اُبژِه های فرانَسلی در ادبیاتِ تعلیمی کودک:بررسی داستان های مصوّرِ برگزیده بر پایه نظریاتِ بالِس

محورهای موضوعی : ادبیات معاصر کودک و نوجوان

محمد هادی جهاندیده ¹ , رضا حاجیان حسین آبادی ² , رباب آدم زاده ³

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
2 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - مدرس مدعو گروه زبان انگلیسی، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1403/10/27 تاریخ پذیرش : 1404/02/01 تاریخ انتشار : 1404/02/01

کلید واژه: ادبیات تعلیمی کودک, اُبژِه, بالِس, داستان مصوّر ,

چکیده مقاله :

کریستوفر بالس، در نظریه "ذهنیت نسلی، از ابژه های سه گانه شامل خاطره ها، باورها و رفتارهایی سخن می گوید که به نیاز نسل نو برای قرارگیری در نظم کیهانی و همبستگی با نسل های پیشین پاسخ می دهند. در داستان های مصور ادبیات تعلیمی کودک، شخصیت های اسطوره ای نهضت پایداری به مثابه ی ابژه هایی فرانسلی هستند که با گذر از مرزهای زمانی به فضای مشترک ذهنی مخاطبان خود وارد می شوند و نقشی کلیدی در آشناسازی آنان با آرمان های اسلامی دارند. در این مقاله قصد داریم که با واکاوی چهار داستان مصور برگزیده، نقش ابژه ها را در بازنمایی مکتب شهید سلیمانی و هویت بخشی به کودکان و نوجوانان مشخص سازیم. پژوهش حاضر با رویکرد بین رشته ای، به دنبال پاسخگویی به این پرسش هاست: کدام نوع از ابژه های نسلی موجود در داستان های منتخب نقش چشمگیرتری در آشناسازی نسل نو با نهضت بیداری اسلامی دارد؟ 

چکیده انگلیسی:

 In his theory of "Generational Consciousness", Christopher Bollas talks about trinary objects including memories, beliefs and behaviors which meet the needs of new generation for being in the universal order and standing in solidarity with the previous generations. In the picture stories of children didactic literature, mythical characters of resistance movement stand for ultra-generational objects that pass through time borders and enter into the common space of new generation's mind while playing key role in familiarizing them with the Islamic ideals. This study aims at revealing the role of generational objects in identity formation of children and young adults as well as representing martyr Soleimani's School within four selected picture stories. Through interdisciplinary approach , this research seeks answer for the following questions: Which of the generational objects in the selected works has greater role in familiarizing the new generation with the Islamic awakening movement? To what extent the selected works help in socilization of children and young adults  

منابع و مأخذ:

- آزادارمكي، تقي.(1389) . جامعه شناسي ايران: جامعه شناسي مناسبات بين نسلي. چـاپ اول، تهـران: نشـر علم
- ______ ،___.(1383الف). «رابطه¬ی بین نسلی در خانواده ایرانی».مجموعه مقالات مسائل اجتماعی ایران(انجمن جامعه-شناسی ایران).تهران، نشر آگه، صص. 589-570.
- ______ ،___.(1383). «شکاف طبقاتی و انقطاع اجتماعی». در جوانان و مناسبات نسلی در ایران. به اهتمام محمدعلی محمدی، 156-137.چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
- ______ ،___.(1387). جامعه¬شناسی فرهنگ. تهران: جهاد دانشگاهی.
- آقاپور، فرزانه.(1396). «تقابل در رمان نوجوان ایران: بررسی پنج رمان برگزیده». فریده پورگیو و سعید حسام پور. پایان¬نامه دکتری زبان و ادبیات فارسی. شیراز: دانشگاه شیراز.
- ابجدیان، امراله.(1387).تاریخ ادبیات انگلیس. ج.9. شیراز: مرکز نشر دانشگاه شیراز.
- اسپید، ندا.(1388). قصه¬ي منظوم و جايگاه آن در ادبيات كودك. تهران: ترفند.
- امینی،محمدرضا.(1389).«تحلیلی از شعر حافظ بر اساس اصول نقد ادبی آی.ا.ریجاردز».بوستان ادب.دوره¬ی اول، شماره¬¬ی 35 (پیاپی1/57)، صص. 35-1. - ایبرمز، می¬یر.هوارد.(1384).فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه¬ی سعید سبزیان مرادآبادی. تهران: رهنما.
- اینگلهارت، رونالد.(1373). تحول فرهنگی در جامعه¬ی صنعتی. ترجمه¬ی مریم وتر. تهران:کویر.
- بالس، کریستوفر.(1380). «ذهنیت نسلی». ترجمه حسین پاینده. (1380).فصلنامه ارغنون. دوره¬ی 1، شماره¬ی 19، صص.29-1.
- بهشتی، جمشید و لارج، اندرو.(1395). رفتار اطلاعاتی نسل جدید:کودکان و نوجوانان قرن 21. ترجمه منصور کوهی رستمی، ندا پورخلیل و مریم فلاح. همدان: سپهر دانش.
- پاتر، دبلیو جیمز.(1399). سواد رسانه‌ای. ترجمه احسان شاه‌قاسمی. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
- پولادی،کمال.(1392). مروری بر انواع ادبیات کودک و نوجوان. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
- تایسن، لیس.(2014). نظریه¬های نقد ادبی معاصر. ترجمه مازیار حسین¬زاده و فاطمه حسینی.(1392). تهران: حکایت قلم نوین.
- تقی نژاد رودبنه، فاطمه و فاضلی، فیروز و رنجبر،محمود(1402). «ماهی¬سیاه کوچولو و خوانندگان: از قرائتی منفعل تا گفت‌وگویی فعال». متن پژوهی ادبی. دوره¬ی 27، شماره¬ی 98، صص.392-361.
- توسلی،غلامعباس.(1383). «مسئله نسل¬ها: هویت و سیاست در ایران». در جوانان و مناسبات نسلی در ایران. به اهتمام محمدعلی محمدی،185-169.چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
- جهانبگلو،رامین.(1383). «روشنفکران و جوانان میراث¬خوار». در جوانان و مناسبات نسلی در ایران. به اهتمام محمدعلی محمدی، 292-269.چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
- جهانتاب، محمد.(1393). «دوستان ناباب و اعتیاد نوجوانان». سلامت اجتماعی و اعتیاد. دوره¬ی 1، شماره¬ی 4، صص. 78-63.
- چیت¬ساز قمی، محمد¬جواد.(1386). «بازشناسی مفاهیم نسل و شکاف نسلی». جوانان و مناسبات نسلی. شماره¬ی 1، صص. 112-85.
- حبيب¬پورگتابي،كرم و صفري شالي،رضا.(1390). «بازخواني تجربة مدرنيتة روستايي در ايران: مطالعة موردي: روستاهاي استان مركزي». رفاه اجتماعی. سال11، شماره¬ی 41، صص. 37-7.
- حسام پور، سعید و مصلح، ملیحه.(1394). «مقایسه رابطه متن و تصویر در کتاب¬های داستانی- تصویریِ برگزیده ایرانی و اروپایی - آمریکاییِ معاصر برپایه نظریه ماریا نیکولایوا و کارول اسکات». مطالعات تطبیقی هنر. دوره¬ی 5، شماره¬ی 9، صص ، 62-47.
- خسروپناه، عبدالحسین.(1393). جریان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها. قم: تعلیم و تربیت اسلامی.
- خسرونژاد،مرتضی.(1383).معصومیت و تجربه:درآمدی بر فلسفه ادبیات کودک.تهران:نشر مرکز.
- خسروی راد، محمد.(1401). سیب آخر. تصویرگر: وحید خاتمی. تهران: انتشارات راه¬یار.
- داوودی، علی¬اصغر و امین،الهام.(1402). «حجاب، هویت زنانه و هژمونی ایدئولوژیک انقلاب اسلامی در گفتمان آیت¬الله خامنه ای (مدظله العالی)». مطالعات راهبردی بسیج. سال26، شماره¬ی 99، صص. 126-95.
- ذاکری،علی و طاهری دمنه، محسن.(1399). «مطالعه¬ای آینده پژوهانه در ابعاد مختلف آموزش: ارائة چشم¬اندازی از مدرسه¬ی میان رشته¬ای آینده». رویکردهای نوین آموزشی. دوره¬ی 15، شماره¬ی 1، (پیاپی31)، صص. 156-133.
- رشیدی، شیرین و بهشتی، سعید.(1392). «اصول تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام رضا علیه السلام».پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. دوره¬ی 21، شماره¬ی 18، صص.67-51.
- ریچاردز، آی. ا. (1375). اصول نقد ادبی. ترجمه¬ی سعید حمیدیان. تهران. علمی فرهنگی.
- رنجبر،ایرج و اکبری،محمد¬امین.(1401). «تحلیل روانکاوي کاوي دوگانۀ اقتدارگریزي- اقتدارپذیريِ سازمان مجاهدین خلق». پژوهش سیاست نظری. دوره¬ی 17، شماره¬ی 31، صص. 246-215.
- ژوبرت، کلر.(1401). قهرمان به شکل خودم. تصویرگر: کلر ژوبرت. تهران: انتشارات راه¬یار.
- سیانسیولو، پاتریشیا.(2001). «انواع تصویرگری در کتاب¬های کودکان». ترجمه فاطمه زمانی(1380). کتاب ماه کودک و نوجوان. شماره¬ی 50، صص. 75-73. - سیمیلر، کری و گریس، مگان.(1400). نسل Z: قرنی در حال ساخته ‌شدن. ترجمه حسين قاسم¬زاده و دانيال فتاحي، اصفهان: رهنج.
- شیخاوندی،داور.(1383). «آسیب¬شناسی تعارض نسلی در ایران». در جوانان و مناسبات نسلی در ایران. به اهتمام محمدعلی محمدی،185-169.چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
- شیری، حامد.(1397). «جهانی شدن فرهنگی و دگرگونی هویت نسلی: بررسی سبک زندگی نسل والدین و فرزندان در سنندج».مطالعات توسعه¬ی اجتماعی- فرهنگی. دوره¬ی 6، شماره¬ی 7، صص. 111-87.
- صابری بهداد، نازنین.(1401). مردی که زبان کبوترها را می¬دانست. تصویرگر: لیلا حیدری،تهران: انتشارات راه¬یار.
- عشایری،حسن.(1383). «نوروفیزیولوژی جوانان». در جوانان و مناسبات نسلی در ایران. به اهتمام محمدعلی محمدی،35-21.چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
- عشقی پور، حمیدرضا و فیاض، ابراهیم و بیچرانلو، عبدالله.(1396). «جایگاه اخلاق در رسانه های اجتماعی معاصر (با تاکید بر نقش اخلاق در اخبار رسانه‌های کشورهای توسعه یافته) ». علوم خبری. دوره¬ی 6، شماره¬ی 22، صص. 66-27.
- قایینی، زهره.(1390). تصویرگری کتاب¬های کودکان: تاریخ، تعریف¬ها و گونه¬ها. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان.
- قديري حاجي¬آبادي، اكبر.(1401).«آينده¬پژوهي تفاوت نسلي در ايران با تأكيد بر سبك زندگي نسل آلفا».رضا انصاري و امير ناظمي. پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسي صنایع. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
- لامع،زهرا و فلاح¬تفتی،فاطمه.(1402). «رویکردی بر جایگاه غیرت ناموسی در سایه¬ آموزه¬های فقه و حقوق ایران». فقه و حقوق خانواده. دوره¬ی 28، شماره¬ی 78، صص. 167-139.
- مزینانی، رباب.(1390). ملانی کلاین: نظریه پرداز روابط با اُبژه. تهران: نشر دانژه.
- محمدی،محمد¬علی.(13.83). جوانان و مناسبات نسلی در ایران. تهران: جهاد دانشگاهی.
- مخدومی شربیانی، رحیم.(1401). حاج قاسم و پرواز نقاشی¬ها. تصویرگر: سحر پری¬رخ، قم: انتشارات کتاب جمعکران.
- __________ ،___.(1400). حاج قاسم و جاسوس. تصویرگر: سعیده تلخابی،تهران: انتشارات رسول آفتاب.
- منطقی، مرتضی.(1400). بررسی تحول های روانی، فرهنگی و اجتماعی نسل دهه ۹۰. تهران: بعثت.
- نادری، علیرضا و هوشنگی، حمیدرضا.(1399). «وضعیت محرومیت و فاصله طبقاتی در دوره پهلوی دوم: واکاوی عوامل و زمینه‌ها». دولت پژوهی ایران معاصر، دوره¬ی 6، شماره¬ی 3، صص. 119-97.
- نورتون، دونا.(1999م). شناخت ادبيات كودكان: گونه¬ها وكاربردها از روزن چشم كودك. ترجمه مسعود راعي و دیگران. (1382). تهران: نشر قلمرو.
- هزار جریبی، جعفر و صفري شالی، رضا.(1395). «بررسی چرایی دگرگونی هاي گروه مرجع در بین دانشجویان». فرهنگ در دانشگاه اسلامی، دوره¬ی 18، سال 6، شماره¬ی 1، صص. 44-18.
- یورتسون، نیهال(2020م). معلم نسل آلفا، ترجمه محرم نقی زاده و کیارش رمضان نژاد(1402). تهران: موسسه مدارس یادگیرنده مرآت.
ب: لاتین - Bleich, David. (1978). Subjective Criticism, Baltimore and London: Johns Hopkins University Press.
- Iser, Wolfgang.(2006). "The Reading Process: A Phenomenological Approach". Trans: Keyvan Bajeghli, Mahraveh, Vol. 2, no.5, Pp.21-56.
- Jauss, Hans Robert (1982). Towards An Aesthetic of Reception. Trans: T.Bahti.Brighton, U.K: Harvester Press.
- Nodelman, Perry. (2008). The Hidden Adult: Defining Children’s Literature. Johns Hopkins University Press.
- ________ ,____ .(2003). The Pleasures of Children's Literature. 3rd Ed, U.K: Pearson.
- ________ ,_____ . (2013). Words about Pictures: The Narrative art of Children's Picture Books. U.S.A: University of Georgia Press.

