بازشناسی نقش بازار به عنوان عنصر ساختاری محلات در مکتب شهرسازی تبریز (مورد مطالعاتی: بازار بزرگ تبریز)

محورهای موضوعی : طراحی شهری

مرتضی لطفی پور سیاهکلرودی ¹ , زهرا سادات سعیده زرآبادی ² , مصطفی بهزادفر ³ , فرح حبیب ⁴

1 - دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانشیار، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
4 - استاد، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/10/10 تاریخ پذیرش : 1403/11/14 تاریخ انتشار : 1404/06/29

کلید واژه: مکتب شهرسازی تبریز, بازار, محله, سازمان فضایی.,

چکیده مقاله :

در تاریخ ایران، به‌ویژه پس از ورود اسلام، مکاتب هنری، معماری و شهرسازی به عنوان مؤلفه‌های تمدن‌ساز، همواره متأثر از فرهنگ، باورهای مذهبی، سیاست و ویژگی‌های جغرافیایی-اجتماعی بوده‌اند. این مکاتب، مانند مکتب اصفهان، تأثیراتی فراتر از محدوده مکانی و زمانی خود بر جای گذاشته‌اند. یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین این مکاتب که پیش‌زمینه مکتب اصفهان نیز محسوب می‌شود، مکتب شهرسازی تبریز است. این مکتب که ریشه‌های آن به دوره ایلخانی (قرن هفتم ه.ق) بازمی‌گردد و در دوره صفوی به اوج شکوفایی خود می‌رسد، «بازار» را به عنوان یکی از کلیدی‌ترین عناصر ساختاری و هویتی خود معرفی می‌کند. در حالی که بازار در اغلب شهرهای ایرانی نقشی اقتصادی-اجتماعی داشته، در مکتب تبریز کارکردی فراتر می‌یابد و به مثابه قلب تپنده شهر، سازمان فضایی و کلیه شئون زندگی شهری و توسعه محلات را به طور مستقیم تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

هدف اصلی این پژوهش، استنتاج نقش هویتی و بازشناسی تجلیات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بازار در چارچوب مکتب شهرسازی تبریز و تحلیل تأثیر آن بر شکل‌گیری و ساختار محلات پیرامونی است. این تحقیق با ماهیتی تاریخی و با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. گردآوری داده‌ها عمدتاً بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای گسترده (شامل اسناد تاریخی، متون مرتبط با مکتب شهرسازی و تاریخ بازار تبریز) و تحلیل محتوای آن‌ها صورت گرفته و با مشاهدات میدانی از بازار و محلات تکمیل شده است. این رویکرد پژوهشی به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه بازار تبریز به عنصری فراتر از یک فضای تجاری بدل شده و ساختار شهر را تعریف کرده است.

نتایج پژوهش بیانگر آن است که عوامل شکل‌دهنده و اثرگذار بر بازار تبریز و محلات پیرامونی آن در چهار بعد اصلی کالبدی، محتوایی، کارکردی و محیطی قابل بازشناسی هستند. ویژگی‌هایی چون رشد ارگانیک و تدریجی، توانایی ایجاد محورهای حرکتی اصلی و فرعی، شکل‌دهی به کانون‌ها و مراکز عمومی (مانند مساجد و کاروانسراها)، برخورداری از ورودی‌های متعدد که ارتباطی یکپارچه با بافت شهر برقرار می‌کنند، و ایفای نقش دوگانه «مقصد» (برای تجارت) و «مسیر» (برای عبور و مرور)، از جمله مؤلفه‌های بنیادینی هستند که نقش بی‌بدیل بازار را در ساخت و توسعه پایدار محلات تبریز تبیین می‌کنند و الگویی منحصر به فرد از شهرسازی ایرانی-اسلامی را به نمایش می‌گذارند.

چکیده انگلیسی:

In the history of Iran, particularly after the advent of Islam, schools of art, architecture, and urban planning emerged as civilizational components shaped by cultural traditions, religious beliefs, politics, geography, and social conditions. Their influence extended beyond temporal and spatial boundaries, with the cultural history of cities serving as a major factor in the rise of architectural styles and urban schools. When the material and spiritual achievements of a society matured and transcended stylistic limits, they formed what became recognized as a “school.” At times, government initiatives accelerated this process.

Among Iranian cities, Tabriz has had a unique role in shaping the country’s cultural and historical trajectory. During the Ilkhanate, it became the capital, gaining prosperity and recognition as a center of science, politics, trade, and industry. The “Tabriz School” left a profound impact beyond Azerbaijan, especially in painting, architecture, and urbanism. In both the Ilkhanate and Safavid periods—known as the First and Second Tabriz Schools—the city generated ideas, theories, and plans that established a value system for city building and urban life.

The Traditional Grand Bazaar of Tabriz, as a central element of this school, went far beyond its commercial function to shape the physical and social structure of neighborhoods. Like other bazaars in Iran, it adapted to cultural, climatic, and economic contexts, but the Tabriz Bazaar—today a UNESCO World Heritage site—stands as a pillar of urban identity. Recognizing its hidden dimensions helps to understand the structure of traditional neighborhoods in Tabriz.

