شناخت پيامدهاي تعاذير و راهكارهای مقابله با آن در قرآن
محورهای موضوعی : تحلیل محتوایی احادیث و آیات قرآنیعباس فرج زاده 1 , محمد شریفانی 2 , محمد جواد رحمانی 3
1 - دانشجوی دكتري علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحدفسا
2 - دانشگاه علامه طباطبایی
3 - استادیار گروه معارف اسلامی ـ واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران
کلید واژه: تعذير مردم, جهل, عناد, حماقت, رشد,
چکیده مقاله :
تعاذیر بشری یا بهانهجویی در برابر دستورات الاهی، یکی از مهمترین موانع رشد معنوی و اجتماعی انسان است. این پدیده که ریشه در عواملی چون جهل، لجاجت و تمایلات نفسانی دارد، پیامدهای زیانباری برای فرد و جامعه به همراه دارد. قرآن کریم با ارائه تحلیلهای دقیق از این پدیده، پیامدهای آن را در سه سطح فردی، اجتماعی و الاهی بیان کرده و راهکارهایی عملی برای مقابله با آن ارائه داده است. اين بهانه جوييها هنوز هم ادامه دارد و مانع بزرگي در اجراي اوامر الاهي و رسيدن به جايگاه انسان كامل و زندگي سعادتمندانه است. این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی عمیق پیامدهای تعاذیر و اثرات مخرب آن بر رفتارهای فردی و اجتماعی پرداخته است و با استفاده از روش تحلیل محتوای آیات قرآن و تفاسیر معتبر، راهکارهای عملی قرآن برای مقابله با آنها را ارائه میکند. یافتهها نشان میدهند که تقویت بینش، اصلاح گرایشها و تربیت اخلاقی از جمله مهمترین رویکردهای قرآنی برای مقابله با این پدیده هستند. این پژوهش بهویژه بر نقش نظامهای تربیتی در نهادینهسازی آموزههای قرآنی تأکید دارد. تعاذیر، به عنوان یکی از موانع اصلی رشد فردی و اجتماعی شناخته میشود که حاصل آن در برابر اوامر و نواهي الاهي، عدم نشر و گسترش دين و آموزه های زندگی ساز، بروز جنگهاي مختلف، ظلم و جور حاكمان زمانه و قدرت يافتن طاغوت و در نتيجه تقويت همه جانبه جبهه باطل و از سویی رواج رفتارهای جاهلانه می گردد.
Human excuses or justifications against divine commands are among the most significant obstacles to spiritual and social growth. This phenomenon, rooted in factors such as ignorance, stubbornness, and carnal desires, brings harmful consequences for both individuals and society. The Holy Quran, through precise analyses of this phenomenon, outlines its consequences on three levels: individual, social, and divine, while providing practical strategies to counter it. These excuses persist and remain a major barrier to implementing divine commands and achieving human perfection and a prosperous life. This study adopts a descriptive-analytical approach to deeply examine the consequences of excuses and their destructive effects on individual and social behaviors. Using content analysis of Quranic verses and reliable interpretations, it presents the Quran’s practical strategies to confront these excuses. The findings show that enhancing insight, reforming tendencies, and moral education are among the most important Quranic approaches to addressing this phenomenon. This research particularly emphasizes the role of educational systems in institutionalizing Quranic teachings. Excuses are recognized as one of the main obstacles to personal and social growth, resulting in resistance to divine commands and prohibitions, the lack of dissemination and expansion of religion and life-enhancing teachings, the outbreak of various wars, the injustice and oppression of contemporary rulers, the empowerment of tyrants, and ultimately the overall strengthening of the front of falsehood, along with the spread of ignorant behaviors.
فهرست منابع فارسی 1. قرآن کریم
2. امام جعفر صادقعلیه السلام: مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، ترجمه حسن مصطفوی، چاپ اول، انتشارات انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، تهران، 1360ش.
3. انوشه، حسن: فرهنگنامه ادبی فارسی، چاپ اول، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ۱۳۷۶ش.
4. ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم، روانشناسی احساس و ادراک، چاپ چهارم، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۷۶ش.
5. آلپورت، گوردون. روانشناسی شخصیت. ترجمه: یحیی سیدمحمدی. تهران: انتشارات رشد، 1396 ش.