متن کامل:



نشریه علمی پژوهشنامه ادبیات تعلیمی  سال شانزدهم، شمارۀ شصت‌ و سوم، پاییز ۱۴۰۳، ص 34-1

 

 

 

 

 

اُبژِه‌های فرانَسلی در ادبیاتِ تعلیمی کودک:

 بررسی داستان‌های مصوّرِ برگزیده بر پایه نظریاتِ بالِس 

 

محمد هادی جهاندیده،¹ رضا حاجیان حسین‌آبادی،²* رباب آدم‌زاده³**

·       10.71630/parsadab.2024.1196723

    

چکیده

کریستوفر بالِس (کنون-1943)، در نظریه «ذهنیتِ نسلی»، از اُبژه‌های سه‌گانه شاملِ خاطره‌ها، باورها و رفتارهایی سخن می‌گوید که به نیازِ نسل ‌نو برای قرارگیری در نظم کیهانی و همبستگی با نسل‌های پیشین پاسخ می‌دهند. در داستان‌های مصوّرِ ادبیاتِ تعلیمی کودک، شخصیت‌های اسطوره‌ای نهضت پایداری به‌مثابۀ اُبژه‌هایی فرانسلی هستند که با گذر از مرزهای زمانی به فضای مشترکِ ذهنیِ مخاطبان خود وارد می‌شوند و نقشی کلیدی در آشناسازی آنان با آرمان‌های اسلامی دارند. در این مقاله قصد داریم که با واکاوی چهار داستان‌ مصوّر برگزیده، نقش ابژه‌ها را در بازنمایی مکتب شهید سلیمانی و هویت‌بخشی به کودکان و نوجوانان مشخص سازیم. پژوهش حاضر، با رویکرد بین‌رشته‌ای، به‌دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش‌ است: کدام نوع از ابژه‌های نسلی موجود در داستان‌های منتخب نقش چشمگیرتری در آشناسازی نسل نو با نهضت بیداری اسلامی دارد؟ روش تحقیق از نوع توصیفی‌تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای است. درصدِ وقوعِ مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی و ابژه‌های نسلی بر مبنای آزمون خی‌دو با استفاده از نرم‌افزار 25SPSS محاسبه خواهند‌ شد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که «مردم‌داری» و «نوع‌دوستی» حضور پررنگ‌تری‌ نسبت به سایر مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی در آثار برگزیده دارند. همچنین، گونۀ «باور‌ها» بسامدِ بالاتری (66/41) در میان ابژه‌های سه‌گانۀ نسلی دارد. داستان‌های برگزیده در فضاهای ناهمگنِ اجتماعی شکل گرفته‌اند و میان ابژه‌های نسلی تفاوت آشکاری دیده می‌شود. بااین‌حال، وجود همگراهای نسلی همچون «خانواده» و «دین» مایۀ پیوندِ نسلِ ‌نو با نهضت بیداری اسلامی است. 

واژگان کلیدی: ادبیات تعلیمی کودک، اُبژِه‌، بالِس، داستان ‌‌مصوّر. 

 

1.       مقدمه

ادبیات تعلیمی، ادبیاتی است که «نیکبختی انسان را در بهبود منش اخلاقی او می‌داند و همِّ خود را متوجه پرورش قوای روحی و تعلیم اخلاقی انسان می‌کند» (مشرّف، 1389: 9). ادبیات تعلیمی که پهنۀ گسترده‌ای از ادبیات شفاهی و متون کلاسیک همچون حکایت‌ها، مثل‌ها، حماسه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای را در بر می‌گیرد، سرچشمۀ جوشانِ ادبیات تعلیمی کودک و نوجوان هستند. هدف ادبیات کودک، «تجویزی و دستوری نیست؛ توصیفی و تحلیلی است..؛ در تعامل با کودک رخ می‌نماید؛ هست می‌شود؛ در یک درهم‌آمیزی، در یک یگانه‌سازی، در پخش ‌شدن اثر در کودک و پخش‌ شدن کودک در اثر» (خسرونژاد، 1383: 45). موج بیداری اسلامی که به‌تازگی در سراسر جهان به تکاپو درآمده، بیش از هرچیز نیازمند نیرویی تازه برای پیشبردِ آرمان‌های خویش است. در جهان پرشتابِ امروزی، کودکان و نوجوانان با انبوهی از رسانه‌ها روبه‌رو هستند که با تبلیغِ فرهنگ سیاسی دموکراتیک، نگرش‌های لیبرالی و طرحِ مفاهیم کانونی همچون لذت‌گرایی تلاش می‌کنند تا به تفاوت‌های نسلی دامن زنند و آن‌ها را به تعارضات پیچیده، شکاف‌ها‌ی گسترده و انقطاع لجام‌گسیخته تبدیل کنند. در اینجا، بارِ سنگین بر دوشِ ادیبان و هنرمندان قرار دارد تا نسل‌ نو را با تجاربِ زیسته‌ و هنجارهای فرهنگی پیشگامان خود آشنا سازند. کریستوفر بالس (1380) بر تعامل بین نسلی و شکل‌گیری گفت‌وگوی سازنده تأكید می‌كند: «در تعامل بین نسل‌ها مبنی بر پذیرش اُبژه‌های فرهنگیِ آن‌ها و ابژه‌های فرهنگی نسل موجود، دیالكتیكِ بین‌نسلی شكل می‌گیرد.» اما در بیشتر موارد، ایدئولوژی مسلط جامعه و نگرش نسل‌های پیشین در تقابل با ذهنیت و اُبژه‌های نسل نو قرار می‌گیرند. این اُبژه‌ها شامل مواردی همچون مُدِ لباس، موسیقی مورد علاقه، واژگانِ نو، چهره‌های هنری و قهرمانان اجتماعی می‌شوند که برای کودکان و نوجوانان امروزی دارای اهمیت فراوانی هستند. بالس، ویرانیِ اُبژه‌های پیشین به دست نسل نو را سرچشمۀ بحران می‌داند: «شکل‌گیری هر نسل جدید، خواه‌ناخواه نسل‌های قبلی را بهت‌زده می‌کند...، وقتی زایایی فرهنگی کسی را نسل‌های بعدی تعریف کنند (یعنی نسل‌هایی که بینش متفاوتی دربارۀ واقعیت اجتماعی دارند)، آنگاه بحران‌های نسلی رخ می‌دهند. می‌توان با اطمینان گفت که هر نسلی آن ابژه‌های مهمی را که آشکارا بر فرهنگ آتی تأثیر خواهند گذاشت، به نسل بعدی منتقل می‌کند» (بالس، 1380: 15). در سال‌های اخیر، توجه جامعه‌شناسان ادبیات و مدیران فرهنگیِ کشور به ظرفیت‌های بالقوۀ ادبیات کودک جلب شده‌ است و شاهد آفرینش‌هایی نو در چارچوب‌هایی تازه هستیم. ادبیات پایداری کودک به‌عنوانِ یکی از جذاب‌ترین گونه‌های هنری، سرشار از ابژه‌های نسلی است که مرزهای زمانی و مکانی را درمی‌نوردند و با تبدیل‌ شدن به ابژه‌های همگانی، پویایی ویژه‌ای به این رسانۀ فرهنگی می‌بخشند. کتاب‌های تصویری، یکی از قالب‌های جذّابِ ادبیات پایداری کودک است که بر ذهنیت نسل‌ نو تأثیر می‌گذارد و در جامعه‌پذیریِ آنان نقشی کلیدی دارد. در این پژوهش، از نظریات جامعه‌شناختی کریستوفر بالِس و پیشگامان وی بهره‌گرفته‌ایم تا نقش آثار برگزیده‌ را در آشناسازی نسل نو با آموزه‌های مکتب شهید سلیمانی و نهضت بیداری اسلامی مشخص سازیم. 

1-1.       بیان مسئله

مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر آن است که با خوانش میان‌رشته‌ایِ چهار داستانِ مصوّرِ حاج قاسم و جاسوس (1401)، قهرمان به شکل خودم (1401)، سیب آخر (1401) و حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها (1401)، نقش اُبژه‌های نسلی را در جامعه‌پذیریِ نسل نو و گسترشِ مکتبِ تربیتی شهید سلیمانی مشخص سازد. رویکردِ بین‌رشته‌ای مقاله با استناد به اندیشه‌های جامعه‌شناسانه-روان‌شناختی کریستوفر بالِس به‌ویژه نظریۀ «ذهنیتِ نسلی» وی صورت‌بندی شده‌اند. نسل‌های چهارم و پنجمِ انقلاب، (متولدین 1995 تا 2024)، بیشترین مخاطبانِ داستان‌های تصویریِ برگزیده را در این مقاله تشکیل می‌دهند که به نسل‌های زِد و آلفا نیز خوانده می‌شوند. این قشر جوان اجتماع ایران به دلیل دسترسی آزاد به شبکه‌های اجتماعی با فرهنگ‌های گوناگونی آشنا می‌شوند که در امتداد خطی با هنجارهای بومی و ارزش‌های پیشین قرار ندارند. بازنماییِ ابژه‌های نسل نخستِ انقلاب اسلامی و تبیینِ شاخصه‌های مکتب شهید سلیمانی در ادبیات پایداریِ کودک و نوجوان می‌تواند زمینه‌های رشد شناختی، عاطفی و جامعه‌پذیریِ آنان را فراهم سازد. در این مقاله، نگارنده به‌دنبال یافتنِ پاسخ‌گویی به پرسش‌های زیر است:

-        کدام‌یک از ابژه‌های سه‌گانۀ نسلی نقش مهم‌تری در همبستگی نسل نو با نهضت بیداری اسلامی دارد؟

-       آیا رابطۀ معناداری میانِ تصاویر با متن آثار منتخب وجود دارد؟ 

   در این مقاله، پژوهشگران به‌دنبال افزایش دامنۀ مطالعات و تحقیقات پیشین در حوزۀ روابط میانِ متن و تصویر هستند تا چشم‌انداز‌ دیداری و انگارۀ ذهنی مخاطبان را بیش از پیش گسترش دهند.

1-2.       پیشینه پژوهش

تاکنون، هیچ مقالۀ پژوهشی دربارۀ زندگی‌نامه و مکتب شهید سلیمانی در حوزۀ ادبیات کودک نوشته نشده‌ است. هرچند به‌تازگی، میزانِ همگرایی و هم‌افزایی نویسندگانِ ادبیات کودک به‌عنوانِ روشنگرانِ عرصۀ جهاد تبیین افزایش یافته ‌است، تعداد پژوهش‌های مرتبط با نسل‌ آلفا همچنان به میزان کافی نیست. با توجه به سرشت میان‌رشته‌ای مقالۀ حاضر و ارتباط آن با مطالعات نسلی و هنر، به مهم‌ترین پژوهش‌های موجود در این زمینه‌ها اشاره می‌شود

1-2-1.                      پژوهش‌های مرتبط با مطالعات نسلی

کتاب معلم نسل آلفا (یورتسون، 1402) برای معلمان، مربیان، مدیران و والدین این نسل مناسب است. نویسنده بر این باور است که هر نسلی نیازمند آموزشی ویژه است و آموزگاران نباید به همان روش‌هایی متوسل شوند که نسل‌های پیش ازجمله نسل وای یا زد را پرورش داده‌اند. تولد نسل آلفا در زمان تکنولوژی و فضای مجازی موجب پدیدار گشتنِ نیازهایی متفاوت در این نسل شده‌ است. نسل آلفا با جست‌وجویی آسان به مخازن اطلاعاتی نامحدودی دست می‌یابد و کلاس‌های آموزشی باید حاوی اطلاعاتی فراتر از چنین منابعی باشند.