This study aims to identify the Bazaar’s role in shaping identity and its physical, economic, and social manifestations in the Tabriz School of urbanism. Using a descriptive-analytical and historical approach, the research relies on historiography, library resources, and field observations. Findings reveal that the Bazaar’s influence can be grouped into physical, functional, content-related, and environmental aspects. Features such as gradual spatial growth, crossing axes, central spaces, multiple access points, and its dual role as both destination and thoroughfare have deeply shaped Tabriz’s neighborhoods.

منابع و مأخذ:

ابن بطوطه (1361)، سفرنامه ابن بطوطه (رحله)، چاپ سوم، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
اولیاء چلبی (1314)، سیاحتنامه اولیاء چلبی، جلد 2، تهران، انتشارات اقدام.
اهری، زهرا (1380)، مکتب اصفهان در شهرسازی (زبان شناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری)، مشاور: محسن حبیبی، تهران، دانشگاه هنر، معاونت پژوهشی.
ایراندوست، کیومرث و بهمنی، آرمان (1395)، تحولات کالبدی بازار در شهرهای ایران (نمونه موردی: بازار کرمانشاه)، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، شماره (5)، 15-5.
باربارو، جوزفا (1379)، سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات 25 شهریور.
بلیلان اصل، لیدا (1386)، بررسی عوامل تاثیرگذار بر سازماندهی عناصر معماری و شهری تبریز با تاکید بر نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز. https://doi.org/10.22034/bagh.2016.33121
بلیلان اصل، لیدا (1395)، ساختار فضایی شهر تبریز در دوره صفوی با مقایسه تطبیقی سفرنامه ها و اسناد تصویری، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر،صص 60-47.
پاکزاد، جهانشاه (1390)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار، تهران، انتشارات آرمانشهر.
پطروفسکی، الکساندر (1379)، اوضاع اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره ایلخانان، دانشگاه کمبریج، جلد پنجم، ترجمه حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.
پورجعفر، محمدرضا، مولایی اصغر و پورجعفر، علی (1395)، تبیین ویژگی های طراحی شهری ایارانی اسلامی تبریز؛ مورد مطالعاتی بازار بزرگ شهر، تهران، فصلنامه علمی و پژوهشی فیروزه اسلام، شماره (2)، صص 108-87.
حبیبی، سید محسن (1375)، از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تاثر)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
خاماچی، بهروز (1389)، تبریز از نگاه جهانگردان، تبریز، انتشارات یاران.
راپاپورت، آموس (1383)، منشاء فرهنگی مجتمع های زیستی، ترجمه راضیه رضازاده، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی علم و صنعت ایران.
سلطان¬زاده، حسین (1386)، بازارهای ایرانی، چاپ چهارم، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1353)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، انتشارات طهوری.
شاردن، ژان (1335)، سیاحتنامه شاردن، جلد 2، ترجمه محمد عباسی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
شکاری نیری، جواد (1384)، یافته هایی از طرح شنب غازان، پدیده شهری عصر ایلخانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره (24)، 80-73.
عمرانی، بهروز و اسمعیلی، حسین (1385)، بافت تاریخی تبریز، تهران، انتشارت سمیرا. https://doi.org/10.22059/jfaup.2005.10091
فخاری تهران، فرهاد، بانی مسعود، امیر(1385)، بازخوانی نقشه های تاریخی شهر تبریز، تبریز، سازمان عمران و بهسازی شهری منطقه شمال غرب کشور.
فروتن، منوچهر (1388)، تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی، نشریه هویت شهری، شماره (4)، 106-95.
کلاویخو، روی گونزالس (1344)، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
محمد مرادی، اصغر و جعفرپور، ساناز (1392)، بررسی روند توسعه شهری دوره ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز، نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره (6)، 109-82. https://doi.org/10.30495/isau.2014.538563
مرصوصی، نفیسه و باقرخانی، محمد (1391)، تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزه نفوذ آن، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 75، صص 152-133. https://doi.org/10.22059/jhgr.2012.29822
مستوفی، حمدالله (1362)، نزهه القلوب، تصحیح گای لیسترانج، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات طهوری.
مشکور، محمدجواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی.
مولایی، اصغر (1398)، سرمایه اجتماعی در بازارهای تاریخ ایران مورد مطالعاتی بازار تاریخی تبریز، فصلنامه علمی پژوهشی جامعه شناسی نهادهای اجتماعی، شماره 15، صص 88-61. https://doi.org/10.22080/ssi.2020.17066.1770
مومنی، مصطفی (1380)، تبریز در دانشنامه جهان اسلام، جلد 6، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایره المعارف اسلامی.
نادرمیرزا (1373)، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، انتشارت گلشن.

