مفهوم شهر و شهرگرایی، ساخت و سازمان فضاهای شهری در دوره ساسانی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی

فاطمه شفیعی ¹ , کمال‌الدین نیکنامی ² , رضا شعبانی ³

1 -
2 - استاد/گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.
3 - گروه تاریخ. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه شهید بهشتی.

تاریخ دریافت : 1403/09/25 تاریخ پذیرش : 1403/11/06 تاریخ انتشار : 1403/12/10

کلید واژه: دوره ساسانی, شهرسازی, شهر, ساختار اقتصادی, نظام طبقاتی ,

چکیده مقاله :

دورهٔ ساسانی یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخی ایران به‌شمار می‌رود. سوای از مسائل سیاسی، ساسانیان از نظر شهرسازی و معماری نیز تأثیرات فراوانی بر الگوی شهرنشینی، که عمدتاً ترکیبی از شهرسازی ایرانی و رومی بود، از خود برجای گذاشتند. روند تأسیس شهرهای ساسانی نشان‌دهندهٔ الهام‌پذیری این شهرها از الگوها و نمادهای معماری و شهرسازی سایر ملل و اقوام هم‌عصر با ساسانیان است. در این پژوهش، با استفاده از چارچوبی نظری موسوم به رهیافت تاریخی و با بهره‌گیری از داده‌های مکتوب و نتایج حاصل از فعالیت‌های باستان‌شناختی تعدادی از شهرهای ساسانی، مسئلهٔ شهر و شهرسازی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش به‌روش توصیفیـتحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. مسئلهٔ اصلی در این پژوهش آن است که چه علل و عواملی بر شکل‌گیری شهرهای عصر ساسانی تأثیرگذار بوده‌اند و ساختار اصلی این شهرها به چه صورت بوده است؟ نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که مسائل مختلفی، ازجمله نیازها و سیاست‌های شاهان ساسانی، در کنار مواردی چون شرایط اقلیمی و بافت سیاسی و جمعیتی هر شهر، بر شکل‌گیری شهرها و فضاهای شهریِ منشعب از آن تأثیر داشته‌اند (مدور، مستطیلی یا هیپوداموسی، نامنظم). همچنین، تبادل فرهنگی با سرزمین‌های تحت تسلط امپراتوری روم نیز بر سبک و ساختار شهرسازی ساسانیان تأثیرگذار بوده است.

چکیده انگلیسی:

  The Sassanid period is considered one of the most significant historical periods in Iran. Apart from political issues, the Sassanids also had influence in the architectural and urban planning, which was mainly a combination of Iranian and Roman urban planning. The process of establishment of Sassanid cities shows that these cities were inspired by the patterns and symbols of architecture and urban planning of other contemporary nations and ethnic groups. In this study, using a theoretical framework known as the historical approach, and using written data and the results of archaeological studies in a number of Sassanid cities, the issue of the city and urban planning has been investigated and analyzed. This research was carried out by descriptive-analytical method and based on library sources. The main question in this research is what causes and factors influenced the formation of Sassanid era cities, and what was the main structure of these cities? The results of the research show that various issues such as the needs and policies of the Sassanid Shahs, along with factors such as the climatic conditions and the political and demographic context of each city, had an effect on the formation of cities and urban spaces branching from it (circular-rectangular or Hippodamus-irregular) that the cultural exchange with the lands dominated by the Roman Empire had also influenced the style and structure of Sassanid urban planning.

This research examines the attention paid by the Sasanian Empire to the concept of cities and urbanism.

منابع و مأخذ:

ابوالقاسمی، محسن (1376). راهنمای زبان‌های باستانی ایران (جلد 2). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
ابودلف، مسعر بن مهلهل (1354). سفرنامه ابودلف در ایران (با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه محمد طباطبایی). تهران: فرهنگ ایران زمین.
اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل (1390). تحلیل سیستم تدافعی سیراف در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی بر پایه قلعه‌های نویافته در آن. در محمدابراهیم زارعی (گردآورنده)، باستان‌شناسی ایران در دوره اسلامی (صص 45-62). همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
اشپولر، برتولد (1364). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی (ترجمه جواد فلاطوری). تهران: علمی و فرهنگی.
افسر، کرامت‌الله (1365). شهر شیراز. در محمدیوسف کیانی (ویراستار)، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران (صص 112-130). تهران: نشر هما.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1380). کتاب ایران (با ویراستاری ایرج مهدوی و همکاران). تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
بروغنی، حسین (1377). عمران و شهرسازی در دوره ساسانی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
بهرامی، اکرم (1356). شهرهای ساسانی. بررسی‌های تاریخی، 70، 213-260.
بوسایلی، ماریو و شراتو، امبرتو (1383). تاریخ هنر ایران (جلد 2، ترجمه یعقوب آژند). تهران: نشر مولی.
پیگلوسکایا، ان (1377). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان (ترجمه عنایت‌الله رضا). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بی‌یر، لیونل (1383). دورنمایی از کاخ‌های ساسانیان. اثر، 36-37، 270-278.
تجویدی، اکبر (1355). دانستنی‌های نوین در مورد هنر و باستان‌شناسی عصر هخامنشی. تهران: انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
تفضلی، احمد (1366). شهرستان‌های ایران. در محمدیوسف کیانی (ویراستار)، شهرهای ایران (صص 75-92). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
تقوی‌نژاد دیلمی، محمدرضا (1363). معماری، شهرسازی و شهرنشینی ایران در گذر زمان. تهران: انتشارات یساولی و فرهنگسرا.
حبیبی، سیدمحسن (1393). از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
حسینی فسائی، حاج‌میرزا حسن (1378). فارسنامه ناصری (تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
خسروزاده، علیرضا (1377). شهرسازی دوره ساسانی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی). تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
خلیق، عباسعلی و مفرحی، حسین (1376). مالکیت و طرح شهری. تهران: انتشارات مرسل.
خوشنویس، احمدمیرزا و عینی‌فر، علیرضا (1378). تصویری از شهر در متون تاریخی: نمونه نیشابور. در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی (گردآورنده)، مجموعه مقالات دومین کنگره معماری و شهرسازی (ص 436). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
دبیری‌نژاد، بدیع‌الله (1351). جندی‌شاپور. هنر و مردم، 119-120، 7-9.
دریایی، تورج (1381). سقوط ساسانیان (ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی). تهران: نشر تاریخ ایران.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی (ترجمه مرتضی ثاقب‌فر). تهران: نشر ققنوس.
دریایی، تورج (1388). شهرستان‌های ایرانشهر (ترجمه شهرام جلیلیان). تهران: نشر توس.
دوستخواه، جلیل (1375). اوستا. تهران: نشر مروارید.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: نشر نگاه.
رضایی، عبدالعظیم (1372). اصل و نسب دین‌های ایرانیان باستان. تهران: نشر موج.
سامی، علی (1355). معماری ایران در عهد ساسانی تا مدائن. هنر و مردم، 165-166، 29-30.
سایکس، پرسی (1380). تاریخ ایران (ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی). تهران: نشر افسون.
سرفراز، علی‌اکبر و فیروزمندی، بهمن (1375). ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی. تهران: انتشارات عفاف.
سرفراز، علی‌اکبر (1366). بیشاپور. در محمدیوسف کیانی (ویراستار)، شهرهای ایران (جلد 2، صص 45-62). تهران: جهاد دانشگاهی.
سعیدیان، عبدالحسین (1362). دایره‌المعارف شهرهای جهان. تهران: انتشارات علم و زندگی.
سلطان‌زاده، حسین (1365). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: انتشارات آبی.