قدیری ‌حاجی‌آبادی (1401) در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود با عنوان «آینده‌پژوهی تفاوت نسلی در ایران با تأکید بر سبک زندگی نسل آلفا»، پس از تهیۀ فهرستی ابتدایی از ویژگی‌های نسل آلفا به مصاحبه‌های نیمه‌ساختار‌یافته با والدین، معلمان و کودکانِ نسل آلفا پرداخته‌ است. وی به این نتیجه رسیده‌ است که دیدگاه‌های نسل آلفا نسبت به نسل‌های پیش تفاوت‌های زیادی دارد و محیط رشد، مزیت‌های گوناگونی همچون آزادی عمل بیشتری را برای این کودکان به ارمغان آورده‌ است. ذاکری و طاهری‌دمنه (1399) در مقالۀ مشترکشان، «مطالعه‌ای آینده‎پژوهانه در ابعاد مختلف آموزش: ارائۀ چشم‌اندازی از مدرسۀ میان‌رشته‌ای آینده»، چشم‌اندازی از بدیل‌های مدارس فعلی را متناسب با نیازهای نسل آلفا و نسل‌های آینده ترسیم کرده‌اند. تأسیس سامانۀ پایش محیطی، تعادل میان برنامه‌هایِ کلان، برون‌سپاری نوآوری و متنوع‌سازی گونه‌های مدارس برخی از پیشنهاداتِ این پژوهشگران در راستای طراحی مدارس آینده‌ هستند.

1-2-2.                      پژوهش‌های مرتبط با نظریات کریستوفر بالِس (1993)

در مقالۀ «مقایسۀ ذهنیت نسلی و بین نسلی در نسل‌های دانشگاهی پس از انقلاب اسلامی»، سهراب‌زاده (1388) تلاش کرده‌ است تا با بهره‌گیری از تئوری «ابژه‌های نسلیِ» کریستوفر بالِس به مقایسۀ شباهت‌ها و تفاوت‌های سه نسل دانشگاهی از منظر نگرش آن‌ها به ابژه‌هایی درزمینۀ رفتارها، یاورها و یادمان‌های تاریخی دست یابد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که در هر سه بخش ابژه‌ها، نسل‌ها شباهت‌های اساسی بین خود و تفاوت‌هایی چند با نسل‌های دیگر دارند. ایار و همکاران (1390) در مقالۀ «فضاهای عمومی و ابژه‌های نسلی: مطالعۀ موردی ترمینال جنوب از منظر روابط نسلی»، با رویکردی نسلی و روشی کیفی به روابط بین نسلی و ابژه‌های نسلی در بستر زندگی روزمره و فضای عمومی پرداخته‌اند. یافته‌های این جستار نشان داد که نسل‌های سه‌گانه (پیر، میان‌سال و جوان) با وجود همسانی‌های کلی فرهنگی و اجتماعی ازنظر خرید، حمل و مصرف ابژه‌ها و تعامل با افراد در فضای پیرامون ترمینال جنوب تهران، متفاوت عمل می‌کنند. در مقالۀ «مطالعۀ بازنمایی ابژه‌های نسلی زندگی روزمره در نقاشی دهۀ هشتاد در ایران» (کامرانی و بوستانی، 1389) نشان می‌دهند که هنرمند فیگوراتیو امروز در کنار پافشاری بر بازنماییِ چالش‌های اجتماعی و فضای شهری در اثر خود، گاه به نقد و داوری در مورد آن‌ها نیز می‌پردازد. این شیوه در آثار هنرمندان نسل‌های پیش، کمتر جلوه‌گر شده‌ است.

 

2.       روش پژوهش

این پژوهش‌ از نوع کیفی با روش توصیفی‌تحلیلی و به‌لحاظ هدف توسعه‌ای است. گردآوری داده‌ها به‌شیوۀ کتابخانه‌ای و نمونه‌گیری به روش هدفمند انجام شده‌ است. نمونۀ آماری این پژوهش شامل چهار داستان تصویریِِ حاج قاسم و جاسوس (1401)، قهرمان به شکل خودم (1401)، سیب آخر (1401) و حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها (1401) است که برای گروه‌های سنی «ب»، «ج» و«د» و دربارۀ مکتب شهید سلیمانی نوشته شده‌اند. میزانِ فراوانی و درصد وقوع مضامینِ سازمان‌دهندۀ مکتب شهید سلیمانی و ابژه‌های چهارگانۀ نسلی در اثر برگزیده بر مبنای آزمون خی‌دو با استفاده از نرم‌افزار 25SPSS محاسبه خواهند شد.

3.       مبانی نظری پژوهش

3-1. نظریۀ «ذهنیت نسلی» کریستوفر بالِس

کریستوفر بالس، یکی از نظریه‌پردازان روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است که با بررسی مفاهیم نسلی تلاش کرد تا تفاوت‌های رفتاری و ایدئولوژیک درون خانواده‌ها و متنِ جامعه را ریشه‌یابی کند. بر پایۀ نظریۀ «ذهنیتِ نسلی» کریستوفر بالِس (1993)، افراد جامعه درون پهنه‌ای از ابژه‌ها زندگی می‌کنند که شامل «خاطره‌ها، نگرش‌ها، رفتارها، علایق و ذوق و سلیقۀ نسل‌هاست و خصوصیت فردی ندارند، یعنی برداشتی را که از نسل خودمان داشته‌ایم، برای ما بازمی‌آفرینند...، می‌توان گفت هر نسلی آن ابژه‌های مهمی را که آشکارا بر فرهنگ آن تأثیر خواهند گذاشت، به نسل بعد منتقل می‌کنند» (بالس، 1380: 45). کاربردِ اُبژه‌ها در شرایط گوناگون و متأثر از گفتمان‌های غالبِ اجتماعی تغییر می‌کند. این جای‌گشتِ معنایی در بسترِ رسانه‌ها جلوه‌گر می‌شود و نسل‌ها را به‌سوی شکوفایی سوق می‌دهد. بالس، نسل را چنین تعریف می‌کند: «مجموعه‌ای از انسان‌ها که در ابژه‌های نسلی باهم سهیم شده‌اند؛ یعنی افرادی که از ابژه‌های معینی برخوردار شدند و آن‌ها را به‌خوبی درک می‌کنند و بنابراین اکنون به‌آرامی بینشی دربارۀ واقعیت اجتماعی برای خود به وجود می‌آورند» (شالچی و ضیاچی، 1393: 75). بینش و ذهنیتِ انسان‌ها با کاربرد ابژه‌ها در زندگی روزمره‌شان شکل می‌‌گیرد. ابژه‌ها، معناهایی از هویت نسلی را به گروهی مشترک از انسان‌ها بخشند که در برهه‌های گوناگون زمانی دارای تجارب زیستۀ مشابه هستند. در نظر بالس، هویت هر نسل «آمیزه‌ای عجیب‌وغریب از مفاهیمی است که یا توسط همان نسل ابداع شده یا به آن‌ها تحمیل گردیده‌ است، زیرا پسندهای اشخاص درزمینۀ موسیقی (هنر) و نیز تعابیری که در زبان ابداع می‌کنند، با رویدادهای خارج از کنترلشان سنخیت دارد (رویدادهایی مانند جنگ، بحران‌های اقتصادی و نظایر آن). بااین‌همه، ابژه‌های نسلی همچون ابژه‌های هنر عوام‌پسند، بابِ روزاند، دقیقاً به این دلیل که با زمان تاریخی در هم می‌آمیزند» (بالس، 1380: 19). گروه‌بندی‌های نسلی در کشورهای غربی پیشینه‌ای طولانی دارد. مؤسساتِ تحقیقاتیِ فعال در حوزۀ آینده‌پژوهی، نسل‌هایِ گوناگون را با در نظر گرفتنِ ویژگی‌های رفتاری به دسته‌های مختلفی تقسیم کرده‌اند. جدول زیر به مهم‌ترین ویژگی‌های نسل‌هایی می‌پردازد که با «شکل ‌دادن به هنجارهای اجتماعی، ایجاد قوانین، سیاست‌ها و یا اِعمالِ نفوذ ازطریق نقش‌های خانوادگی- جهانی» سهم بسزایی در آفرینش افق‌های پیش روی نسل‌های نو داشته‌اند:

جدول 1: دسته‌بندی نسلی ازنظر سیمیلر و گِرِیس (سیمیلر و گِرِیس، 1400: 44)

گروه‌های اصلی نسلی	نسل جی‌آی	نسل خاموش	نسل بیبی بومر	نسل ایکس X	نسل هزاره (Y)
سال تولد	1924-1901	1945-1925	1964-1946	1980-1964	1994-1981
خصوصیات معمولاً مرتبط	● آینده‌نگر‌  ● دلیر و نستوه ● باوقار ●فروتن	●ریسک‌پذیر ●سازگار ●خواهان ثبات ●منظم ●صبور ●وفادار	●سخت‌کوش ●خوش‌بین ●واقع‌گرا ●وفادار ●خلاق ● تعامل‌خواه	●مستقل ●متمرکز بر خانواده ●احترام به دین و نژاد	●متصل به دیجیتال ●خوش‌بین ●متمرکز بر خود

   

نسل‌های ایکس و هزاره5 (X Generation & Millennials) که بخش عمدۀ جامعۀ بزرگسال ایران را تشکیل می‌دهند، بارِ راهنماییِ نسلی را بر دوش دارند که روزانه با انبوهی از اطلاعات، آگهی‌های تبلیغاتی و اخبارهای جهان روبه‌رو می‌شود. نویسندگان و تصویرگران حوزۀ ادبیات کودک که از لحاظ سنی به نسل‌های پیش از آلفا تعلق دارند، باید از سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی و مسئولیت اجتماعی لازم برخوردار باشند تا ارتباطی مؤثر، پویا، واقع‌گرایانه و دوسویه با نسل نو برقرار سازند. آموزش، تربیت و نفوذ در قلمرو افکار کودکان نیازمند آگاهی از چارچوب فکری و سلیقه‌های مطالعاتی آنان در گروه‌های سنی مختلف است. جدول زیر برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های نسل‌های زِد و آلفا4 (Z and Alpha Generation) را به‌عنوان آینده‌سازان و جانشینان نسل‌های پیشین نشان می‌دهد:

                    

جدول 2: مهم‌ترین ویژگی‌های نسل‌های زِد و آلفا (قدیری ‌حاجی‌آبادی، 1401: 28)

نسل زِد	نسل آلفا
فردگرا/ آزاد/ اثرگذار	غوطه‌ور در تکنولوژی/ دارای سواد بالای دیجیتال
عدم تمایل به کار تیمی/ سرشار از خوداتکایی	نگاه فراجنسیتی/ عدم تمایل به درآمد ثابت
علاقۀ شدید به تکنولوژی و سرعت/ نوآور	خلاق/ کارآفرین/ مایل به هدایتِ کار تیمی

برخی از پژوهشگران ایرانی بر پایۀ نمونۀ تحقیق خود بر این باورند که اساساً چیزی به نام «نسل» یا «گروه‌های نسلی» وجود ندارد و چنین دسته‌بندی‌ها بیشتر جنبۀ کلیشه‌ای و افسانه‌ای دارد. شمس‌زارع و همکاران (1401) در مقالۀ خود چنین استدلال می‌کند که افراد را صرفاً به‌خاطر هم‌دوره‌ بودن و برخورداری از تجارب مشترک نمی‌توان دارای ویژگی‌های شخصیتی یکسان دانست. به بیان دیگر، هر الگوی نظری که بر کلیشۀ شباهت‌های اعضای یک نسل با یکدیگر و تفاوت‌های آن با نسلی دیگر صحه بگذارد، از اعتبار کافی برخوردار نیست. در بخش بعدی به مهم‌ترین نظریات جامعه‌شناسان ایرانی اشاره خواهیم کرد.