6. بارون، رابرت و دان بیرن. روانشناسی اجتماعی. ترجمه یوسف کریمی. تهران: نشر ارسباران، 1397ش.
7. برگر، پیتر. جامعهشناسی تربیتی. ترجمه غلامحسین مقدم. تهران: نشر نی، 1387ش.
8. بهشتی، محمد و دیگران: آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت، چاپ اول، چهار جلد، انتشارات سمت، تهران، 1389ش.
9. پاکرو، فاطمه، شیوا کمالیاصل: زیباشناسی شعر فارسی، چاپ اول، انتشارات روزگار، تهران، 1383ش.
10. پیاژه، ژان. روانشناسی رشد شناختی. ترجمه محمدتقی براهنی. تهران: انتشارات رشد، ۱۳۸۵ش.
11. جعفری، یعقوب: تفسير كوثر، 10 جلد، چاپ اول، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۹۲.
12. حجتی، سید محمدباقر. تعلیم و تربیت در نهجالبلاغه. تهران: انتشارات الزهرا، 1367ش.
13. حری، عباس و دیگران: فرهنگ نامه علوم قرآن ، چاپ اول، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1394ش.
14. خوانساری، محمدبن حسین: شرح غررالحکم و درر الکلم ، چاپ ششم، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1384ش
15. دهخدا، علی اکبر: لغت نامه، 16 جلد، چاپ سوم، نشر وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۱ش.
16. رضی، سید محمد: نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ اول، انتشارات عطرآگین، 1386ش.
17. سانتراک، جان دبلیو. روانشناسی رشد. ترجمه: یحیی سیدمحمدی. تهران: نشر روان، 1398 ش.
18. شریعتی، علی. تربیت اجتماعی در اسلام. تهران: انتشارات قلم، 1357 ش.
19. شریعتی، علی. جامعهشناسی اسلامی. تهران: انتشارات قلم، 1357 ش.
20. شکوهی، غلامحسین. مبانی تعلیم و تربیت اسلامی. تهران: انتشارات سمت، 1384.
21. صبور اردوبادی، احمد: اصالت در هنر و علل انحراف احساس هنرمند، چاپ پنجم ؛ انتشارات بهمن برنا، تهران، ۱۳۸۸ش.
22. طبرسی، فضل بن حسن: ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه جمعی از مترجمان، 27جلد، چاپ اول، انتشارات فراهانى، تهران، 1360ش.
23. عميد، حسن: فرهنگ عمید، چاپ ششم، ناشر: امیرکبیر، تهران،1375.
24. غزالی، ابو حامد: احیاء العلوم الدین، ترجمه مویدالدینمحمد خوارزمی ، چاپ هفتم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی (آموزش انقلاب اسلامی)، تهران، 1390ش.
25. غزالی، محمدبن محمد: کیمیای سعادت، چاپ اول، چاپ حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۱ ش.
26. قائمی، محمدعلی. اصول تربیت اخلاقی در اسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1382ش.
27. قرائتى، محسن: تفسير نور، 12جلد، چاپ بیست و سوم، موسسه فرهنگی درسهایی از قرآن، تهرن، 1391ش.
28. قمی، عباس: مفاتیح الجنان، مترجم مهدی الهی قمشه ای، چاپ سی و سوم، انتشارات فاطمه الزهرا سلام الله علیه، قم، 1387.
29. کولز، رابرت. نظریه تربیت اخلاقی. ترجمه احمد محمودی. تهران: نشر نی، 1387 ش.
30. كلينى، محمد بن يعقوب: اصول الكافي، ترجمه محمد باقر كمره اى، 6 جلد، چاپ سوم، انتشارت اسوه، قم، 1375ش.
31. كلينى، محمد بن يعقوب: أصول الكافي، ترجمه مصطفوى، 4 جلد، چاپ اول، كتاب فروشى علميه اسلاميه، تهران، 1369ش.
32. محاسبی، حارث: الرعایه لحقوق اللّه، ترجمه محمود رضا افتخارزاده، چاپ اول، انتشارات جامی، تهران، 1389ش.
33. محمدی ریشهری، محمد: میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی، 15 جلد، چاپ اول، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، قم، 1377ش.