سمسار، محمدحسن (1352). جغرافیای تاریخی سیراف. تهران: انجمن آثار ملی.
شوارتس، پاول (1382). جغرافیای تاریخی فارس (ترجمه کیکاووس جهانداری). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طاهری، عبدالمحمد (1381). فارسنامه دوم: شناختی تاریخی، فرهنگی و اقتصادی. شیراز: انتشارات امیدواران.
عریان، سعید (1361). شهرهای ایران. چیستا، 2(5)، 593-619.
فرشاد، مهدی (1362). تاریخ مهندسی در ایران. تهران: انتشارات گویش.
فرید، یدالله (1371). جغرافیا و شهرشناسی. تبریز: دانشگاه تبریز.
فریور صدری، بهرام (1380). بافت و ساختار فضایی شهرهای سنتی ایران. در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم (ص 615). کرمان: سازمان میراث فرهنگی.
قادری، ساسان (1385). تاریخ تحولات اجتماعی ایران (جلد 1). اصفهان: رنگ آب.
قاسم‌بگلو، مرتضی (1385). سکه‌های سیراف. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
کاستللو، فرانسیس (1368). [عنوان نامشخص] (ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی). تهران: انتشارات نی.
کریستن‌سن، آرتور (1374). وضع ملت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانی (ترجمه مجتبی مینوی). تهران: انتشارات مجلس.
کریستن‌سن، آرتور (1385). ایران در زمان ساسانیان (ترجمه رشید یاسمی). تهران: صدای معاصر.
کریمیان، حسن و سیدین، ساسان (1389). دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی بر اساس مستندات باستان‌شناختی. باغ نظر، 7(13)، 73-88.
کریمیان، حسن و سیدین، ساسان (1388). بازیابی شهرهای باستانی با استناد به متون تاریخی: نمونه موردی دارابگرد. باغ نظر، 6(11)، 69-82.
کریمیان، حسن (1386). هویت کالبدی و بصری شهرهای ساسانیان. در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی (گردآورنده)، سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی (صص 539-556). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
کلایس، ولفرام (1383). کاخ‌ها. در محمدیوسف کیانی (گردآورنده)، معماری ایران در دوره اسلامی (ص 120). تهران: سمت.
کیانی، محمدیوسف (1370). شهرهای ایران (جلد 4). تهران: انتشارات سحاب.
گدار، آندره (1358). هنر ایران (ترجمه بهروز حبیبی). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
گلچین، پیمان (1388). احیاء و طراحی مسیر گردشگری محوطه تاریخی بیشاپور و تنگ چوگان با توجه به منطقه تاریخی ـ طبیعی منطقه (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). تهران: دانشگاه تهران.
گیرشمن، رومان (1379). بیشاپور (ترجمه اصغر کریمی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
گیرشمن، رومان (1378). ایران از آغاز تا اسلام (ترجمه محمد معین). تهران: علمی و فرهنگی.
لباف‌خانیکی، رجبعلی و لباف‌خانیکی، میثم (1391). معماری کهندژ نیشابور در دوره ساسانی. در حمید فهیمی و کریم علیزاده (گردآورندگان)، نامورنامه: مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش (صص 337-346). تهران: ایران‌نگار.
لباف‌خانیکی، رجبعلی (بی‌تا). مروری بر دستاوردهای مطالعاتی میدانی شادیاخ یا کهندژ نیشابور. در مجموعه سمینار یک‌روزه ارائه دستاوردهای فعالیت‌های میدانی باستان‌شناسی دوره اسلامی (صص 11-13). تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
لباف‌خانیکی، رجبعلی (1386). مروری بر مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی هیأت مشترک ایران و فرانسه در کهندژ نیشابور. در مجموعه گزارش‌های باستان‌شناسی اسلامی 6 (صص 5-21). تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
لسترنج، گای (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی (ترجمه محمود عرفان). تهران: شرکت ملی و فرهنگی.
لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ (1372). تمدن ایران ساسانی: ایران در سده سوم تا پنجم میلادی (ترجمه عنایت‌الله رضا). تهران: علمی و فرهنگی.
لینچ، کوین (1381). تئوری شکل شهر (ترجمه حسین بحرینی). تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
مستوفی قزوینی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده (تحقیق عبدالحسین نوایی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
مستوفی قزوینی، حمدالله (1378). نزهه‌القلوب (به کوشش محمد دبیر سیاقی). تهران: نشر طه.
مسعودی، علی بن حسین (1374). مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر (ترجمه ابوالقاسم پاینده). تهران: علمی و فرهنگی.