3-2. شاخص‌ها و معیارهای تمایز نسل‌های ایرانی

در ایران، مطالعات نسلی در دهۀ هفتاد شمسی به محفل‌های علمی وارد شد و پیش از آن تنها جنبۀ آماری داشت. واکاوی مجموعه مباحث مفهومی درخصوص نسل‌های ایرانی نشانگر شاخص‌های گوناگونی است که بر مبنای چارچوب ذهنی و افق فکری اندیشمندان این سرزمین شکل گرفته‌اند. برخی از مهم‌ترین این شاخص‌ها عبارت‌اند از: «وضعیت مهاجرتی و محل تولد (نسل اول و فرزندان پس از مهاجرت)؛ جرگه‌های نسلی (مثلاً متولدین سال‌های 1360 تا 1370)؛ مراحل زندگی (کودکان، نوجوانان، بزرگسالان) و بالاخره دورۀ تاریخی (نسل قبل و بعد از جنگ)» (ذکایی، 1386: 111). سرزمین چندفرهنگی و پهناور ایران در دهه‌های اخیر با رویداد‌های گوناگونی روبه‌رو شده‌ است که به‌عنوان مهم‌ترین ابژه‌های خاطره‌ای در حافظۀ جمعی و اذهان نسل‌ها ماندگار شده‌اند. ازجمله مهم‌ترین رخدادهای این دوران می‌توان به دوران حکومت شاهنشاهی، تأسیس نظام مقدس جمهوری اسلامی، جنگ هشت‌سالۀ ایران با عراق، دوران سازندگی پس از جنگ، اصلاحات و تغییرات تدریجی فرهنگی، گسترش ارتباطاتِ رسانه‌ای، فتنه‌آفرینی قدرت‌های بیگانه در فضای مجازی، اغتشاشات و آشوب‌های خیابانی اشاره کرد. آزاد ارمكی و غفاری (1383)، چیت‌ساز قمی (1386) و كوثری (1387) نسل‌های ایرانی را باتوجه به ابژه‌های نسلی دسته‌بندی كرده‌اند. آزاد‌ ارمكی (1389) معتقد است نسل‌ها ضمن اینكه با یكدیگر متفاوت‌اند و منافع متفاوت دارند، متحدند و این اتحاد از طریق عناصر فرهنگی و اجتماعی، كه معطوف به ملت‌سازی، هویت‌سازی، فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی است، به دست می‌آید؛ نسل‌ها با یكدیگر تعامل دارند، همان‌طور كه با یكدیگر تعارض منافع هم دارند (آزاد ‌ارمكی، 1389: 93). وی در قالب نظریۀ «مناسبات بین نسلی» چنین بیان می‌کند: تفاوت نسل‌ها در جامعۀ ایرانی با توجه به وجود سه نسل سالمندان، میانسالان، و جوانان ناشی از عوامل بیرونی اثرگذار در خانواده، از قبیل رسانه‌های جمعی ملی و بین‌المللی، افزایش ارتباطات ازطریق موبایل، ماهواره و اینترنت و نیز افزایش جمعیت جوان و نیازهای بالقوۀ دورۀ جوانی است (همان: 132). ارمکی به وضعیت تفکیکی-تلفیقی به‌جای گسست ‌نسلی در جامعۀ ایران باور دارد. این بدان معناست که وی هیچ صف‌بندی نسلی را برای این جامعه قائل نیست. آنچه در واقعیت دیده می‌شود، تمایز، تفاوت و تحرکاتِ طبیعیِ نسلی است. ارمکی این‌گونه اظهار می‌دارد: «مسئله‌ای به نام شکافِ فرهنگی وجود دارد تا شکاف نسلی؛ و این برمی‌گردد به خمیرمایۀ مطلبی تحت عنوان مدرنیتۀ ایرانی...، بدین معنا که جامعۀ ایرانی برای رسیدن به یک نقطۀ بالاتر درحال پوست‌اندازی است» (آزاد ارمکی و غفاری، 1383: 138). وی نسل‌ها را در دو موقعیت ویژۀ طولی و عرضی می‌بیند. در موقعیت نخست، نسل‌ها پشت‌سرهم قرار گرفته‌اند. این بدان معناست که از لحاظ زمانی در امتداد یکدیگر و دارای تجربه‌های تاریخی متفاوت‌اند. در موقعیت عرضی، نسل‌ها در کنار هم قرار دارند. به بیان دیگر، نسل‌ها در فضای واحدی ازجمله خانواده، جامعۀ ایرانی، فرهنگ اسلامی، موقعیت توسعه یا توسعه‌نیافتۀ جامعۀ ایرانی، جامعۀ شرقی و جامعۀ دارای تضاد زیاد واقع هستند. علاوه‌بر این، هرکدام از نسل‌ها، سرچشمۀ تغذیه برای نسلی دیگر و کارکردی ویژه دارند. نسل کهنسال، سرچشمۀ عاطفه، نسل میانسال خدمت‌رسان به جامعه و نسل جوان، خزانۀ نیرو هستند (همان: 141). چیت‌سازِ قمی (1386) با بررسی مفاهیم نسل در پژوهش‌های شکاف نسلی به این نتیجه رسیده‌ است که گونه‌ای درهم‌پیچیدگی و اغتشاشِ مفهومی و عملیاتی در این پهنه تحقیقاتی دیده می‌شود. به بیان دیگر، هیچ میزان یا رویۀ واحدی برای دسته‌بندی‌ها وجود ندارد و به تعاریف پژوهشگران از مفاهیم، روش‌شناسی و شاخصه‌هایی که برای سنجش شکاف نسلی برگزیده‌اند بستگی دارد. وی در مقالۀ خود اشاره‌ای گذرا به نسل چهارم انقلاب (متولدین سال‌های 1370-1389) دارد که ‌دوران جامعه‌پذیری و نقش‌آفرینی آن از دهۀ نود شمسی آغاز خواهد شد. جعفرزاده‌پور (1396) گروه‌های سه‌گانۀ نسلی را که عبارت‌اند از جوانان، میانسالان و سالمندان به‌شکل خردتری تنظیم کرده‌ است. وی بر این باور است که گروه‌بندی‌های موجود در پژوهش‌های پیشین، بسیار کلی هستند و به ابژه‌های نسلی محدود شده‌اند. جدول زیر، رسانه‌ها‌ی دوران جامعه‌پذیری نسل‌ها را در طیفی از شنیداری تا تعاملی با تأثیرات گوناگون بر مخاطبان نسل خود نشان می‌دهد:  

 

جدول 3: دسته‌بندی نسل‌های فعال در عرصۀ اجتماع (جعفرزاده‌پور، 1396: 14)

گروه‌های  سه‌گانۀ اصلی نسلی	گروه‌های فرعی نسلی	ابژۀ‌ نسلی دوران هویت‌یابی	رسانه دوران هویت‌یابی	دورۀ نسلی	سن
سالمندان	نسل سختی	کودتای 28 مرداد	رادیو، روزنامه	پیش‌تر-1325	70+
	نسل انقلاب	قیام پانزده خرداد، تجربۀ رژیم پهلوی	روزنامه، رادیو، تلویزیون	1339-1326	70-56
میانسالان	نسل جنگ	تجربۀ رژیم پهلوی، انقلاب اسلامی	رادیو، تلویزیون، ضبط صوت	1353-1340	55-42
	نسل اول (نسل زادوولد)	تجربۀ جنگ، اوضاع پس از جنگ	تلویزیون، ویدئو، رایانه	1365-1354	41-30
جوانان	نسل دوم (نسل گم‌شده X)	جهانی‌ شدن، بهبود اوضاع اقتصادی	ویدئو، ماهواره، اینترنت، وبلاگ، موبایل، بازی‌های رایانه‌ای	1376-1366	29-19
	نسل سوم (نسل رفاه)	تسریع و تسهیل ارتباطات و گسترش شبکۀ جهانی	شبكه‌های اجتماعی مجازی، موبایل هوشمند	1385-1377	18-10

 

این مدل جدید بر پایۀ شاخصه‌هایی همچون تغییرات جمعیتی، تحولات ارتباطی و رسانۀ غالب هر نسل شکل گرفته‌ است. توحیدلو (1400) در مقالۀ خود، صورت‌بندی‌ نسلی گوناگونی را بررسی کرده‌ است که در پژوهش‌های گذشته بر پایۀ دوره‌های زمانی، زمان‌های اجتماع‌پذیری، کانون‌های همگرایی یا واگرایی انجام شده‌اند. وی با بهره‌گیری از نظریات «ذهنیت نسلیِ» کریستوفر بالس و «دوره‌های اجتماع‌پذیریِ» رونالد اینگلهارت، مدل نوینی از صورت‌بندی‌ نسلی در نمودار زیر ارائه کرده‌ است:

 

نمودار 1: صورت‌بندی نسلی مبتنی‌بر گفتمان مرکزی نسل جوان (گفتمان لذت) (توحیدلو، 1400: 52)

 

در راستای ارزش‌های مادی و فرامادی که اینگلهارت از آن‌ها نام برده‌ است، توحیدلو، مفهوم کانونی لذت را گسترش می‌دهد و با تقسیم آن به دو نوعِ سخت‌افزاری ونرم‌افزاری در دوره‌های نسلی مختلف قرار می‌دهد. لذت‌های هر نسل می‌توانند درون‌گرا و برون‌گرا باشند.وی چنین بیان می‌کند:

وقتی لذت نرم‌افزاری معطوف به بیرون می‌شود، ارزش‌ها و اخلاق و یا وطن‌دوستی و وضعیت بهتر اجتماعی می‌تواند نتیجه‌اش باشد؛ اما زمانی که این کمال‌گرایی و لذت‌جویی به درون منتقل شود، توجه به سبک زندگی و مصرف مقولۀ اصلی خواهد شد...، وقتی خواسته‌های مادی سمت‌وسوی توسعه و پیشرفت کلی کشور را داشته باشند...، لذت سخت‌افزاری از نوع بیرونی است؛ اما زمانی که تنها برخورداری بیشترِ فرد به هر طریقی مد نظر است، لذت سخت‌افزاری معطوف به درون و فرد خواهد بود (توحیدلو، 50: 1400).

تفاوت سبک‌های زندگیِ لذت‌گرا با آرمان‌گرا، تعارضات گفتمانی نسل‌ نو و نسل‌های پیش را افزایش داده و نیازِ آنان به گفت‌وگوی سازنده با یکدیگر را دوچندان کرده‌ است. هیچ گفتمان یا سبکی از زندگی بی‌نیاز از تعامل با نسل‌های پیش نیست و برای دستیابی به رشد و بالندگی باید از تجربیات زیستۀ پیشکسوتان خویش بهره‌مند شود.آثارِ برگزیده نمایانگرِ ابژه‌هایی هستند که سیر تحولاتِ فکری را از دوران پیش از انقلاب اسلامی تاکنون در قالب داستان‌های مصوّر برای مخاطبان به نمایش می‌گذارند. این ابژه‌ها با گذشتن از مرزهای زمانی و مکانی در شکل‌گیری هویت جمعی آیندگان تأثیر بسزایی خواهند داشت. کریستوفر بالس این‌گونه بیان می‌کند: «مشارکتِ ما در امور نسلمان، صرفاً بخشی از زندگی فرهنگی ما را در بر می‌گیرد. درست هما‌ن‌طور که همۀ ما به درجاتِ مختلف نیازمندیم که به دوره و زمانۀ خودمان تعلق داشته باشیم، به همان ترتیب نیاز داریم که در فرهنگ ماورای نسل خود سهیم شویم. منظورم این است که ما در جستجوی ابژه‌های فرهنگی با قدمتی چند‌صد‌ساله‌ و حتی چندهزارساله‌ایم» (بالس، 1380: 25). در بخش بعدی به واکاوی ابژه‌ها در سه مقولۀ خاطره‌ها، باورها و رفتارها در آثار برگزیده می‌پردازیم.  

4.       بحث و بررسی

4-1. حاج قاسم و جاسوس/ نویسنده: رحیم مخدومی شربیانی/ تصویرگر: سعیده تلخابی

4-1-1. ابژۀ نسلی (باورها و نگرش‌ها)