متن کامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم، شمارة دوم، تابستان 1404، صص104-86

E-ISSN: 3060-6608

DOI:

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        10/10/1403

 

تاریخ پذیرش مقاله :        14/11/1403

 

مرتضی لطفی­پور سیاهکلرودی1 

 زهراسادات سعیده زرآبادی2 (نویسنده مسئول)

 مصطفی بهزادفر3 

فرح حبیب4

چکیده

 

 

 

در تاریخ ایران به ویژه بعد از ورود اسلام، مکاتب هنری، معماری و شهرسازی به عنوان مولفه های ساخت تمدنی یک جامعه، متاثر از فرهنگ، اعتقادات و باورهای مذهبی، سیاست، خصوصیات جغرافیایی و اجتماعی برخواسته ­اند که دامنه تعالیم و اثرگذاری آنها از محدوده مکانی و زمانی خود فراتر رفته است. از مهم­ترین این مکاتب، مکتب تبریز است که از دوره ایلخانی (مکتب اول تبریز) در قرن هفتم ه.ق آغاز و با یک سیر تحولی در دوره صفوی (مکتب دوم تبریز) شکوفا و در زمان قاجار نیز به اثرگذاری خود ادامه داد. بازار به عنوان یکی از مهم ترین عناصر تشکیل دهنده مکتب شهرسازی تبریز و عاملی اثرگذار بر سازمان فضایی شهر، در این مکتب به شمار می رود. عنصر بازار تقریبا در تمامی شهرهای گذشته ایران با ماهیتی اقتصادی-اجتماعی نقشی کلیدی در ساختار کالبدی-فضایی و همچنین تبلور هویت شهر داشته است. با این وجود در مکتب تبریز، بازار نقشی فراتر از کارکردهای معمول اقتصادی داشته و توسعه محلات و متعاقباً کلیه شئون زندگی شهروندان را متاثر از خود ساخته است. هدف پژوهش استنتاج نقش هویتی و تجلیات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بازار در مکتب شهرسازی تبریز و تاثیر آن بر ساختار محلات است. این تحقیق با ماهیتی تاریخی و روشی توصیفی-تحلیلی انجام شده و ضمن تکیه بر مطالعات کتابخانه­ای (تاریخ شناسی مکتب شهرسازی و بازار تبریز) و بعضا مشاهدات میدانی از بازار و محلات، موضوع از طریق تحلیل محتوای متون و اسناد بررسی شده است. نتایج بیانگر آن است که عوامل شکل دهنده و اثرگذار بر بازار تبریز و محلات پیرامونی در 4 بعد کالبدی، محتوایی، کارکردی و محیطی قابل بازشناسی بوده و مولفه­هایی چون رشد تدریجی، ایجاد محورهای حرکتی، کانون ها و مراکز عمومی، برخورداری از ورودی های متعدد و ایجاد نقش دوگانه مقصد و مسیر از ویژگی های اثرگذار بازار بر ساخت و توسعه محلات تبریز می­باشد.

واژگان کلیدی: مکتب شهرسازی تبریز، بازار، محله، سازمان فضایی. 

 

مقدمه 

سبقه فرهنگی یک شهر را می­توان اصلی ترین عامل در ظهور سبک­های معماری، شهرسازی و مکاتب هنری آن برشمرد. همچنین مادامی که دستاوردهای مادی و معنوی مردمان یک سرزمین به مرحله­ای از بلوغ و باروری که فراتر و گسترده­تر از سبک­هاست برسد، مکتب ساز می­گردد (اهری، 1380: 15). هرچند در برخی موارد خواست و فرمان حاکمیت­ها در این زمینه می­تواند نقشی شتاب دهنده داشته باشد. در این میان، برخی شهرها در تاریخ ایران زمین توانسته­اند با در دست گرفتن جایگاه رهبری و الگوسازی در زمینه­های مختلف علمی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، هنری و ... اثرگذاری بی­بدیلی در تحولات فرهنگی و تاریخی کشور بر جای گذارند. بدون شک تبریز را می­توان از جمله این شهرها دانست که در تاریخ تحولات ایران به ویژه در زمینه هنر، معماری و شهرسازی به عنوان یک مکتب نقشی محوری ایفا کرده است. این شهر در دوره ایلخانی (مکتب اول تبریز) به عنوان پایتخت کشور انتخاب و رونق و اعتباری بیش از پیش یافت و مرکز علم، سیاست، صنعت و تجارت شد و بعدها در دوره صفوی (مکتب دوم تبریز) نیز بر شکوه و عظمت خود افزود.

بازار به عنوان یکی از مهم­ترین عناصر شکل دهنده محلات در مکتب شهرسازی تبریز به شمار می­رود. عنصر بازار تقریبا در تمامی شهرهای گذشته ایران با ماهیتی اقتصادی-اجتماعی نقشی کلیدی در ساختار کالبدی-فضایی و همچنین تبلور هویت محله داشته است (سلطان­زاده، 1386: 123). هرچند بازار در هر دیار تنوع و تفاوت­های منطقی و منحصر به خویش را بر پایه مختصات فرهنگی، اقلیمی، اقتصادی و ... دارد. با توجه به اینکه بازار تبریز با ثبت جهانی خود به طور قطع یکی از ارکان هویتی شهر تبریز به شمار می رود، بازشناسی این عنصر و ابعاد پنهان موجود در آن می تواند کمک شایانی به فهم ساختار محلات سنتی شکل یافته بر اساس مکتب شهرسازی تبریز نماید. علت بنیادین انجام این پژوهش بهره مندی از الگوها و آموزه های مکاتب ایرانی شهرسازی بر مبنای فرهنگ بومی در توسعه محلات با لحاظ و تطبیق شرایط، نیازمندیها و اقتضائات امروزین شهرهاست که تبلور آن در تحقیق حاضر با هدف استخراج نقش هویتی و تجلیات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بازار -به عنوان یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده محله- در مکتب شهرسازی تبریز می­باشد. هرچند مطالعات در باب عنصر بازار در شهرهای ایرانی مسبوق به سابقه بوده است، لکن پرداخت همه جانبه به نقش بازار در قالب عنصری کالبدی از یک مکتب شهریسازی و تاثیرات همه جانبه کالبدی، اقتصادی و فرهنگی در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است.

