015: 65). در نظر گرفتن قوانین اصلاحی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش می تواند به تخصیص بودجه برای آموزش و تجهیز معلمان منجر شود تا موانع آموزش فراگیر از بین برود.

تحقق عدالت اجتماعی در بخش آموزش، نیازمند حمایت یکسان از مردم در برابر قوانین و حق برخورداری عادلانه از فرصت ها و امکانات عمومی از سوی دولت، مدیران نهاد آموزش و پرورش، معلمان در مدارس است تا ضمن رفع تبعیض ها و مقابله با ععدم توزیع متناسب امکانات آموزشی، بتوان نابرابری ها در نظام تعلیم و تربیت را برطرف نمود (زارعی و محمدی، 2013: 9). این راه کارها اهمیت در نظر گرفتن دقیق تمام زمینه‌ها، نیازها و صدای ذینفعان را هنگام اجرای طرح‌های عدالت اجتماعی در آموزش نشان می‌دهد. یادگیری از داستان‌های موفقیت و شکست‌ها می‌تواند مربیان و سیاست‌گذاران را به سمت استراتژی‌های مؤثرتری هدایت کند که برابری، فراگیری و نتایج آموزشی مثبت را برای همه دانش‌آموزان ترویج می‌کند. از این رو، کمک به تحقق عدالت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش از اهمیت بسزایی برخوردار است. با توجه به آنچه در زمینه تحقق عدالت اجتماعی در حوزه آموزش بیان شد است.

نتیجه گیری

تحقق عدالت آموزشی تأثیرات عمیقی بر محیط و امکانات آموزشی دارد. در زیر به برخی از این تأثیرات اشاره می‌شود:

دسترسی برابر به منابع: عدالت آموزشی موجب می‌شود که همه دانش‌آموزان، صرف نظر از وضعیت اقتصادی یا اجتماعی، به امکانات و منابع آموزشی مشابهی دسترسی داشته باشند. این شامل کتاب‌ها، معلمان با کیفیت و فناوری‌های آموزشی می‌شود.

کاهش نابرابری‌ها: با تحقق عدالت آموزشی، نابرابری‌های موجود در سیستم آموزشی کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند به بهبود شرایط تحصیلی دانش‌آموزان در مناطق کم‌برخوردار کمک کند.

افزایش انگیزه و مشارکت: محیطی که در آن عدالت آموزشی برقرار است، می‌تواند انگیزه دانش‌آموزان را برای یادگیری افزایش دهد. وقتی دانش‌آموزان احساس کنند که فرصت‌های برابر دارند، بیشتر در فرآیند یادگیری مشارکت می‌کنند.

بهبود کیفیت آموزش: وجود عدالت آموزشی به بهبود کیفیت آموزش کمک می‌کند، زیرا رقابت بیشتری بین مدارس و معلمان ایجاد می‌شود و آنها تلاش می‌کنند تا بهترین خدمات را ارائه دهند.

پایداری اجتماعی: تحقق عدالت آموزشی می‌تواند به ایجاد یک جامعه پایدارتر و همبسته‌تر کمک کند، زیرا افراد احساس می‌کنند که به طور عادلانه به فرصت‌ها دسترسی دارند و این امر می‌تواند منجر به کاهش تنش‌های اجتماعی شود.