34. محمدي ري شهري ، محمد: منتخب ميزانالحكمه، ترجمه حميدرضا شيخي، موسسه علمي فرهنگي دارالحديث، سازمان چاپ و نشر، قم ، ۱۳۸۱ش.
35. مدرّس، محمدباقر: خرد و سپاه او، چاپ اول، انتشارات کلینی، تهران، ۱۳۷۱ش.
36. مصباح یزدی محمدتقی: راه و راهنماشناسی، چاپ دوم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1383ش.
37. مصباح یزدی، محمد تقی: خودشناسی برای خودسازی، چاپ اول، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۸۸ش.
38. مصباح یزدی، محمدتقی. تربیت و اخلاق در قرآن. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
39. مطهری، مرتضی. تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا، 1368 ش.
40. مطهری، مرتضی: آزادی معنوی، چاپ پنجاه و هشت، انتشارات صدرا، تهران، 1392ش.
41. معین، محمد: فرهنگ معين، 6 جلد، چاپ ششم، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363.
42. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران: تفسیر نمونه،27 جلد، چاپ اول، انتشارات دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374ش.
43. مکارم شیرازی، ناصر. اخلاق در اسلام. قم: دارالکتب الاسلامیه، 1370ش.
44. مکارم شیرازی، ناصر: اخلاق در قرآن، 3جلد، چاپ اول، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب علیه السلام، قم،1377 ه. ش.
45. مکارم شیرازی، ناصر: پیام قرآن، ده جلد، چاپ نهم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی.
46. مكارم شيرازى، ناصر: پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ، 15 جلد، چاپ اول، انتشارات دار الكتب الاسلامية، تهران، 1386 ش.
47. موسوى همدانى، سيد محمد باقر: ترجمه تفسیر المیزان، 20 جلد، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، قم،1374ش.
فهرست منابع عربی 1. ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله: شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ده جلد، چاپ اول، ناشر مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم، 1404 ق.
2. ابن اثير جزري، مبارك بن محمد: النهاية في غريب الحديث و الأثر، 5جلد، چاپ چهارم، موسسه مطبوعاتي اسماعيليان، قم، 1367ش.
3. ابن شعبه حرانى، حسن بن علی: تحفالعقول عن آلالرسول، چاپ دوم، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1404ق.
4. ابن عاشور محمد بن طاهر: التحریر و التنویر، 30 جلد، چاپ اول، انتشارات مؤسسة التاريخ العربي، بیروت، 1420ق.
5. ابن منظور، محمد بن مكرم: لسان العرب، 15 جلد، چاپ سوم، انتشارات دار الفكر، بیروت، 1414ق.
6. ابوحیان اندلسی، محمدبنیوسف: البحر المحیط فی التفسیر، 11 جلد، چاپ اول، انتشارات دار الفکر، بیروت، 1420ق.
7. أبي فراس، ورام، مسعود ابن عیسی: تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، 2 جلد، چاپ اول، انتشارات مكتبه فقيه، قم، 1410ق.
8. آلوسى، سيد محمود: روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم ، چاپ اول، انتشارات دارالكتب العلميه، بیروت، 1415ق.
9. برقى، احمد: المحاسن،2 جلد، چاپ دوم، دار الكتب الإسلامية، قم، 1371ق.
10. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد: غرر الحکم ، چاپ دوم، انتشارات دار الكتاب الإسلامي، قم، 1410ق.
11. الجوهري، أبو نصر: الصحاح تاج اللغة و صحاح العربية، 6 جلد، چاپ چهارم، انتشارات دار العلم للملايين، بیروت، 1407ق.
12. حرّ عاملی، محمد: وسائل الشیعة، 30 جلد، چاپ اول، مؤسسة آل البيت عليهمالسلام، قم، 1409ق.
13. دیلمی، حسن بن محمد: ارشاد القلوب الی الصواب، ترجمه علی سلگی نهاوندی، 2 جلد، چاپ اول، انتشارات ناصر، قم، 1376ش.
14. ديلمى، حسن بن محمد: اعلام الدين في صفات المؤمنين، چاپ اول، انتشارات مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، 1408ق.
15. راغب اصفهانی، حسین بن محمد: المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، انتشارات الدار الشامية، دمشق، 1412ق.