پیشینه تحقیق

بررسی سیر تحولات ساختاری و فضایی تبریز و خاصه پرداختن به نقش بازار در آن موضوع پژوهش برخی محققین در سال­های اخیر بوده است که هر یک از زاویه خاصی بدان ورود نموده­اند:

در بخش اول (بازار تبریز)؛ مرصوصی و باقرخانی(1391) در مقاله­ای با عنوان "تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزه نفوذ آن" ضمن انجام مطالعاتی بر روی بازار تبریز از بعد اقتصادی، عواملی چون کاهش بارگذاری سطح فعالیت­های تجاری، ایجاد رقابت پذیری با هدف کارایی اقتصادی و فضایی، تقویت، احیا و توسعه محوری کشور با عملکرد بازرگانی و تجاری و فعالیت کلانشهر تبریز با استفاده از ظرفیت­های درونی مرکزیت بافت تاریخی را در ارتباط با بازار تبریز از بعد اقتصادی موثر دانسته­اند.

پورجعفر و مولایی (1395) در مقاله­ای تحت عنوان "تبیین ویژگی های طراحی شهری ایرانی اسلامی تبریز"، علاوه بر پرداختن به موضوع بازار بزرگ شهر از بعد کالبدی و ساختاری آن، به این نتیجه رسیده­اند که سنت طراحی شهری تبریز، مکتبی است منحصر به فرد، دارای فضاهای شهری دلنشین و متنوع، بافت هماهنگ و دانه بندی نرم که درس­های زیادی برای بازآموزی دارد.

مولایی (1398) با پرداختن به بعد اجتماعی بازار در مقاله­ای با عنوان "سرمایه اجتماعی در بازارهای تاریخ ایران مورد مطالعاتی بازار تاریخی تبریز"، بیان می­دارد که بازارهای تاریخی با برخورداری از الگوهای ارزشمند در ساختار و اجزاء خود مجموعه عظیمی از سنت­های بومی و سرمایه­های اجتماعی را حمل می­کنند و سرمایه اجتماعی در بازار تبریز بر پایه سیستم کالبدی و فضایی، فرهنگ ایرانی و اسلامی، مرکزیت مساجد روابط همسایگی مستحکم و برگزاری مراسمات استوار است.

در بخش دوم (سیر تحولات فضایی تبریز)؛ بلیلان اصل (1395) در مقاله­ای تحت عنوان "ساختار فضایی شهر تبریز در دوره صفوی با مقایسه تطبیقی سفرنامه ها و اسناد تصویری" به دنبال آن بوده است تا با استفاده از برخی سفرنامه­ها و اسناد مصور، بتواند تصویری نسبتا دقیق از ساختار فضایی تبریز عهد صفوی ارائه نماید. جابجایی مرکز حکومتی شهر از شمال رودخانه به ضلع شرقی بازار، از رونق افتادن میادین قبلی شهر در اواخر دوره و اهمیت یافتن میدان عتیق از جمله نتایج پژوهش وی می­باشد.

همچنین منصوری و محمدزاده (1395) در مقاله­ای با عنوان "تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار" سازمان فضایی شهر را متاثر از نقش آن در ارتباط گسترده شرق و غرب، محدودیت های ساختار زمین در منطقه شمال غرب و زلزله و حملات همسایگان به عنوان عوامل تهدید کننده در ادوار مختلف دانسته­اند و ساختار شهر را دارای شبکه­ای شعاعی از مرکز به سمت لبه­های شهر تصویر می­کنند. معتقدند مرکزیت شهر در روند تحولات عنصری ثابت و هویت بخش به شهر بوده لکن قلمرو شهر وضعی متغیر و بی­ثبات داشته­است.

روش تحقیق

تحقیق حاضر ماهیتی تاریخی و مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی دارد که برای تحلیل متون و اسناد از روش تحلیل محتوایی بهره گرفته شده است. با وجود برخی مطالعات میدانی، تکیه اساسی در پژوهش حاضر بر روش گردآوری اطلاعات از طریق کتابخانه‌ای بوده که در آن از اسناد تاریخی، کتب، مقالات و سایر منابع مرتبط استفاده شده است.

نوشتار پیش رو در چهار بخش کلی ارائه می‌گردد:

بخش اول: سیر تاریخی تحولات تبریز 

بخش دوم: مکتب شهرسازی تبریز

بخش سوم: مطالعات بازار تبریز و ساختارهای مختلف آن

و بخش چهارم: نتایج و یافته­ها که مبتنی بر اثرات بازار بر سازمان فضایی و ساختار محلات است.