در نهایت، تحقق عدالت آموزشی نه تنها بر کیفیت آموزش تأثیر می‌گذارد، بلکه به توسعه اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز کمک می‌کند و موجب می‌شود که همه افراد در فرآیند یادگیری و رشد شرکت کنند.نوآوری در بحث تحقق عدالت آموزشی به چند جنبه کلیدی مرتبط می‌شود که می‌تواند به تحولات و بهبودهای چشمگیری در سیستم‌های آموزشی منجر شود: استفاده از فناوری‌های دیجیتال و اینترنتی برای دسترسی به منابع آموزشی می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها کمک کند. پلتفرم‌های آنلاین می‌توانند به دانش‌آموزان در مناطق دورافتاده امکان دسترسی به محتوا و معلمان با کیفیت را بدهند.. توسعه روش‌های آموزشی شخصی‌سازی شده که به نیازهای خاص هر دانش‌آموز پاسخ می‌دهد، می‌تواند به افزایش انگیزه و کیفیت یادگیری کمک کند. این رویکرد می‌تواند شامل یادگیری مبتنی بر پروژه، کارگاه‌ها و آموزش‌های تعاملی باشد. ایجاد همکاری‌های مؤثر بین مدارس، خانواده‌ها و جوامع محلی می‌تواند به شناسایی نیازها و چالش‌های خاص و بهبود شرایط آموزشی کمک کند. این مشارکت می‌تواند شامل برنامه‌های آموزشی و حمایت‌های اجتماعی باشد. استفاده از سیستم‌های ارزیابی مستمر برای شناسایی نقاط قوت و ضعف در آموزش و یادگیری، و همچنین جمع‌آوری بازخورد از دانش‌آموزان و معلمان می‌تواند به بهبود کیفیت آموزشی و شناسایی نابرابری‌ها کمک کند. استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های آماری برای شناسایی و رفع نابرابری‌ها در دسترسی به آموزش و کیفیت آن می‌تواند به ایجاد سیاست‌های آموزشی مؤثرتر کمک کند. توسعه برنامه‌های آموزشی برای معلمان به منظور آگاهی از مسائل عدالت آموزشی و توانمندسازی آنها برای ارائه آموزش‌های عادلانه و با کیفیت می‌تواند تأثیر زیادی داشته باشد. نوآوری در تحقق عدالت آموزشی نه تنها به بهبود سیستم آموزشی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ایجاد جوامع پایدارتر و عادلانه‌تر منجر شود. این تغییرات می‌توانند به کاهش نابرابری‌ها و افزایش کیفیت زندگی افراد کمک کنند.

جان راولز بر اهمیت عدالت به عنوان انصاف تأکید دارد و نظریه «اصل تفاوت» او پیشنهاد می‌کند که نابرابری‌ها تنها زمانی مجاز هستند که به نفع کم‌برخورداران باشد. از منظر راولز، راهکارهایی مانند تأمین دسترسی برابر به منابع آموزشی و سرمایه‌گذاری در مناطق محروم می‌توانند به تحقق عدالت آموزشی کمک کنند. در مقابل، نوزیک با تمرکز بر آزادی فردی و مالکیت، به دنبال حداقل مداخله دولت است. او ممکن است به راهکارهایی اشاره کند که آزادی انتخاب را در آموزش افزایش می‌دهد، مانند حمایت از مدارس خصوصی و انتخاب والدین. ترکیب این دو رویکرد می‌تواند به توسعه سیاست‌هایی بینجامد که هم بر تأمین فرصت‌های برابر و هم بر حفظ آزادی‌های فردی تأکید داشته باشند.

در مجموع در یک مقایسه تطبیقی نقات قوت ونقاط ضعف عدالت آموزشی از منظر راولز و نوزیک عبارتند از

ردیف	نقاط قوت	نقاط ضعف
راولز	تأکید بر نیازمندان و تلاش برای کاهش نابرابری‌ها.	ممکن است به مداخله بیش از حد دولت در سیستم آموزشی منجر شود.
نوزیک	حمایت از آزادی فردی و تنوع در انتخاب.	ممکن است نابرابری‌های اجتماعی را تشدید کند و به نفع اقشار مرفه‌تر باشد.

منبع: یافته­های پژوهش

با توجه به تحلیل‌های فوق، می‌توان پیشنهادات زیر را ارائه داد:

-ایجاد مدارس دولتی با کیفیت در مناطق محروم: این امر به تحقق اصل تفاوت راولز کمک خواهد کرد.

-حمایت از مدارس خصوصی با نظارت دولت: این رویکرد به نوزیک اجازه می‌دهد تا آزادی‌های فردی را حفظ کند.

References

Chimhenga, S. (2016). Resource material barriers: The challenges of implementing inclusive education in primary schools of Zimbabwe. Global J. Adv. Res, *3*(6), 526–532.