16. زمخشری، محمود بن عمر: الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، چاپ سوم، انتشارات دار الكتاب العربي، بيروت، 1407ق.
17. سید قطب ابراهیم حسین : فی ظلال القرآن، 6 جلد، چاپ 15، انتشارات دار الشروق، بیروت، 1408ق.
18. شهید ثانی، زینالدین بن علی عاملی. شرح اللمعة الدمشقیة. قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1410 ق. جلد 1.
19. شهيد ثانى، زين الدين بن على: منیة المرید، چاپ اول، انتشارات مكتب الإعلام الإسلامي، قم، 1409 ق.
20. صدوق، محمد: الخصال، 2 جلد، چاپ اول، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1362ش.
21. طباطبايى سيد محمد حسين: الميزان فى تفسير القرآن، 20جلد، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1417 ق.
22. طبرسى، احمد بن على: الإحتجاج على أهل اللجاج، ترجمه بهداد جعفری، چاپ اول، انتشارات اسلاميه، تهران، 1381ش.
23. طریحی، فخرالدین بن محمدعلی: مجمعالبحرین، چاپ سوم، انتشارات مرتضوى، نهران، 1375ش.
24. طوسی، محمد بن حسن: التبیان فی تفسیر القرآن، 10 جلد، چاپ اول، موسسه نشر اسلامي، قم، ۱۴۱۳ق .
25. طوسی، نصیرالدین. اخلاق ناصری. تهران: انتشارات خوارزمی، 1374 ش.
26. عسكرى حسن بن عبدالله: الفروق في اللغة، چاپ اول، انتشارات دار الآفاق الجديدة، بیروت، 1400ق.
27. فخر رازی، محمد بن عمر: التفسیر الکبیر، 32 جلد، دار إحياء التراث العربي، بیروت، 1420ق.
28. فراهيدى، خليل بن احمد: کتاب العین، 9 جلد، چاپ دوم، نشر هجرت، قم، 1409ق.
29. فیروزآبادی، محمدبن یعقوب: القاموس المحیط، چهار جلد، چاپ دار الکتب العلمية، بیروت ۲۰۰۵.
30. ليثى واسطى، على بن محمد: عیون الحکم و المواعظ، چاپ اول، دار الحديث، قم، ۱۳۷۶ش.
31. ماوردی، علی بن محمد: ادب الدنیا و الدین، چاپ اول، چاپ افست قم، قم، ۱۴۰۴ ق.
32. مجلسی، محمدباقر: مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، 26 جلد، چاپ دوم، انتشارات دار الكتب الإسلامية، تهران، 1404ش.
33. مجلسى، محمد باقر: بحار الانوار ، 111 جلد، چاپ دوم، انتشارات دار إحياء التراث العربي، بیروت، 1403ق.
34. محدث نوری، حسین: مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 28جلد، چاپ اول، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، 1408ق.
35. محمدبنیزید، ابنماجه : سنن ابن ماجه، 2جلد، چاپ اول، انتشارات مکتبهالبشری، تربت جام، 1440ق.
36. مسعودی، ابی الحسن ابن علی: مروج الذهب، 4 جلد، چاپ اول، دار الهجره، بیروت، 1406ق.
37. مصطفوی، حسن: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 14 جلد، چاپ اول، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، 1416ق.
40. مظفر، محمد رضا: المنطق، چاپ چهاردهم، موسسه اسماعیلیان، قم، 1415ق.
41. مقدسی، ابن قدامه: مختصر منهاج القاصدین، چاپ اول، انتشارات شعیب و عبدالقادر ارنؤوط، دمشق ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
42. نجفی جواهری محمد حسن ، جواهر الکلام، 43 جلد، چاپ اول، انتشارات دار احياء التراث العربي، بیروت، 1362ش.
43. نراقی، مهدی: جامع السعادات، 3 جلد، چاپ اول، انتشارات موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا.
فهرست منابع الکترونیک 1.www.bahjat.ir
2.www.fa.wikinoor.ir/wiki
3.www.fa.wikipedia.org
4.www.farsi.khamenei.ir
5.www.lib.eshia.ir
6.www.mesbahyazdi.ir
7.www.noorlib.ir
8.www.wikifeqh.ir
9. نرم افزار جامع الأحادیث ۵ /۳
10. نرم افزار جامع التفاسیر 2