شرح موضوع

1- ادبیات نظری پژوهش

1-1- سیر تاریخی تحولات تبریز

شهر تبریز در دوره ایلخانی و صفوی با وجود فراز و نشیب های گوناگون از جمله آبادترین و پررونق ترین شهرهای ایران به شمار می رفته است. همچنین در دوره قاجار و تاثیرات مهمی که در موضوع انقلاب مشروطه از خود برجای گذاشت از بعد سیاسی و اجتماعی نیز نقشی تعیین کننده در پهنه جغرافیایی ایران زمین یافت. تبریز امروز نیز از بعد کالبدی و اقتصادی دارای جایگاه و اثرات انکارناشدنی است.

- تبریز در دوره ایلخانی: تبریز پس از برگزیده شدن به پایتختی ایلخانان در دوره آباقاخان و پسرش سلطان محمود غازان خان (694ق/1295م) در زمره شهرهای بزرگ شمال غرب ایران قرار گرفت. در دوره قراقیونلوها فعالیت­های متعدد عمرانی و آبادانی همچون احداث مجموعه های بزرگ آموزشی، خدماتی و مذهبی (که از نمونه باقیمانده آن می توان به مسجد کبود اشاره کرد) در این شهر قابل بازشناسی است. در عهد آق قیونلوها این فعالیت­ها با تاکید بر احداث بناهای تجاری (احداث پل بازارهایی در ادامه بازار تبریز)، مذهبی، درمانی و باغات ادامه یافت که شکل­گیری مجموعه نصیریه نمونه ای از این دست اقدامات است. اما با این وجود، در عهد غازان خان بود که تبریز به اوج شکوفایی و رونق خود رسید و به یکی از کانون­های مهم سیاسی-اقتصادی روزگار خود تبدیل شد(محمدمرادی و دیگران، 1392: 91). انتخاب تبریز به عنوان پایتخت ایلخانی موجب رشد شهرنشینی و ایجاد مسیرهای ارتباطی موثر میان شرق و غرب و شمال ایران گردید.

- تبریز در دروه صفویه: در سال 879 ه.ش/1500 م تبریز مجددا به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد. تبریز عهد صفوی شش دروازه داشت و از محلات مختلفی تشکیل شده بود. در زمان شاه طهماسب و پس از وی تبریز از سوی عثمانی­ها مورد حمله قرار گرفت. با شکست عثمانی­ها از سوی شاه عباس شهر به تصرف دوباره صفویان درآمد. زلزله های پرشمار و جنگ­های پی­در­پی در این دوره و دوران پیشین از جمله مهم­ترین دلایل نابودی بسیاری از ابنیه و آثار کالبدی تبریز به شمار می­رود. پس از بیرون راندن عثمانیان و تخریب بناهای عثمانی در تبریز به دست شاه عباس اول در سال 989ه.ش/1610م، ساختمان­های جدید احداث گردید (پاکزاد،1390: 405).

- تبریز در دروه قاجاریه: تبریز در دوره قاجاریه با حفظ عنوان دارالسلطنه به عنوان شهر ولیعهدنشین سلسله قاجاری شناخته می شده است. شهر تبریز علاوه بر حضور ولیعهدان قاجاری در این شهر، به دلیل نزدیکی و ارتباط با منطقه قفقاز و کانون مبادلات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی با مناطق همسایه شمال غربی ایران همچنان نقش و اهمیت خود را در نظام سیاسی ایران حفظ کرد (نادر میرزا، 256:1373). با وقوع جنگ میان ایران و روس که مستقیماً شهر تبریز را از خود متاثر ساخت، این شهر علاوه بر اهمیت داخلی و استقرار ارتش و صنایع نظامی در آن، مورد توجه دول خارجی همچون روس، انگلیس، فرانسه و عثمانی قرار گرفت.

1-2- مکتب شهرسازی تبریز

هرچند امروزه در سیر مکتب شناسی شهرسازی ایران، مکتب اصفهان به واسطه شهرت آن و پرداخت بیشتر به موضوع شناخته شده تر به نظر می­رسد، اما ﻇﻬﻮر ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﻪ ﻳﻜﺒﺎره اﺗﻔﺎق ﻧﻴﻔﺘﺎد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان در اﻣﺘـﺪاد ﺳـﻨﺖ ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ (ﺣﺒﻴﺒـﻲ، 1375 و اهری 1385). یکی از مکاتبی که پیش از مکتب شهرسازی اصفهان در پهنه سرزمینی ایران شکل گرفت و تاثیرات انکارناپذیری از حیث معنایی و کالبدی بر مکتب اصفهان گذاشت، مکتب تبریز است(فروتن، 96:1388). مکتب تبریز در تمام شئون هنری (به ویژه نگارگری)، معماری و شهرسازی اثراتی فراتر از حوزه تمدنی خطه آذربایجان بر جای گذاشته است. تبریز دوره ایلخانی و صفوی توانست با رهبری جامعه ایرانی در عرصه­های مختلف فرهنگی و هنری، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و عمران وآبادانی و همچنین به دلیل تولید اندیشه، نظریه­ها، طرح­ها و در مجموع یک نظام ارزشی برای چگونه ساختن و چگونه زیستن در سطح  شهرها، به واقع در قامت یک مکتب ظهور و بروز کند.