مشكور، محمدجواد (1363). تاریخ سیاسی ساسانیان. تهران: دنیای کتاب.
مشكور، محمدجواد (1371). جغرافیای تاریخی ایران باستان. تهران: دنیای کتاب.
مشهدی‌زاده دهقانی، ناصر (1386). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
مظفریان، منوچهر (1373). کازرون در آئینه فرهنگ ایران. شیراز: انتشارات نوید.
مقدسی، محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (ترجمه علینقی منزوی). تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مهرآفرین، رضا (1393). شهرهای ساسانی. تهران: انتشارات سمت.
موسوی حاجی، سید رسول (1382). پژوهشی در باستان‌شناسی زرنگ دوره اسلامی (رساله دکتری). تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
ناومان، رودلف (1382). ویرانه‌های تخت سلیمان و زندان سلیمان (ترجمه فرامرز نجد سمیعی). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
هدایت، صادق (1318). کارنامه اردشیر بابکان. تهران: ناشر مؤلف.
هردوت (1336). تاریخ هرودت (ترجمه هادی هدایت). تهران: دانشگاه تهران.
هوف، دیتریش (1365). شهرهای ساسانی. در محمد یوسف کیانی (گردآورنده)، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران (ترجمه محمد رحیم صراف، صص 176-204). تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
هوف، دیتریش (1368). فیروزآباد. در محمد یوسف کیانی (گردآورنده)، مجموعه شهرهای ایران (جلد 3، ترجمه کرامت‌الله افسر). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
هوف، دیتریش (1368). تخت سلیمان. در محمد یوسف کیانی (گردآورنده)، مجموعه شهرهای ایران (جلد 3). تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
هوف، دیتریش (1374). داراب پایتخت ایالتی. در محمد یوسف کیانی (گردآورنده)، پایتخت‌های ایران (ترجمه فرامرز نجد سمیعی). تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
وایت‌هاوس، دیوید (1353). کاوش‌های باستان‌شناسی سیراف. بررسی‌های تاریخی، 55، 221-274.
ورجاوند، پرویز (1363). استمرار هنر، معماری و شهرسازی ایران. در مجموعه مقالات ایران. تهران: انتشارات شرق.
ورجاوند، پرویز (1366). شهرسازی و شهرنشینی در ایران. در محمد یوسف کیانی (گردآورنده)، شهرهای ایران (جلد 4). تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
وزیری، علینقی (1337). تاریخ عمومی هنرهای مصور. تهران: دانشگاه تهران.
ویسهوفر، یوزف (1377). تاریخ ایران از 550 ق.م تا 650 م. (ترجمه مرتضی ثاقب‌فر). تهران: ققنوس.
ویلیامسون، آندریو (1351). تجارت در خلیج فارس در دوره ساسانیان و قرون اول و دوم هجری. باستان‌شناسی و هنر ایران، ۹ و 10، ۱۴۲-۱۵۱.
یارشاطر، احسان (1373). پیشگفتار. در تاریخ ایران کمبریج (جلد 3، قسمت اول، ترجمه حسن انوشه، صص 9-100). تهران: امیرکبیر.
مارکورات، یوزف (1377). ایرانشهر بر مبنای موسی خورنی (ترجمه مریم میر احمدی). تهران: اطلاعات.
یوسف جمالی، محمد کریم و سلیمی، بتول (1386). دارابگرد از گذشته تا پایان عصر ساسانیان. فصلنامه علمی، 4(2)، 45-62.
Adams, R. M. C., & Hansen, D. (1968). Archaeological reconnaissance and soundings in Jundi Shapur. Ars Orientalis, 7, 53–73.
Azarnoush, M. (1994). The Sasanian manor house at Hajiabad, Iran. Florence.
Azarnoush, M. (2001). Sasanian art. In A. Sh. Shahbazi (Ed.), The splendour of Iran (Vol. 1, pp. 274–279). Tions London.
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London: Routledge & Kegan Paul.
Kleiss, W. (1994). Istakhr und Umgebung: Archäologische Beobachtungen und Befunde. Archäologische Mitteilungen aus Iran. Neue Folge (Berlin), 27, 165–189.
Reuther, O. (1977a). Sasanian architecture. In A. U. Pope (Ed.), A survey of Persian art: From prehistoric times to the present (Vol. II, pp. 493–578). Oxford: Oxford University Press.
Schmidt, E. (1939). The treasury of Persepolis and other discoveries in the homeland of the Achaemenians. Chicago: University of Chicago Press.
Whitcomb, D. (1976). The city of Istakhr and the Marvdasht plain. In Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München, 7–10 September 1976 (Archäologische Mitteilungen aus Iran, Ergänzungsband 6, pp. 363–370). Berlin.