Freire, P. (2009). Pedagogy of the oppressed (D. Mitchell, Trans.). Continuum. (Original work published 1970)

Gershenson, S., Holt, S. B., & Papageorge, N. W. (2016). Who believes in me? The effect of student–teacher demographic match on teacher expectations. Economics of Education Review, *52*, 209–224. https://doi.org/10.1016/j.econedurev.2016.03.002

Jemal, A. (2017). Critical Consciousness: A Critique and Critical Analysis of the Literature. The Urban Review, *49*(4), 602–626. https://doi.org/10.1007/s11256-017-0411-3

Madadloo, R. (2024). Applying the theory of complex equality to Iranian society with a focus on the relationship between social justice and political power. Journal of Political Science, *20*(1), 273–294. [in Persian].

Molefe, M. (2017). Individualism in African Moral Culture. International Journal of Philosophy of Culture and Axiology, *14*(2), 49–68. https://doi.org/10.5840/cultura201714215

Omidvar, C. (2022). Origins and comparative evaluation of Rawls and Nozick's distributive justice theories. Iranian Economic Research, *27*(91), 111–157. [in Persian].

Perryman, J. (2007). Panoptic performativity and school inspection regimes: disciplinary mechanisms and life under special measures. Journal of Education Policy, *21*(2), 147–161. https://doi.org/10.1080/02680930601158944

Perryman, J., Ball, S. J., Maguire, M., & Braun, A. (2011). Life in the Pressure Cooker – School League Tables and English and Mathematics Teachers’ Responses to Accountability in a Results-Driven Era. British Journal of Educational Studies, *59*(2), 179–195. https://doi.org/10.1080/00071005.2011.578568

Rawls, J. (2004). Justice as fairness: A restatement (E. Sabeti, Trans.). Qoqnoos. (Original work published 2001) [in Persian].

Rawls, J. (2008). A theory of justice (S. M. K. Sarwaran & M. Bahrani, Trans.). Research Institute for Cultural and Social Studies. (Original work published 1971) [in Persian].

Rawls, J. (2014). A theory of justice (M. Nouri, Trans.; 1st ed.). Markaz Publication. (Original work published 1971) [in Persian].

Rawls, J. (2014). Political liberalism (M. Akrami, Trans.; 2nd ed.). Sales Publications. (Original work published 1993) [in Persian].

Rawls, J. (2018). A theory of justice (M. Nouri, Trans.; 3rd ed.). Markaz Publishing House. (Original work published 1971) [in Persian].

Rezadad, ... & Others. (2024, May 19). Analysis of the indicators of realizing educational and training justice from the perspective of the Supreme Leader. Research in Islamic Education and Training. [in Persian].

Safikhanigholizadeh, M., ... & Others. (2021, October). The role of teachers in achieving educational justice in schools [Paper presentation]. The First National Conference on Applied Studies in Educational Processes, Iran. [in Persian].

Sibanda, B. (2019). In search of social justice through Ubuntu: A critical analysis of Zimbabwe’s post-colonial Education for All (EFA) policy [Doctoral dissertation, Canterbury Christ Church University]. CORE. https://core.ac.uk/download/pdf/287451272.pdf

Sohbatloo, A., & Ghafari, A. (2021). Investigating educational justice in the country's educational system using Rawls's theory of justice. Bi-Quarterly Journal of Islam and Educational Research, *13*(1), 57–76. [in Persian].

Tourkashvand, S., ... & Others. (2018). Presenting a theoretical model of educational justice in the formal and public education system based on Farabi's epistemological foundations of justice. Quarterly Journal of Applied Issues in Islamic Education, *3*(4), 7–37. [in Persian].

Vaezi, A. (2007). John Rawls, from the theory of justice to political liberalism (2nd ed.). Bostan Ketab. [in Persian].

Zali, M. (2021). The hidden hand or the social contract: Nozick, Rawls, and the problem of distributive justice. Knowledge, *14*(1), 111–130. [in Persian].

 

94

 

---