در دوره ایلخانی یکی از مهم­ترین عوامل مکتب ساز برای تبریز، عوامل سیاسی-ایدئولوژیک بود. از عوامل موثر بر شهر و شهرسازی دوره ایلخانی، می­توان به علاقه­مندی حاکمان این سلسله به ساخت و ساز در جهت ایجاد شکوه و عظمت (ایجاد آرمان­شهر) و تبلیغ حاکمیت اشاره کرد. بیشتر مجموعه­های شهری در این دوره همانند ربع رشیدی و غازانیه در تبریز مستقیما به امر و با نظارت حاکمان ایلخانی یا وزرای آنان احداث گردیده­اند (شکاری نیری، 74:1384). از سوی دیگر گرایش­های مذهبی به تشکیل حکومت و ایجاد مراکز اجتماعاتی همچون خانقاه و مقابر عرفا با محوریت یافتن مراکز مذکور هسته­هایی جدید در درون محلات یا خارج از شهر شکل گرفته و شرایط توسعه تدریجی دگرگونی فضاهای شهری را فراهم ساخت (عمرانی و دیگران، 1385: 75). از دوره ایلخانی به بعد توسعه شهر با ساخت مدارس، خانقاه­ها، مساجد، مقابر و ... به سمت هسته­های جدید انجام شد. با گسترش شهر در مواردی ارسن­های مذهبی در داخل شهر قرار گرفتند، یا در داخل شهر ایجاد شدند و محله­های جدید را تشکیل یا هسته اصلی شهر را توسعه دادند (فروتن، 100:1388).

- عوامل اجتماعی از جمله عوامل اثرگذار بر شکل­گیری فرم و فضاهای شهری در مکتب تبریز است. پیوند تنگاتنگ دو گروه اجتماعی (بازرگانان و زمین داران) موجب شد تا هر کدام از گروه­های اجتماعی احداث عناصری از شهر را بر عهده گیرند. حال آنکه صنعتگران و تجار در احداث بازارها پیشتاز بودند و محلات اطراف بازار را به عنوان سکونتگاه خود بر­می­گزیدند (پطروفسکی، 1379: 458). بدین گونه عناصر گوناگون شهری در کنار هم قرار می­گرفتند و ساکنان محله­ها در رقابتی چشمگیر به توسعه و عمران فضاهای شهری مبادرت می­ورزیدند. محلات در مکتب شهرسازی تبریز بر تمایزات اجتماعی، شغلی و قومی متکی و واجد خودگردانی نسبی بودند.

- عوامل اقتصادی از دیگر عوامل شکل­گیری مکتب شهرسازی تبریز در دروه ایلخانی و صفوی بود. رشد شهری بر مبنای تجارت (ناشی از واقع شدن تبریز در چهارراه ارتباطی شمال غرب) در هر دو دوره به صورت مشترک دیده می­شود. البته این رشد بیشتر حول محور مناطق نسبتاً بزرگ که انبار کالا و بازار کالاهای گوناگون و همچنین مراکز تولید کالاهای صنعتی بودند، شکل گرفت (سمرقندی، 1353: جلد 2: 838).

- عوامل محیط زیستی نیز در این خصوص قابل توجه است. همانگونه که راپاپورت معتقد است: "عملکردهای انتظام بخش سه جنبه اکولوژیکی (در رابطه با محیط) یا جنبه جمعیتی (در رابطه با جمعیت و اعداد) یا تخصصی و تکنولوژیکی (در رابطه با مکان انجام فعالیت ها) دارد" (راپاپورت، 1383: 414). یکی از قابل توجه­ترین ویژگی­های مکتب شهرسازی تبریز، سازگاری و همسان سازی کامل آن با بوم طبیعی، آب و هوا و سایر شرایط اقلیمی است.

- دانش های بومی که می تواند یه عنوان عامل نهایی در این زمینه بازشناخت. فضای شهری در مکتب تبریز، تجلی انگاره هایی است که نحوه شکل گیری فضای کالبدی در محیط شهری را سامان و انتظام می بخشد و آن را با روح کلی حاکم بر شکل گیری فضای شهر که با تفکر اسلامی انطباق دارد، هماهنگ می سازد. به عبارت دیگر سعی دارد فضایی پرهیزکننده از بیهودگی، با استفاده از نیارش و خودبسندگی و درون گرا بیافریند. به عبارتی فضای شهری در مکتب تبریز (به خصوص تبریز عهد صفوی) تجلی این بینش دیرپاست که معماری و شهر باید با استفاده از امکانات، فناوری، مصالح و دانش بودمی شکل گیرد و در این فرآیند حداکثر بهره وری از منابع و توان ها به عمل آید.

1-3- مفهوم بازار در شهر ایرانی-اسلامی

بازارها به مثابه مرکز مهم اقتصادی شهرهای ایرانی- اسلامی نقشی بی بدیل در عملکرد و حیات شهری ایفا نموده اند. بازار گرچه محل داد ستد بوده و هست ولی قلمرو آن در تمدن شهرهای ایرانی-اسلامی از یک مکان و سازوکار مبادله فراتر می رود و فعالیت های اجتماعی و سیاسی را در بر می گیرد و از همین روست که یه عنوان یک عنصر هویت ساز و از ارکان کالبدی و اجتماعی شهر قلمداد می شود (ایراندوست و دیگران، 6:1395).