فرهنگ هر سرزمین شامل اُبژه‌ها، باورها و نگرش‌هایی است که از نسل‌های پیشین بر جای مانده‌ است. در روان‌شناسیِ خانواده، اُبژه‌ها به افرادی مهم، به‌ویژه مادر، در زندگی کودکان گفته می‌شود که عواطف و احساساتی را در آنان پدیدار می‌سازند. کودک با درونی‌سازی (Internalizing) عواطف حاصل از چنین روابط ابژه‌ای، ساختار روانی و رفتار خود را در آینده شکل می‌دهد. ملانی کلاین، نظریه‌پرداز مشهورِ روابط ابژه، بر این باور است که «یک ابژۀ بیرونی خوب یا بد، یا تمامی ابژه یا بخشی از آن، به درون شخص، در خیال (پندار) منتقل می‌شود، به عبارت دیگر یک ابژۀ بیرونی، فرانمودی درونی یا ذهنی پیدا می‌کند» (مزینانی، 1390: 37). این داستان با معرفی خانوادۀ سرمد شامل چهار فرزند به نام‌های مهدی، مهلا، صالح و سلما آغاز می‌شود. در تصویر 1، تصویرگر با انتخاب رنگ‌هایِ گرمِ نارنجی، قرمز و صورتی به فضای کودکانۀ درونِ تصویر افزوده‌ است. کف‌گیر آشپزی در دستان خانم سرمد یکی از نشانه‌های ضمنی بر استمرارِ جایگاهِ ابژه‌محورِ زنان در جامعه‌ است. یک روز، ناظم دبستان، آقای قشلاقی به خانم سرمد تماس می‌گیرد و در مورد آسیب‌دیدگی مهدی در بازی فوتبال مدرسه‌ با وی گفت‌وگو می‌کند. واقعیت، چیزی جز یک درگیری کودکانه هنگام ورزش نیست و این مادر با رفتار خود می‌تواند الگویی برای فرزندش باشد. اما وی سراسیمه خود را به درمانگاه می‌رساند و با دیدنِ شکستگی دست فرزندش واکنشی نسنجیده‌ نشان می‌دهد. مادر مهدی با نگرانی و دلسوزی بیش از اندازه‌، به روابط ابژه‌ای خود با مهدی آسیب می‌رساند و روحیۀ فرزندش را شکننده می‌سازد. بالس این‌گونه اظهار کرده‌ است: «والدین با معرفی خویشتن و نیز ابژه‌هایشان به فرزندان خردسالشان، فرهنگی از ابژه‌ها را ارائه می‌کنند که نوجوانان با استفاده از آن، ذهنیت زمانۀ خودشان را به وجود می‌آورند» (بالس، 1380: 17). در تصویر 2، انواع آب‌میوه و خوراکی‌های گوناگون در کنار مهدی قرار دارد و صالح، فرزند کوچک‌تر خانواده، بدون توجه به دست گچ‌گرفته و سر باندپیچی‌شدۀ مهدی، دور میز عسلی می‌پلکد و از خودش پذیرایی می‌کند. رفتار فرصت‌طلبانۀ صالح، نماد رشد اندیشۀ لذت‌گرا در نسل‌ وی است. مسئولان مدرسه و آقا اسماعیل، دایی مهدی، به خانۀ آقای سرمد می‌آیند. بیشتر مهمانان ذهنیتی پرسشگرانه به یک درگیری مختصر این دو کودک در مدرسه دارند. راوی داستان چنین نقل می‌کند: «بحث بزرگ‌ترها حسابی داغ شده‌ بود. حرفشان بر سر این بود که چرا همچین اتفاقی افتاده؟! دانش‌آموزی که مهدی را هل داد، که بود؟ چرا همچین کاری کرد؟ اگر ضربۀ سر مهدی یه ذره محکم‌تر بود، چی می‌شد؟» (مخدومی، 1400: 6). دایی مهدی، بدبینانه و فریادکنان، بر پایۀ واقعیت برساختۀ ذهن خود این‌گونه تهدید می‌کند: «باید اون دانش‌آموز خطاکار تنبیه بشه. چنان تنبیهی که تا آخر عمر یادش نره. باید از مدرسه اخراج بشه. اون لیاقت نداره دانش‌آموز باشه. ما می‌ریم از دست پدرش شکایت می‌کنیم» (همان: 7). تصویر 3، مدیر، ناظم و پدر مهدی را نشان می‌دهد که رویکردی متفاوت به حادثه و شیوۀ فرزندپروری دارند. پدر مهدی چنین پیشنهاد می‌دهد: «اجازه بدین آقا مهدی یه چند روزی استراحت کنه، یه کم حالش بهتر بشه. ما هم فکرهامون رو روی هم بریزیم. به‌هرحال بزرگ‌تری داریم، ریش‌سفیدی داریم. مشورت می‌کنیم و ان‌شاءالله یک تصمیم خداپسندانه می‌گیریم» (همان: 9). وی نگرشی منطقی نسبت به ویژگی‌های رفتاری نسل نو دارد و بر تجربیات زیستۀ نسل پیش از خود برای پایِشِ چالش موجود تکیه می‌کند.

تصویر 1. خانم سرمد	تصویر 2. مهدی و صالح	تصویر 3. دایی مهدی و مسئولان مدرسه

به زعم بودِریار، «تصاویر با پنهان ساختنِ سرشتِ حقیقت، آن را به حادواقعیت تغییر داده‌اند». اُبژۀ توجه زیاد به فرزندان، خود را بر سوژه (تصویرگر) تحمیل می‌کند و میل به تصویر شدن دارد. رفتارِ نامناسبِ دایی و ناتوانایی وی در مهارِ ذهن آشفتۀ خویش، چنان تأثیری در دیدگاهِ مهدی می‌گذارد که بجای بخششِ همکلاسی‌اش، عرشیا، در پیِ کین‌خواهی از اوست.                                                                                              

4-1-2. ابژۀ‌ نسلی (خاطره‌ها‌)

تصویرگر با سبک واقع‌گرا (رئالیستی) و رنگ‌آمیزی دیجیتال، از خاطرۀ دوران اسارتِ حاج مرتضی حاج باقری الهام می‌گیرد تا  ابژه‌های نسل جنگ همچون شجاعت و نوع‌دوستی را برای مخاطبان بازنمایی کند. در تصویر 4، ابژۀ نسلی در قالب یک شیء، لباسِ زردرنگ دوران اسارت، توجه بینندگانِ کودک و نوجوان را به خود جلب می‌کند. به‌طور کلی، رنگ زرد «نشان روشنی و نور است...، و از لحاظ سمبلیک با فهم و دانایی ارتباط دارد» (ایتن، 1378: 210). تصویر 5، حاوی ابژه‌هایی نسلی ازجمله اتوبوس ایران‌پیمای دهۀ شصت، پوستر حضرت امام خمینی(ره)، شعارنوشته‌های انقلابی، سربند و پرچم یاحسین(ع) بر پیشانی و در دستانِ آزادگان است که نقش کلیدی در انتقال ارزش‌های فرهنگی مانند ولایت‌مداری، ایثار و شجاعت به بینندگان نسل نو دارد. این ابژه‌ها با گذر از مرز‌های تاریخی به زمان معاصر وارد می‌شوند و جایگاهی فرانسلی می‌یابند. در تصویر 6، تُنالیته‌های گوناگون رنگ سبز در لباس پاسداری شهید سلیمانی موجود در قاب عکس، روکشِ مبل، پیراهن‌های‌ مهدی و آقا مرتضی نمایان می‌شود. در چرخۀ سنتی رنگ سبز به‌عنوان رنگی فرعی و سرد، نشانۀ «آرامش و امیدواری است. رنگ سبز آمیزشی است از دانش و ایمان» (همان: 210). پدربزرگ مهدی، آقا الیاس، که جانباز دوران دفاع مقدس است به دیدار نوه‌اش می‌آید تا او را نزدِ یکی از دوستانش، حاج مرتضی برد که پیش از این معاون شهید سلیمانی بوده‌ است. آقا الیاس با اشیای سنتی مانند چفیه‌ سپیدرنگ، تسبیح و انگشتری در دستانش نقش میانجی بین‌نسلی دارد تا نوۀ خود را با ابژه‌های نسل جنگ همچون گذشت و بخشندگی آشنا سازد. حاج مرتضی برای مهدی از دوران اسارتش می‌گوید که عراقی‌ها برای یافتن وی به شکنجۀ سایر اسیران ‌پرداختند. در این میان، یکی از اسیران که توان روحی و جسمی کمتری نسبت به بقیه داشته‌ است او را به عراقی‌ها لو می‌دهد. حاج مرتضی پس از شناسایی توسط عراقی‌ها، بسیار شکنجه می‌شود و تا مرز شهادت پیش می‌رود. فضای دیالکتیکی میان نسل جنگ و پس از جنگ در راستایِ این خاطره‌‌ شکل می‌گیرد. به زعم کریستوفر بالس «دیالکتیک بین نسلی، همۀ ما را در خشونت، پذیرش و زایش فرهنگی درگیر می‌کند» (بالس، 1380: 27). بحران نسلی در این داستان، مسیری مشابه با دیدگاه بالس را طی می‌کند.

تصویر 4. اسرای ایرانی	تصویر 5. بازگشت آزادگان	تصویر 6. حاج مرتضی و نوه‌اش در خانۀ دوستشان

ابژه‌های موجود در خاطرات حاج مرتضی، پلی بر شکاف‌های نسلی می‌سازند تا نسل آلفا را که مهدی نمایندۀ آن است با مکتب شهید سلیمانی پیوند دهد.

4-1-3. ابژۀ نسلی (رفتارها و هنجارها)

پوشاک، یکی از نشانه‌های نمادینی است که اعضای هر نسل بر پایۀ آن‌ها ساختار ارتباطی و فرهنگی ویژه‌ای را شکل می‌دهند. در تصویر 7، لباسِ پاسداریِ بدون درجۀ شهید سلیمانی و پیراهن‌های سادۀ نیروهای حزب‌اللهی را نشان می‌دهد.

 

تصویر 7: شهید سلیمانی در جشن آزادگان                   تصویر 8: بازگشت مهدی

 

بازنمایی این اُبژه‌‌‌های عینیِ توسط تصویرگر به‌منظور آشناسازی نسل نو با ذهنیت پاسداران انقلاب اسلامی در سال‌های پایانی دهۀ شصت و پایبندی آنان به هنجارهای «برابری و برادری» در میان یکدیگر است. ابژۀ انتزاعی این نسل نیز در رفتارِ ایثارگرانه‌ و پیروی آنان از فرمانده خود، شهید سلیمانی، در بخششِ فردی است که عامل شناسایی حاج مرتضی و شکنجۀ وی توسط عراقی‌ها در دوران اسارت بوده‌ است. تصویر 8، مهدی را در کنار پدربزرگش نشان می‌دهد که با ماشینی به رنگِ آبیِ خاکستری فام در راهِ بازگشت به منزل هستند. این رنگ در ترکیب با پس‌زمینۀ سفید، نماد آرامشی روحی است که در سایۀ گفت‌وگوی نسل‌ها به دست می‌آید. راوی این‌گونه بیان می‌کند: «یاد شکنجه‌های حاج‌ مرتضی او را آرام می‌کرد، از دردهای کوچک خودش خجالت می‌کشید. وقتی به انتقام از عرشیا فکر می‌کرد، یاد شیوۀ انتقام حاج قاسم می‌افتاد. مهدی تازه فهمیده بود؛ بابابزرگ با این کار حساب‌شده قصد داشته درس بزرگی به او بدهد» (مخدومی، 1400: 27). ماجرای این ایثار، مهدی را به نسل پیش از خود و ابژه‌های فرهنگی آنان پیوند می‌دهد.                                         

4-2. قهرمان به شکل خودم/ نویسنده و تصویرگر: کِلِر ژوبرت

4-2-1. ابژۀ‌ نسلی (خاطره‌ها‌)

در این اثر ادبی، نویسندۀ مسلمانِ فرانسوی، کِلِر ژوبرت، با قلمی پرتوان، تسلط کم‌نظیر بر زبان پارسی و هنر تصویرگری خویش تلاش می‌کند تا نسل نو را با منش فردی شهید حاج قاسم سلیمانی و راه و رسمِ پهلوانی آشنا سازد. ماجرای این داستان حول محور دو شخصیت، کودکی خردسال و پدربزرگش، می‌چرخد که در خانه‌ای ساحلی مشغول نقاشی چهرۀ شهید سلیمانی هستند. کودک با شهید سلیمانی، ابژۀ مشهورِ نسلِ پیش از خودش، تا اندازه‌ای آشناست. وی به‌عنوان راویِ اول‌شخص داستان، این‌گونه روایت می‌کند: «به خانۀ ساحلی بابابزرگم آمده‌ام تا چند روز پیش او بمانم. توی آخرین نقاشی‌اش حاج قاسم لبخند می‌زند. یاد چیزهایی که از او شنیده‌ام می‌افتم و می‌گویم: کاش من هم می‌توانستم قهرمان بشوم» (ژوبرت، 1401: 4). پدربزرگ تلاش می‌کند تا بر پایۀ خاطراتی که از زندگی‌نامۀ خودنوشتِ شهید سلیمانی خوانده‌ است، نوۀ خود را با ارزش‌ها و هنجارهای نسل خود آشنا سازد. وی به کودک خردسال خود چنین می‌گوید: «وقتی [شهید سلیمانی] کمی بزرگ‌تر از تو بود، پدرش به مشکل سختی افتاد. برای کشاورزی‌اش پول قرض کرد، ولی نتوانست آن را پس بدهد. برای همین، قاسم تصمیم گرفت در حد خودش به پدرش کمک کند» (همان: 15). تصویر 9، قاب رنگیِ حاوی عبارتِ «بسم‌ الله الرحمن ‌ا‌لرحیم» را در گوشۀ سمت راست تصویر نشان می‌دهد که ابژه‌ای دینی است و در قالبِ شیء به‌صورتی عینی توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند. پدربزرگ به‌عنوان مرجعی فکری، نقش مهمی در جامعه‌پذیری نوۀ خود دارد. کریستوفر بالس چنین بیان می‌کند: «نسل والدین، فرهنگِ پدر و مادریِ خاص خودش را ایجاد می‌کند، و این فرهنگ عبارت است از همان محیطی که کودکان در آن می‌زیند و خود را می‌شناسند» (بالس، 1380: 8). پدربزرگ، نوه‌اش را به نقاشیِ چهرۀ شهید سلیمانی تشویق می‌کند تا وی را با ابژۀ فرهنگی- سیاسیِ نسل خود آشنا سازد. در تصویر 10، لبخند شهید سلیمانی نماد شادی روان پاکِ شهدا از تحرک نسل‌ها به‌سوی نهضت بیداری اسلامی است.  

