نظام معنایی مفهوم قانون در اندیشه علمای مشروطه‌خواه

محورهای موضوعی : تحولات سیاسی در ایران

حبیب میرالی ¹ , حامد عامری گلستانی ² , فرزاد نویدی نیا ³

1 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2 - استادیار گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
3 - استادیار و عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی ، واحد اندیمشک، دانشگاه آزاد اسلامی، اندیمشک، ایران

تاریخ دریافت : 1403/11/04 تاریخ پذیرش : 1404/01/01 تاریخ انتشار : 1404/01/01

کلید واژه: علما, قانون, مشروطه, نظام معنایی,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر، به دنبال نشان دادنِ انگاره‌های پیشینی‌ای است که در اندیشه علمای مشروطه خواه وجود دارد و آنان در این جنبش، با در نظر داشتنِ آن‌ها به مفاهیم بنیادین زمانه خود توجه داشته و آن‌ها را می‌فهمیدند. این انگاره‌ها در کنار هم، یک نظام معنایی را ایجاد کرده بود که به واسطه این نظام معنایی مفاهیمی مانند قانون فهمیده می‌شد. پژوهش حاضر با در نظر داشتنِ یک اصل بنیادین، که عبارت از «سازگاری دین و دنیای جدید» در اندیشه علمای مشروطه‌خواه است و مفروض گرفتنِ آن، به دنبال پاسخ به این پرسش است که نظامِ معناییِ برآمده از این اصل اساسی، چیست و مبتنی بر چه گزاره‌هایی است؟ بر این اساس، یافته‌های پژوهشِ حاضر نشان می‌دهد که این نظام معنایی بر اساس پیوند گزاره‌های «قانون به‌مثابه مقدمه واجب»، «مقتضیات زمان»، «مباحات»، «حدود عرف و شرع» و «گسترشِ شمولِ قانون» شکل گرفته و این‌ها، به ترتیب و در کنار هم نظام معنایی علمای مشروطه‌خواه را تشکیل داده و فهمِ مفهومِ قانون در اندیشه آنان از رهگذر فهم این نظام معنایی می‌گذرد.

چکیده انگلیسی:

The present study seeks to show the prior ideas that the constitutional scholars in this movement, by keeping them in mind, paid attention to the fundamental concepts of their time and understood them. Together, these ideas had created a semantic system through which concepts such as law were understood. The present study, by keeping in mind a fundamental principle, which is the “compatibility of religion and the modern world” in the thought of the constitutional scholars and taking it as a given, seeks to answer the question of what the semantic system derived from this fundamental principle is and what propositions it is based on? Accordingly, the findings of the present study show that this semantic system was formed based on the connection of the propositions of "law as an obligatory preamble", "requirements of the time", "permissions", "limits of custom and law", and "expansion of the scope of law", and these, in order and together, constitute the semantic system of constitutional scholars, and understanding the concept of law in their thought goes through understanding this semantic system.

منابع و مأخذ:

آبادیان، حسین (1374)، مبانی نظر حكومت مشروطه و مشروعه (به انضمام رسایل علمای موافق و مخالف مشروطه)، تهران، نشر نی.
آبادیان، حسین (1383)، بحران مشروطیت در ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
آبادیان، حسین (1388)، مفاهیم قدیم و اندیشه جدید (درآمدی نظری بر مشروطه ایران)، تهران، انتشارات کویر.
آدمیت، فریدون (1355)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: انتشارات پیام.
آل سیدغفور، محسن (1386)، سنّت اسلام لیبرال، پایان‌نامۀ دکتری رشتۀ علوم سیاسی، دانشگاه تهران، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی.
احمدزاده، محمدامیر (1393)، کنش‌های فکری گفتمان تشیع در رویارویی با بحران نوگرایی ایران دوره مشروطه، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره پانزدهم.
اسلامی، روح‌الله (1394)، دولت مشروطه و حکومت‌مندی مكانیکی، دولت‌پژوهی، سال اوّل، شماره اوّل، بهار.
تقوی، نصرالله (1387)، مقالۀ سؤال و جواب در فواید مجلس، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، 2 جلد، جلد اول، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ثقة‌الاسلام تبریزی (1387)، رساله لالان، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ثقةالاسلام تبریزی، میرزاعلی (1398)، رساله لالان، تصحیح محمدعلی جهانپور، ناشر: مصحح.
جعفری کافی‌آباد، صابر و میثم مهدیار (1397)، از هنجار فرهنگی تا قانون (نزاع جریان‌های سیاسی بر سر مبانی هنجاری و جایگاه قانون در دوران مشروطه)، علوم سیاسی، سال بیست و یکم، شماره هشتادو یکم، بهار.
حائری، عبدالهادی (1381)، تشیع و مشروطیت در ایران، تهران، انتشارات امیركبیر.
دبیرنیا، علیرضا و همکاران (1396)، رویکرد دینی حاکمیت قانون در نظام مشروطه ایران، دین و قانون، شماره ۱۵، بهار.
درخشه، جلال (1384)، نسبت قانون و شریعت در اندیشه علامه نایینی، دانش سیاسی، شماره دوم.
رضایی، احمد و مهدی محسنی شاهاندهشتی (۱۳۹۶)، عصر مشروطه و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی تقابل اندیشه شریعتمداران مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه، مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی، سال ۶، شماره ۱.
رفیع، حسین و مجید عباس‌زاده مرزبالی (1394)، علامه میرزا محمد حسین نایینی و دفاع از حکومت مشروطه ، مطالعات سیاسی، شماره 29.
رهبری، مهدی (1388)، انقلاب مشروطه، تجدد و زایش نوگرایی دینی در ایران، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
صالحی، علیرضا و همکاران (۱۳۹۹)، بازتاب منازعه مفهومی فقهای عصر مشروطه درباره قانون بر فرآیند توسعه سیاسی ایران معاصر، سیاست متعالیه، دوره ۸، شماره ۲۸.
طباطبایی، جواد (۱۳۹۲)، تاملی درباره ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظریه مشروطه‌خواهی، تهران: انتشارات مینوی خرد.
الطهرانی، محمد علی بن محمد حسن (1387)، ندای اسلام؛ در اثبات مشروطیت سلطنت به قانون شریعت، در رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری‏نژاد، 2 جلد، جلد اول، تهران، مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
ظهیری، صمد و همکاران (1401)، تحلیل نسبت شریعت و قانون از دیدگاه ثقةالاسلام تبریزی، تاریخنامة ایران بعد از اسلام، سال سیزدهم، شمارة سی، بهار.
عراقی، شیخ علی (1387)، آگاهی [مشروطیت سلطنت ایران در عهد باستان]، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری‏نژاد، 2 جلد، جلد اول، تهران، مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
عمادالعلماء خلخالی (1387)، بیان سلطنت مشروطه و فوائدُها، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری‏نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
فتحی، یونس و بهروز سعادتی‌راد (۱۴۰۱)، ورود مفهوم حقوق ملت به ایران و نقش نوگرایان و شرع‌گرایان عصر مشروطه در بومی‌سازی آن، مطالعات حقوق بشر اسلامی، دوره ۱۰، شماره ۱- شماره پیاپی ۲۰.
فخرالعلماء تبریزی، شیخ مهدی (1387)، سؤال‏هایی دایر به مشروطیت، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری‏نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
فیرحی، داود (1384)، مبانی فقهی مشروطه‌خواهی از دیدگاه آخوند خراسانی، در: بررسی فکری و اجتماعی مشروطیت در ایران، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
فیرحی، داود (1391)، فقه و سیاست در ایران معاصر: فقه سیاسی و فقه مشروطه، تهران، نشر نی.
کدیور، محسن (1376)، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران، نشر نی.
کدیور، محسن (1385)، سیاست نامه خراسانی: قطعات سیاسی در آثار آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، به کوشش ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد مشروطیت، تهران: انتشارات کویر.
محلاتی غروی، شیخ محمد اسماعیل (1387الف)، اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
مرادخانی، فردین (1396)، خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران (تاریخ مفاهیم و نهادهای حقوق عمومی در ایران)، تهران، نشر میزان.
موثقی، احمد (1387)، دین، جامعه و دولت در ایران، تهران، انتشارات موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
موسوی جشنی، صدرالدین و همکاران (1393)، صورت‌بندی گفتمانی علمای شیعه در انقلاب مشروطه (نگاهی به جبهه‌بندی گفتمانی علمای شیعه در انقلاب مشروطه)، گنجینه اسناد، شماره 94، تابستان.
میراحمدی، منصور (1385)، اجتهاد و مسئله مردم‌سالاری (ظرفیت‌سنجی مقایسه‌ای مشروطه اسلامی و جمهوری اسلامی)، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 3، تابستان.
میراحمدی، منصور (1390)، اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی.
ناظم‌الاسلام كرمانی، محمد (1392)، تاریخ بیداری ایرانیان، علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، جلد دوم، چاپ هفتم، نشر پیکان.
نایینی، محمدحسین (1387)، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
نجفی اصفهانی، حاج آقا نورالله (1387)، مکالمات حاجی مقیم و مسافر، در رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری نژاد، 2 جلد، جلد دوم، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
نجفی قوچانی، محمدحسین (1387)، حیوة الاسلام فی الاحوال آیة الملک العالم، تصحیح ر.ع. شاکری، تهران، نشر صفت.