قدمت بازار در سکونتگاه های ایران به چندین سده قبل از میلاد بر می گردد. بازار از عناصر مهم شهری در دوره ساسانیان و اشکانیان بوده است. بازارهای بزرگ شهری در قرن های چهارم و پنجم ه.ق گسترش یافتند و قدرت گرفتن اصناف و بازرگانان پیش از حمله مغولان آغاز شد (ابن بطوطه، 1361). پس از حمله مغول و در دوره ایلخانی (مکتب اول تبریز) و حاکمیت غازان خان و الجایتو با همت وزیران آنها، اصناف و مردم، بازارها مجدداً نقش خود را در فضاهای شهری بازیافتند و این رکن مهم ساختار شهری در دوره صفویه (مکتب دوم تبریز) به اوج رشد و شکوفایی خود رسید(کلاویخو، 1344: 231).

1-4- سیر تحولات بازار در ادوار تاریخی تبریز

بازار تبریز برخواسته از مکتب شهرسازی تبریز در دو دوره ایلخانی و صفویه با مساحتی در حدود یک میلیون مترمربع مهم‌ترین و بزرگترین بازار سرپوشیده قدیمی ایران به‌شمار می‌رود. این بازار حدود ۳ سده پیش و پس از وقوع زمین‌لرزه تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده‌است. بسیاری از جهان‌گردانی که از سده چهارم هجری تا دور قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، درباره آن اطلاعاتی ارائه داده‌اند. اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه‌ می‌باشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا، طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده‌است.

بازار تبریز در گذشته در محدوده مرکزی شهری به همراه دیوانخانه، مسجد جامع و بافت مسکونی پیرامونی آن قرار داشته است. این محدوده توسط بارو و دروازه های هشت گانه ای محصور می شده اند (اولیاء چلبی، 1369). به مرور محدوده بازار تبریز گسترش یافته به گونه ای که از سمت شمال به مهران رود یا قوری چای (توسط پل بازارهایی به آن طرف رود) امتداد یافته است. از جنوب به خیابان جمهوری که در دوره پهلوی اول توسعه یافته، از غرب به مسجد جامع تبریز و از شرق به ارگ حکومتی عالی قاپو (مجموعه کاخ های ولیعهد نشین) که در حال حاضر محل ادارت دولتی تبریز است منتهی می شود.

شاردن در 1433ه.ش/1936م تبریز را از بهترین شهرهای ایران دانسته و در توصیف و تشریح شهر تبریز چنین ­می­گوید که: «شهر نظم هندسی ندارد، دارای نُه محله، و پانزده هزار دکان در بازارهاست» (شاردن، 1375: 239). وی قیصریه را بزرگترین بازار تبریز دانسته که دارای سیصد کاروانسرا با ظرفیت سکونت حدود سیصد نفر در برخی از آنها بوده است (همان منبع).

در عهد ایلخانی و در دوره غازان خان به دلیل پایتختی تبریز و واقع شدن در مسیر راه های بازرگانی در کنار دروازه های شهر، بازارها شکل گرفتند. در ادامه حکومت ایلخانان رفته رفته قلمرو شهر تبریز را حصار گسترده ای تشکیل داد که علاوه بر محلات، بسیاری از باغ های اطراف شهر را نیز در بر می گرفت(مستوفی، 1362: 331). احداث مراکز جدید شهری و مسجد جامع علیشاه در جنوب مرکزیت شهر از موضع بازار و مسجد جامع به سمت این مراکز و عناصر جدید شهری تغییر یافت (شکل 1).

شکل 1. حدود گسترش شهر تبریز با توجه به رودخانه، جاده ابریشم، دروازه ها و نیز دو قطب مهم فرهنگی مذهبی ربع رشیدی و شنب غازان در دوره ایلخانی با استناد بر مطالب سیاحان به مرکزیت بازار و مسجد جامع است پیشینه قبل از دوره ایلخانی دارند و امروزه نیز پابرجای هستند (مأخذ: بلیلان اصل، 212:1386)

 

 

شکل 2. سمت چپ مینیاتور ترسیم شده از تبریز در سال 1542م. توسط شخص نصوح افندی – سمت راست حدود گستردگی و عناصر مهم شهر تبریز در دوره صفوی از دیدگاه سیاحان با استناد بر مینیاتور مطراقچی  (مأخذ: مطراقچی، 1379).

 

شاکله امروزی بازار کنونی تبریز را می توان از قاجاری دانست (عمرانی، 83:1395). تیمچه و سرای مظفریه به عنوان مهم ترین قسمت بازار و تیمچه امیر به عنوان مرکز عمده تجارت فرش، طلا و جواهر تبریز در سال 1255 ه.ق احداث شد. در این دوره تبریز دارای 9 محله به نام های خیابان، باغمیشه، شتربان، سرخاب، چهارمنار، ویجویه، امیرخیز، نوبر و مهاد میهن بود (فخاری و دیگران، 1385). در این دوره مجموعه بازار در مرکز هندسی شهر همچنان به عنوان مرکزیت اصلی سازمان فضایی تبریز مطرح بوده است(شکل 3). در امتداد اکثر بازارها، راسته بازارهایی شکل می گرفت که به بازار اصلی در مرکز شهر منتهی می شد و محلات نیز در این دوره همانند دوره صفوی به صورت شعاعی بر گرد بازار تشکیل شده بودند (خاماچی، 153:1375).