               

     تصویر 9: کودک و پدربزرگ                         تصویر 10: نقاشی از چهرۀ شهید سلیمانی

البته این داستان مانند بسیاری از آثار حوزۀ ادبیات کودک کاستی‌هایی دارد. برای مثال، زمان و مکان وقوع داستان و علت تنهایی پدربزرگ ازجمله مواردی هستند که در هاله‌ای از ابهام قرار دارند. کِلِر ژوبرت با تأکید بر ایجاز، این‌گونه اظهار می‌کند: «کتاب‌های تصویری محدودیت حجم متن دارند تا جای کافی برای تصاویر باقی بماند...، در داستان کودک باید حوصلۀ محدود مخاطب را در نظر گرفت و از قید جزئیات غیرضروری پرهیز کرد» (دست‌نوشته‌های نویسنده، 1403). در تصویر 9، مداد رنگی در دست چپ کودک قرار دارد و پدربزرگ وی نیز مشغول نقاشی سیاه‌قلم با مداد است. این ابژه‌های بصری می‌توانند عناصری برگرفته از زندگیِ شخصیِ نویسنده و تصویرگرِ این داستان باشند. اما ژوبرت، هرگونه دلالت این عناصر بر سرشتِ زندگی‌نامه‌ای داستان را ناخواسته می‌داند: «اینکه در بعضی از تصاویر ]درون داستان‌هایم[، کودکی چپ‌دست می‌کشم، به این خاطر است که بچه‌های چپ‌دست هم حضور داشته باشند. اما ]این موضوع[، اشاره‌ای به ایام کودکی‌ام نبود مگر به‌صورت ناخودآگاه» (همان). در این متن ادبی، ابژه‌های سنتی و مدرن باهم درمی‌آمیزند تا قهرمانان نهضت مقاومت اسلامی همچون شهید سلیمانی را برای نسل نو بازنمایی کنند.           

4-2-2. ابژۀ نسلی (باورها و نگرش‌ها)

در این داستان، پدربزرگ، جعبۀ مرواریدی را برای نوه‌اش از انباری خانه می‌آورد. مروارید، ابژۀ نمادین است تا پدربزرگ، ذهنیت نسل خود را به نوۀ خود انتقال دهد. به زعم بالِس «نسل نوظهور با اُبژه‌هایی بازی می‌کند که نسل والدین در اختیارش می‌گذارند...، والدین با فراهم ‌کردنِ این اُبژه‌ها، هویت جمعی خود را ناآگاهانه به فرزندان منتقل می‌کنند» (بالس، 1380: 22). شیوۀ نگرش پدربزرگ به نسل‌ نو در گفتمانِ صمیمانۀ وی با این کودک خردسال نمایان می‌شود: «نگاه کن نازنینم! سال‌ها پیش موقع ماهیگیری توی دریای جنوب پیدایش کردم. می‌دانی مروارید به این زیبایی چطوری درست می‌شود؟» (ژوبرت، 1401: 7). در تصویر 11، آیینه، نمادِ روحِ پاک و شفاف کودک است که در راه موفقیت به راهنمایی والدین نیاز دارد. فرشتۀ کاغذی، ابژه‌ای عینی از قلمرو معنوی است که یادآور همراهی عناصر فراطبیعی در رستگاری انسان هستند. در تصویر 12، پدربزرگ از نوه‌اش می‌خواهد تا در فضای مجازی با روند شکل‌‌گیری مروارید آشنا شود.

      تصویر 11: کودک و فرشتۀ کاغذی            تصویر 12: کودک و پدربزرگ در ساحل دریا

 

کودک با بهره‌گیری از تبلت، ابژۀ ارتباطی نسل‌ نو، متوجه می‌شود که درون هر صدف، جانور کوچکی زندگی می‌کند. این موجود زنده با ورود شن به داخل صدف، ماده‌ای تولید می‌کند که روی آن را بپوشاند و‌ به مروارید تبدیل کند. تلاش این جانور در رویارویی با چالش‌های پیش رو، الگویی برای جامعه‌پذیری کودک و رشد اخلاقی وی می‌شود.                      

4-2-3. ابژۀ نسلی (رفتارها و هنجارها)

آموزه‌های اخلاقی پدربزرگ به‌مثابۀ ابژه‌های رفتاری نسل وی در کنار ابژه‌هایی مانند جانورِ درون صدف، آثاری ماندگار در روح کودک بر جای می‌گذارند و ابزارهایی مهم در شکل‌دهی به شخصیت وی هستند. وی در مورد جانورِ درون صدف به نوه‌اش چنین می‌گوید: «می‌بینی چقدر ضعیف به نظر می‌آید؟ ولی آن‌قدر تلاش کرده تا یواش یواش توانسته چیزی فوق‌العاده درست کند» (همان: 11). تصاویر زیر نمایانگر روابط ابژه‌ای رضایت‌بخش و تعامل سازندۀ نسل‌ها با یکدیگر هستند. کودک در پایان داستان یاد می‌گیرد که هر شخصی با بردباری و تلاش می‌تواند قهرمانِ زندگی خود شود. 

 

 

تصویر 13: کودک در آغوش پدربزرگ

 

تصویر 14: کودک پس از نقاشی                                 

در تصویر 14، چهرۀ شهید سلیمانی به‌عنوان ابژه‌ای فرهنگی و فرانسلی در آیینه دیده می‌شود که یادآور مکتب ارزشی وی و عامل پیوند هویتی پدربزرگ با نوه‌‌اش است. رفتار صمیمانۀ کودکِ داستان نسبت به پدربزرگ خویش نشانگرِ استمرارِ هنجارهای اخلاقی نسل‌های پیش در سبک زندگیِ نسل نو است.‌   

4-3. سیب آخر/ نویسنده: محمد خسروی راد/ تصویرگر: وحید خاتمی

4-3-1. ابژۀ نسلی (خاطره‌ها‌)

سیب آخر، داستان کودکی به نام حناست که خاطرۀ سیل ویرانگرِ خوزستان را به‌عنوان ابژه‌ای نسلی روایت می‌کند. تصویر 15، مربوط به جلد کتاب است که با سبک نقاشی واقع‌گرا (رئالیستی)، دختر خردسالی را نشان می‌دهد که به‌دنبال همیاری و کمک‌رسانی به آسیب‌دیدگان است. ابژه‌های عینیِ سیب قرمز و دختر در پس‌زمینۀ سبز، تلمیحی به ماجرای میوۀ ممنوعه و اغوای حوّا توسط شیطان اشاره دارد که خاطرۀ آن همچنان در حافظۀ جمعی نسل‌های بشر زنده ‌است. با این تفاوت که در سیب آخر، این میوۀ بهشتی، عامل همگرایی ‌نسل‌ها و مایۀ پیوند آنان با مکتب شهید سلیمانی است.

 

 

تصویر 15: جلد کتاب       

جان میلتون در پیشگفتارِ حماسۀ ادبی فردوس ازدست‌رفته (1667)، در مورد «جنگ شیطان با خداوند، سقوط شیاطین، شرح بهشت عدن، علل نافرمانی آدم و حوّا، اخراج آنان از بهشت عدن و امید به رستگاری آنان» سخن گفته‌ است (ابجدیان، 1382، ج9: 259). این شاعر برجستۀ انگلستان، حضرت عیسی(ع) را انسانی بزرگ‌تر می‌داند که برای جبرانِ گناهِ ازلی بشر، نافرمانی از دستورات پروردگار، خواهد آمد. مضمون رستگاری بشر، ابژه‌ای فرانسلی است که در حماسۀ ادبی فردوس ازدست‌رفته و داستان سیب آخر به شیوه‌های گوناگون جلوه‌گر می‌شود. در این آثار ادبی، ابژه‌‌هایی نجات‌بخش به یاری انسان‌ها می‌آیند تا روح امید را در دل آنان زنده کنند. در داستان سیب آخر، شهید سلیمانی، ابژه‌ای فرانسلی است که خاطرۀ امیدآفرینی وی در دل‌های سیل‌زدگان استان خوزستان و بازماندگان آنان جاویدان خواهد ماند.

4-3-2. ابژۀ نسلی (باورها و نگرش‌ها)

کریستوفر بالس در مورد تفاوت‌های هویتی نسل‌ها چنین اظهار داشته‌ است: «اگرچه هر نسلی عمرش را به شیوۀ خاصی طی می‌کند، تعبیر خاصی از حیاتش دارد و موجودیتش را به نحو خاص خودش اعلام می‌کند...، همۀ ما در برهه‌ای از نوجوانی به مشارکتمان در فرایندی جمعی وقوف می‌یابیم؛ فرایندی که تعبیری از دوره و زمانه‌مان ارائه می‌کند» (بالس، 1380: 13). اگرچه پدر ِحنا به توانایی‌های دخترش باور ندارد، این دختر نوجوان سبدی پر از سیب‌های قرمز را آماده می‌کند تا به شیوۀ خودش در امدادرسانی به سیل‌زدگان مشارکت کند. باورها و نگرش‌های نسل آلفا در گفت‌وگوی حنا با پدرش آشکار می‌شود: «بابا! من یک فکر خوب دارم! من می‌توانم به آن‌ها کمک کنم؛ اما نه مثل شما، مثل خودم!» (خسروی‌ راد، 1401: 6). تصویر 16، فضای جنوب سیل‌زدۀ ایران را با بهره‌گیری از عناصر نشانه‌ای همچون جادۀ آب‌گرفته، درختان نخل‌، زنی نگران با کودکش و ماشین‌های فرورفته در آب نشان می‌دهد.

 

تصویر 16: سیل خوزستان و امدادرسانی 

جایگاه‌های چندگانه و سیالِ نگریستن، بینندگان را در متن داستان به پیش می‌برند. مخاطبان از چشم‌انداز خود و از نگاه شخصیت‌ها به این ابژه‌های بصری می‌نگرند و با راوی داستان هم‌ذات‌پنداری می‌کنند تا به باورها و نگرش‌های وی پی ‌‌برند.                                                

4-3-3. ابژۀ نسلی (رفتارها و هنجارها)

حوادث طبیعی، ابژه‌های خاطره‌انگیز یک نسل را می‌آفرینند و درس‌هایی آموزنده‌ای را برای آنان به ارمغان می‌آورند. شهید سلیمانی بر پایۀ مشاهدات عینی خود از سیل خوزستان و حضور در آن دیارِ مقاومت چنین فرمود: «سیلی در مقابل سیل...، پادزهر آن سیل، سیلِ دیگری بود؛ سیل همت، سیل انسانی». در ادامۀ داستان، حضور بابرکت شهید سلیمانی در میان مردم آن منطقه، نوری از امید را در دل‌های سیل‌زدگان می‌تاباند. حنا، آخرین سیب را به سردار دل‌ها هدیه می‌دهد و دلیل این کار را این‌گونه برای پدر خود بیان می‌کند: «حاج قاسم هم مثل بچه‌ها بود...!، آخر حاج قاسم بچه‌ها را خیلی دوست داشت» (خسروی ‌راد، 1401: 23). ابژه‌های نسلی با کارکردهای متفاوتی نزد نسل‌ها معنا یافته یا معنایی را از دست می‌دهند. در تصویر 17، تنالیته‌های کاجی، لیمویی و سرخسی از رنگ سبز، نماد هماهنگی، آرامش و صلح هستند که در تقابل با اضطراب و نگرانی حاصل از پدیدۀ سیل قرار می‌گیرند.

 

تصویر 17: شهید سلیمانی در میان سیل‌زدگان خوزستان   

در اطرافِ شهید سلیمانی، کودکان بسیاری نشسته‌اند و برخی از آنان چفیه بر دوش دارند. چفیه، دستارِ مشترک بسیاری از کشورهای مسلمان همچون عراق، پاکستان، مصر و فلسطین است که با نام‌های کوفیه، شماغ، غتره و مصار نیز شناخته می‌شود. این ابژۀ فرهنگی که به‌لحاظ معنوی و کاربردی، جایگاه ویژه‌ای در میان ایرانیانِ نسل انقلاب و دفاع مقدس دارد، در گیرودار تحرکات نسلی و تغییرات فرهنگی، چارچوب جدیدی را برای شکل‌دهی به ذهنیت نسل نو می‌سازد. به زعم تقی آزاد ارمکی، «تحرک نسلی که بیشتر در ابژه‌ها خودنمایی می‌کند با دو فرایند تفکیک و تلفیق نسلی صورت می‌گیرد. از یک طرف، با انتخاب ابژه‌های ویژه تفکیک نسلی صورت می‌گیرد و از طرف دیگر با انتخاب ابژه‌های مشترک بین نسلی تلفیق و سازگاری و پیوند بین نسلی شکت می‌گیرد. علت بروز کارکرد بین نسلی برای ابژه‌ها به نوع آن برمی‌گردد، زیرا بعضی از ابژه‌ها فرانسلی فرامکانی و فرازمانی هستند» (آزاد ارمکی، 1387: 188). در این داستان، عقلانیت، خودفراموشی و آخرت‌اندیشی مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیتی هستند که در اسطوره‌هایی همچون شهید سلیمانی دیده می‌شوند و تجربۀ زیستۀ وی به نسل نو می‌آموزد که در موقعیت‌های دشوار نیز می‌توان خوش‌بین و امیدوار به آینده بود. چنانچه یک شخصیت مشهور که به‌عنوان ابژۀ یک نسل شناخته می‌شود، بیش از آنکه مرد میدان سخن باشد، مرد میدان عمل شود، مرزهای مکانی و زمانی را درمی‌نوردد و همچون شهید سلیمانی به ابژه‌ای فرانسلی تبدیل می‌شود. در این داستان، همدلی و علاقۀ کودکان به سردار سلیمانی نشان می‌دهد که نسل نو افرادی را به‌عنوان الگوهای رفتار اجتماعی برمی‌گزینند که در میان سایر الگوهای موجود در عصر فعلی از اخلاص و پایبندی بیشتری به ارزش‌های انسانی برخوردار باشند.                                           

4-4. حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها/ نویسنده: رحیم مخدومی شربیانی/ تصویرگر: سحر پری‌رخ

4-4-1. ابژۀ‌ نسلی (خاطره‌ها‌)

داستان حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها به رویدادِ حملات هوایی آمریکا به کشورهای یمن، لبنان، سوریه، عراق، فلسطین، افغانستان می‌پردازد که در حافظۀ جمعی ساکنان این سرزمین‌ها به‌عنوان ابژه‌ای نسلی و خاطره‌ای دردناک شناخته می‌شود. نام‌آواهایی که در این داستان بکار رفته‌اند با نماد‌های اندیشگانی موجود در تصاویر کتاب هماهنگ هستند و واقعیت‌های جهان امروز را ترسیم می‌کنند. نویسنده، خاطرات تلخ تهاجم آمریکا به یمن را این‌گونه روایت می‌کند: «بچه‌ها شاد بودند. با اسباب‌بازی‌هایشان خانه می‌ساختند، مدرسه می‌ساختند، بازی می‌کردند و آواز می‌خواندند: بام بام بام، بام بام بام، ناگهان صدای وحشتناکی بچه‌ها را ترساند و شادی را به غم تبدیل کرد. بُم بُم بُم، بُم بُم بُم» (مخدومی، 1401: 6). تصویر 17، شادی سه کودک در پشت‌بام خانه‌ای با سبکِ معماریِ اسلامی در شهر صنعا، پایتختِ یمن را نشان می‌دهد.. واژۀ صنعا به معنای «کاخ مستحکم»، بسانِ اثری هنری و یکی از قدیمی‌ترین مکان‌های جهان است که در جنوب شبه‌جزیرۀ حجاز قرار دارد. تصویرگر با استفاده از رنگ‌های‌ گرمِ نارنجی، زرد، کرم و قهوه‌ای که نماد شادی، آرامش و امنیت هستند به تأثیر این عنصرِ نقاشی در جهت‌دهی به خیال‌پردازی کودکان توجه داشته‌ است.

 

تصویر 17: کودکان یمن و هواپیمای اسرائیلی

 

تصویر 18: کودکان یمن در پشت بام منزل                                   

تصویر 18، سه کودک لبنانی را در حالِ پایکوبی برای جشن میلاد پیامبر اعظم(ص) نشان می‌دهد. در گوشۀ سمت راست تصویر، هواپیمای جنگندۀ آمریکایی به رنگ سیاه مشاهده می‌شود که به‌عنوان نماد قدرت‌های اهریمنی، امکان فراتر رفتن ذهن بیننده از لایۀ سطحی متن به معانی پنهان آن را فراهم می‌سازد. از مهم‌ترین ویژگی‌های هنریِ این تصویر می‌توان به ترکیبات رنگی غنی، غلبۀ حجم شمایلی بر نوشتاری، وجود ریزنقش‌ها در فضای خالی و بهره‌گیری از عناصر تضاد و اغراق اشاره کرد.

4-4-2. ابژۀ نسلی (باورها و نگرش‌ها)

در این داستان، نویسنده به وجودِ حاج قاسم سلیمانی به‌عنوان ابژه‌ا‌ی نجات‌بخش برای نسل نو باور دارد. پس از وقوع هر بحران، وی به مردی اشاره می‌کند که به یاری کودکان ستمدیدۀ فلسطینی، عراقی، یمنی و لبنانی خواهد آمد و مرهمی بر دردهای آنان خواهد شد. تصویر 19، هواپیمای سیاهی را نشان می‌دهد که شبیه نهنگ ‌است و بازتابِ خندۀ خلبان آمریکایی در آن مشاهده می‌شود. تصویرگر، عناصر فانتزی و سورئالیستی را با یکدیگر آمیخته است تا بر فضای وهم‌آلود و هولناک بمباران هوایی بیفزاید. 

 

تصویر 19: هواپیمای دشمن شبیه نهنگ    

 

تصویر 20: کودکان فلسطینی

 

در تصویر 20، نویسنده چنین روایت می‌کند: «بچه‌های فلسطین، تلویزیون تماشا می‌کردند. بازهم صدای ترسناک آمد. نورِ تلویزیون رفت. بچه‌ها خیلی ناراحت شدند. یک مرد دوان‌دوان خودش را به بچه‌ها رساند. هواپیما رفته ‌بود» (مخدومی، 1401: 13). این مرد آزادی‌بخش و ابژۀ فرامکانی، همان شهید سلیمانی است که در مدل شخصیت‌شناسیِ کارل یونگ، روان‌شناس سوئیسی، به‌عنوان کهن‌الگویِ «حامی» و «عاشق» شناخته می‌شود. تصویرگر با استفاده از تضاد رنگی میان کبوتر سپید و هواپیمای سیاه تلاش کرده‌ است تا قوۀ تفکر و تعقل کودکان را نسبت به اعمالِ پلید استکبار جهانی برانگیخته سازد. 

4-4-3. ابژۀ نسلی (رفتارها و هنجارها)

در این داستان، شهید سلیمانی دفتر و انگشتری در دست دارد که نماد مکتب اوست. در تصویر 21، وی کاغذ‌های سفیدی را از این دفتر‌ جدا می‌کند تا برای کودکان یمنی، لبنانی، سوری، عراقی، فلسطینی و افغانستانی بفرستد. در تصویر 22، کودکان با کاغذهای دفتر، موشک‌هایی را می‌سازند و به‌سمت هواپیمای مهاجم آمریکایی پرتاب می‌کنند. سرانجام، هواپیما سرنگون می‌شود و بار دیگر شادی ازدست‌رفته به کودکان ستمدیده بازمی‌گردد. البته، این آرامش و امنیت برای کودکان به بهای شهادت حاج قاسم سلیمانی به دست می‌آید (ر.ک: تصویر 23). راوی چنین بیان می‌کند: «خلبان‌های آمریکایی از دفتر نقاشی حاج قاسم عصبانی شدند. آن‌ها با چند هواپیمای سیاه به دفتر حاج قاسم حمله کردند. دفتر برگ‌برگ شد» (مخدومی، 1401: 13). رفتار دلسوزانه‌ در زمان حیات و مکتب برجامانده از وی پس از شهادت، سردار سلیمانی را به ابژه‌ای بین‌المللی تبدیل می‌کند که مایۀ پیوند نسل نو با نسل دفاع مقدس است.

تصویر 21: شهید سلیمانی در میان لاله‌ها	تصویر 22: شهید سلیمانی در میان کودکان	تصویر 23: شهادت شهید سلیمانی

  

5. یافته‌های پژوهش

با توجه به اینکه پژوهش حاضر به‌دنبال یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌ها در ذهنیت نسلی است، پژوهشگران تلاش کرده‌اند تا مصادیق بارز آن‌ها را در ابژه‌های نسلی موجود در آثار برگزیده جست‌وجو کنند. ابژه‌های موجود در سه حوزۀ خاطره‌های مربوط به شهید حاج قاسم سلیمانی، رفتارهای بین نسلی و نگرش‌ها جلوه‌گر شده‌اند. داستان قهرمان به شکل خودم، بیشترین درصد از ابژه‌های باورها (66/41) و خاطره‌ها (33/33) را نسبت به سایر آثار ادبی به خود اختصاص داده‌ است‌ و کمترین درصد از این ابژه‌ها، به‌ترتیب، در داستان حاج قاسم و جاسوس (33/33) و سیب آخر (25) مشاهده می‌شوند. ابژۀ رفتارها بالاترین بسامد را در داستان حاج قاسم و جاسوس (09/38) و کمترین درصد را در داستان قهرمان به شکل خودم (25) دارد.

 

 

 

جدول 4: ابژه‌های نسلی در داستان‌های برگزیده

ابژه‌های نسلی	قهرمان به شکل خودم		سیب آخر	حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها	حاج قاسم و جاسوس
(خاطره‌ها‌)	4		2	5	6
(باورها و نگرش‌ها)	5		3	6	7
(رفتارها و هنجارها)	3		3	4	8
جمع کل	12		8	15	21
درصد ابژه نسبت به دیگر انواع ابژه‌ها	خاطره‌ها	33/33	25	33/33	57/28
	باورها	66/41	50/37	40	33/33
	رفتارها	25	50/37	66/26	09/38

جدول (5) نشان می‌دهد که «نوع‌دوستی» و «مردم‌داری» حضور پررنگ‌تری‌ در میان مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی دارند.

 

جدول 5: مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی در داستان‌های برگزیده

حاج قاسم و جاسوس		حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها		سیب آخر		قهرمان به شکل خودم		مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی
درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی	درصد	فراوانی
64/17	3	33/8	1	55/5	1	88/5	1	ولایت‌مداری
29/35	6	33/33	4	22/22	4	76/11	2	نوع‌دوستی
88/5	1	33/8	1	55/5	1	88/5	1	خداباوری
88/5	1	33/8	1	33/33	6	88/5	1	مردم‌داری
88/5	1	33/8	1	55/5	1	52/23	4	سخت‌کوشی
76/11	2	33/8	1	55/5	1	76/11	2	شجاعت
88/5	1	33/8	1	55/5	1	64/17	3	امیدآفرینی
88/5	1	33/8	1	55/5	1	76/11	2	تحول‌خواهی
88/5	1	33/8	1	11/11	2	88/5	1	عقلانیت جمعی
97/99	17	97/99	12	96/99	18	96/99	17	جمع کل

 

---

[1] * استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

[e-mail]

[2] ** استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران                             [e-mail] 

[3] *** مدرس مدعو گروه زبان انگلیسی، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی، اصفهان، ایران

                                                                                               [e-mail]

تاریخ وصول 27/10/1403                                                                       تاریخ پذیرش 01/02/1404

 

 

جدول 6: رسایی و نارسایی کارکرد تصاویر و متون در داستان‌های برگزیده

کارکرد تصویر	تعداد کل تصاویر در کتاب داستان	افزودن بر اطلاعات	تأیید اطلاعات	نارسایی
قهرمان به شکل خودم	10	1	8	1
سیب آخر	10	3	6	1
حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها	11	1	7	3
حاج قاسم و جاسوس	13	2	10	1
جمع در کل داستان‌ها	44	7	31	6
درصد نسبت به کل تصاویر در داستان‌ها	98/99	90/15	45/70	63/13

 

در این آثار، متن و تصویر در دو صفحه گسترده شده‌ بودند. نگارندگانِ این جستار، با وام‌گیریِ اصطلاح کاربردیِ برگرفته از صاحب‌نظرانی این حوزه همچون نیکولایوا (2000) و اسکات (2006)، این موارد را «دوگستره» نام می‌نهند (حسام‌پور و مصلح، 1392: 50). جدول (6) نشان می‌دهد که نارسایی ارتباط تصویر و متن از بسامد پایینی (63/13 درصد) برخوردار است. شاخصۀ تأییدگری میانِ متن و تصویر هم سهم بالایی (45/70 درصد) در رسایی این ارتباط دارد. 

6. مقایسۀ توزیع فراوانی 

در این بخش به بررسی تفکیکی فراوانی ابژه‌های نسلی و مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی در داستان‌ها‌ی منتخب می‌پردازیم و با استفاده از آزمون خی‌دو، فرضیه پژوهش را محک می‌زنیم. 

 

جدول 7: مجموع توزیع فراوانی مؤلفه‌های هر دو جدول در حکایت‌های بُهلول  

	فراوانی مشاهده‌شده	فراوانی مورد انتظار	مقادیر باقی‌مانده
ابژه‌های نسلی	56	125	69
مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی	64	125	61
جمع کل	120

 

 

جدول 8: جدول آزمون خی‌دو

 

مقادیر	روش
4.281a 1 039/0	آمارۀ خی 2 درجۀ آزادی (df) سطح معنی‌داری (Sig)

 

 

 

 

 

 

نتایج حاصل از آزمون خی‌دو در جدول (8) نشان می‌دهد که با توجه به اینکه مقدار سطح معنی‌داری متناظر، کمتر از 05/5 یعنی معادل (039/0) است، میان جمع کل فراوانی ابژه‌های نسلی و مؤلفه‌های مکتب شهید سلیمانی در داستان‌ها‌ی منتخب تفاوت معناداری وجود دارد.

 

7. نتیجه‌گیری

 

نتایج حاصل از این پژوهش را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه کرد:

·       در داستان‌های حاج قاسم و جاسوس (1401)، قهرمان به شکل خودم (1401)، سیب آخر (1401) و حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها (1401)، بر‌هم‌کنش متن و تصویر مایۀ پیوند نویسندگان با مخاطبانِ کودک و نوجوان می‌شود. شاخصۀ تأییدگری در داستان‌های منتخب، سهم بسیار زیادی در ارتباط تصاویر با متون ادبی دارد. بیشتر تصاویر به‌دلیل برخورداری از رسایی لازم، زمینه‌های پیوند نویسنده با مخاطب را فراهم می‌آورند. اما پیشنهاد می‌‌شود که در چاپ‌های بعدی، تصاویری در این داستان‌ها آورده ‌شوند که اطلاعاتی فراتر از متن را در اختیار بینندگان قرار دهند. با توجه به مفروضاتی که نویسندگان و تصویرگران از آگاهی یا عدم‌ آگاهی خوانندگان داشته‌اند، شکاف‌هایی صوری از معانی را در لایه‌هایِ پنهانِ متنی و تصویریِ این داستان‌ها قرار داده‌اند تا مخاطبان به یاری ذهن پویای خویش آن‌ها را پر کنند و به هم‌پیوندی عناصر قراردادی (واژگان) و شمایلی (تصاویر) این آثار بیفزایند. این فرایند پیچیده و لذت‌بخش به رشد اندیشگانی مخاطبان کمک می‌کند تا آنان با اُبژه‌های نسلی و ارزش‌های اخلاقی پیشگامان خود آشنا شوند. 

·       بر پایۀ نظریۀ «ذهنیتِ نسلی» کریستوفر بالِس (1993)، افراد جامعه درون پهنه‌ای از ابژه‌ها قرار دارند که دربرگیرندۀ خاطره‌ها، نگرش‌ها، رفتارها، علایق و ذوق و سلیقۀ نسل‌هاست. اُبژه‌های نسلی، پیشینه‌ای دیرینه به وسعتِ تاریخ زندگی بشر در این چرخ گردون دارند. متون ادبی، آیینه‌ای تمام‌نما از اُبژه‌های نسلی هستند که تغییرات پیوسته در زندگی را گاهی به شکلِ پیوند نسل‌ها و گاهی در قالبِ گسست‌‌ آنان از مرامِ گذشتگان و آیینِ پیشینیان نشان می‌دهند. اُبژه‌های همگانی، تصاویر ذهنیِ مشترک هستند که در سپهر مشترکِ میراثِ جهانی قرار دارند و افراد را در فضای فرانسلی وارد می‌سازند تا به نیاز‌های آن‌ها برای بودن در نظم کیهانی و همکاری با سایر نسل‌ها پاسخ دهند. به بیان دیگر، ابژه‌ها در فضای گفتمانیِ فزاینده‌ای به پیش می‌روند که گذشته را به آینده پیوند می‌دهد و در شکل‌گیریِ دیدگاه‌های جمعی نقش عمده‌ای دارد. گاهی ابژۀ، نسلی پیشین در میان ابژه‌های نسل امروز نیز جای خود را پیدا می‌كنند.

·       داستان‌های برگزیده در فضاهای ناهمگنِ اجتماعی شکل گرفته‌اند و میان ابژه‌های نسلی تفاوت آشکاری دیده می‌شود. در داستان‌های مصوّرِ برگزیده، شهید سلیمانی از یک نظامی مجاهد با ملیت ایرانی به چهره‌ای بین‌المللی و ابژه‌ای فرانسلی تبدیل می‌شود که به همۀ مسلمانان جهان تعلق دارد. وی در این متون ادبی به‌عنوان مرجع فکری، رفتاری و الگویی برای نسل‌ نو معرفی شده‌ است که مرزهای زمان و مکان را درمی‌نوردد و چراغ راه آیندگان می‌شود.

·       تعارضاتِ نسلی از تفاوت‌های افراد در رفتارها، معیارها و باورهای بنیادی سرچشمه می‌گیرند. البته در داستان‌های برگزیده شاهد شیوه‌های رفتاری گوناگون نسل‌های پیش با فرزندان هستیم که از توجه بیش از اندازه تا موضع‌گیری نسبت به آنان در نوسان است. تغییرات در حوزه‌های ارزشی و نگرشی همزاد زندگی اجتماعی انسان‌هاست و امکان پویایی جوامع را فراهم می‌سازد.

·       ادبیات پایداریِ کودک و نوجوان مایۀ همبستگی نسلی، ابزاری کلیدی برای بازآفرینیِ فرهنگ اسلامی و جامعه‌پذیریِ مخاطبان است. این رسانۀ قدرتمند درارتباطِ دوسویه با فرهنگ قرار دارد و با ورود به گفتمان نسل‌ نو، ترکیبی به نام انسان اجتماعی را شکل می‌دهد. 

·       در متون برگزیده، برخی از شخصیت‌ها تنها مرجعِ بازگوکنندۀ ابژه‌های نگرشی و ذهنیتِ نسل‌های هستند. این شخصیت‌ها با بهره‌مندی از تجربه‌های ارزندۀ خویش، نقش مهمی را در هویت‌بخشیِ ریشه‌دار به کودکان بازی می‌کنند و موجب جامعه‌پذیری آنان و همگرایی فرهنگی خواهند شد. 

 

منابع 

 

1.       آزاد ارمكی، تقی. (1389). جامعه‌شناسی ایران: جامعه‌شناسی مناسبات بین نسلی. چ1. تهـران: نشر علم.

2.       آزاد ارمكی، تقی. (1387). جامعه‌شناسی فرهنگ. تهران: جهاد دانشگاهی.

3.       آزاد ارمكی، تقی و غفاری، غلامرضا. (1383). جامعه‌شناسی نسلی در ایران. تهران: پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.

4.       ابجدیان، امراله. (1387). تاریخ ادبیات انگلیس. شیراز: مرکز نشر دانشگاه شیراز.

5.       ایار، علی، آزادارمكی، تقی و حدادی ‌دیزجی، مهدی. (1390). «فضا‌های عمومی و ابژه‌های نسلی (مطالعۀ موردی: ترمینال جنوب از منظر روابط نسلی)». مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 7(23)، 51-72.

6.       ایبرمز، می‌یر. هوارد. (1384). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمۀ سعید سبزیان مرادآبادی. تهران: رهنما.

7.       ایتن، یوهانس. (1378). هنر رنگ. ترجمۀ عربعلی شروه. تهران: یساولی.

8.       اینگلهارت، رونالد. (1373). تحول فرهنگی در جامعۀ صنعتی. ترجمۀ مریم وتر. تهران: کویر.

9.       بالس، کریستوفر. (1380). «ذهنیت نسلی». فصلنامۀ ارغنون، 1(19)، 1-29.

10.       توحیدلو، سمیه. (1400). «تغییر صورت‌بندی نسلی در جامعۀ ایرانی». مسائل اجتماعی ایران، 12(2)، 35-56.

11.       جعفرزاده‌پور، فروزنده. (1396). «رسانه، ابزاری برای دسته‌بندی نسل‌ها در ایران». جامعه‌پژوهی ایران، 8(2)، 1-17.

12.       چیت‌ساز قمی، محمد‌جواد. (1386). «بازشناسی مفاهیم نسل و شکاف نسلی». جوانان و مناسبات نسلی، شمارۀ 1، 85-112.

13.       حسام‌پور، سعید و مصلح، ملیحه. (1392). «مقایسۀ رابطه متن و تصویر در کتاب‌های داستانی- تصویریِ برگزیدۀ ایرانی و اروپایی- آمریکاییِ معاصر بر پایۀ نظریۀ ماریا نیکولایوا و کارول اسکات»، مطالعات تطبیقی هنر، 5(9)، 47-62.

14.       خسرونژاد، مرتضی. (1383). معصومیت و تجربه: درآمدی بر فلسفۀ ادبیات کودک. تهران: نشر مرکز.

15.       خسروی راد، محمد. (1401). سیب آخر. تصویرگر: وحید خاتمی. تهران: انتشارات راه‌یار.

16.       ذاکری، علی و طاهری‌دمنه، محسن. (1399). «مطالعه‌ای آینده‌پژوهانه در ابعاد مختلف آموزش: ارائۀ چشم‌اندازی از مدرسۀ میان‌رشته‌ای آینده». رویکردهای نوین آموزشی، 15(1، پیاپی31)، 133-156.

17.       ذکایی، محمد‌سعید. (1386). فرهنگ مطالعات جوانان. چ1. تهران: نشر آگه.

18.       ژوبرت، کلر. (1401). قهرمان به شکل خودم. تصویرگر: کلر ژوبرت. تهران: انتشارات راه‌یار. 

19.       سهراب‌زاده، مهران. (1388). «مقایسۀ ذهنیت نسلی و بین‌نسلی در نسل‌های دانشگاهی پس از انقلاب اسلامی». تحقیقات فرهنگی ایران، 2(4)، 263-294.

20.       سیمیلر، کری و گریس، مگان. (1400). نسل Z: قرنی در حال ساخته ‌شدن. ترجمۀ حسین قاسم‌زاده و دانیال فتاحی. اصفهان: رهنج.

21.       شالچی، وحید و ضیاچی، محدثه. (1393). «تفاوت‌های نسلی در سبک زندگی (مطالعۀ موردی: شهروندان منطقۀ 1 تهران)». مطالعات توسعۀ اجتماعی- فرهنگی، 3(1)، 69-91.

22.       شمس‌زارع، میلاد، ناجی، سیده‌ هدی و دهفولی، علیرضا. (1401). «کلیشه یا واقعیت؟ بررسی تفاوت‌های شخصیتی در کلان‌‌داده‌های چهار نسل نیروی کار ایران». مطالعات مدیریت دولتی ایران، 5(3)، 1-24.

23.       قدیری ‌حاجی‌آبادی، اكبر. (1401). آینده‌پژوهی تفاوت نسلی در ایران با تأكید بر سبك زندگی نسل آلفا. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مهندسی صنایع. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

24.       کامرانی، بهنام و بوستانی، رضوان. (1389). «مطالعۀ بازنمایی ابژه‌های نسلی زندگی روزمره در نقاشی دۀ هشتاد در ایران». جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، 2(2)، 155-183.

25.       کوثری، مسعود. (1387). «نسل‌های ایکس، وای و زد و سیاست‌گذاری فرهنگی». راهبرد فرهنگ، 1(3)، 66-84.

26.       مزینانی، رباب. (1390). ملانی کلاین: نظریه‌پرداز روابط با اُبژه. تهران: نشر دانژه.

27.       مخدومی شربیانی، رحیم. (1401). حاج قاسم و پرواز نقاشی‌ها. تصویرگر: سحر پری‌رخ. قم: انتشارات کتاب جمکران.

28.        مخدومی شربیانی، رحیم. (1400). حاج قاسم و جاسوس. تصویرگر: سعیده تلخابی. تهران: انتشارات رسول آفتاب.

29.       مشرف، مریم. (1389). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران. تهران: سخن: دانشگاه شهید بهشتی: مرکز چاپ و انتشارات.

30.       منطقی، مرتضی. (1400). بررسی تحول‌های روانی، فرهنگی و اجتماعی نسل دهۀ ۹۰. تهران: بعثت.

31.       یورتسون، نیهال. (2020م). معلم نسل آلفا. ترجمۀ محرم نقی‌زاده و کیارش رمضان‌نژاد. تهران: مؤسسۀ مدارس یادگیرندۀ مرآت.

32.       Bleich, D. (1978). Subjective Criticism, Baltimore and London: Johns Hopkins University Press.

33.       Iser, W. (2006). "The Reading Process: A Phenomenological Approach". New Literary History. Trans: Keyvan Bajeghli, Mahraveh, 2(5), 21-56.

34.       Jauss, H. R. (1982). Towards An Aesthetic of Reception. Trans: T. Bahti. Brighton, U.K: Harvester Press.

35.       Nodelman, P. (2008). The Hidden Adult: Defining Children’s Literature. Johns Hopkins University Press.

36.       Nodelman, P. (2003). The Pleasures of Children's Literature. 3rd Ed, U.K: Pearson.

37. Nodelman, P. (2013). Words about Pictures: The Narrative art of Children's Picture Books. U.S.A: University of Georgia Press. 

---