شکل 3. سمت چپ حدود شهر و عناصر معمارب و شهری تبریز در اوایل دوره قاجار و پس از زلزله 1194 ه.ق – سمت راست بارو و دروازه های نجفقلی خانی به همراه گذرهای اصلی شهری. (مأخذ: بلیلان اصل، 225:1386)

 

 

2- بازار تبریز، ساختار و کارکردهای آن در نظام شهری

عناصر و ساختار کالبدی شهر تبریز، ضمن تاثیرپذیری از شرایط اقلیمی، جغرافیایی، سیاسی و نظامی در گذشته، از عناصر اصلی الگوی شهرهای ایرانی-اسلامی نیز تبعیت می کرده است. عناصر عمده شهر عبارت بودند از: بازار، مسجد جامع و دیوانخانه یا ارگ که در مرکز شهر جای داشته و پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر برقرار می کردند (پورجعفر و دیگران، 92:1395). چنانچه بازار تبریز قلب تپنده اجتماعی و اقتصادی شهر در نظر گرفته شود، مسجد و مدارس دینی در ضلع غربی بازار و دیوانخانه و عمارت شمس العماره، جبه خانه، قصرهای شاهی، حرمخانه، چاپارخانه و ... در ضلع جنوب شرقی آن قرار داشتند(شکل 4).

شکل 4. موقعیت فضایی مجموعه بازار تبریز و نواحی پیرامون

 

بازار تبریز با 27 هکتار مساحت با سبک معماری و آرایش منحصر به فرد غرفه ها، کثرت تیمچه ها، کاروانسراها، دالان ها و راسته ها، تنوع و تعدد حرف و صنوف و تعداد بسیاری از مساجد و مدارس که در مجاورت بازار شکل گرفته اند، به نمونه ای کم نظیر از یک مرکز مهم تجاری شرقی و ایرانی-اسلامی تبدیل شده است.

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی جنوبی و شرقی غربی تشکیل شده است. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و ارتفاع سقف راسته ها نیز پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نواحی مرکزی و گرمسیر بسیار کوتاه­تر است. راسـته های اصلی توسط راسته های فرعی و کوتاه­تر با هم ارتباط دارند و در فضاهای بین آنها نیز سراها، کاروانسراها و تیمچه های متعددی ایجاد شده است. (شکل 5).

 

 

 

 

 

 

 

شکل 5. سمت راست تصویر و موقعیت بازار تبریز - سمت چپ ساختار  کالبدی بازار تبریز

 

 

 

 

 

 

بررسی مقایسه ای بازار تبریز با بازارهای مشابه خود نشان می دهد این این بازار از حیث ساختار بر خلاف بازارهای اصفهان، شیراز و تهران که ساختاری خطی دارند، دارای ساختاری شبکه ای است. همچون از نظر مجموع طول راسته ها با طول 5760 متر در مقامی بالاتر از بازارهای فوق به ترتیب با 1500، 2200 و 3800 متر طول قرار دارد.

2-1- شاخص های اثرگذار بر شکل گیری ساختار بازار در مکتب شهرسازی تبریز

با توجه به مطالعات نظری صورت گرفته از مفهوم بازار در مکتب شهرسازی تبریز در در عصر ایلخانی و صفوی، می توان به این نتیجه رسید که بازار به عنوان یک عنصر مهم شهری در پیوستگی و یکپارچگی با نظام شهری پیرامونی خود تعریف شده و به صورت متقابل و دو سویه در تاثیرگذاری [بر] و تاثیرپذیری از محیط اطراف خود قرار داشته است. هرچند پژوهش های پیشین نیز بازار تبریز را در مقیاس تک عنصر و از حیث جزئیات شکل دهنده آن همچون سراها، راسته ها و ... مورد واکاوی قرار داده اند، لکن در یک نگاه جامع و کلان می توان شاخص های اثرگذار بر شکل گیری ساختار بازار در مکتب شهرسازی تبریز به طور کلی در 4 دسته زیر تقسیم کرد:

-       ساختار اقتصادی

-       ساختار اجتماعی و فرهنگی 

-       ساختار طبیعی و محیط زیستی

-       ساختار کالبدی

2-1-1- ساختار اقتصادی بازار در مکتب شهرسازی تبریز:

استقرار شهر تبریز در محل عبور جاده ابریشم در سده های گذشته به عنوان یکی از مهم ترین عوامل اقتصادی در شکل گیری و رونق بازار تبریز قلمداد می گردد (باربارو، 1379: 109). این راه که از چین آغاز می شد و از درون آسیای مرکزی می­گذشت، در بخارا قسمت اصلی آن از راه مرو، سرخس، نیشابور، گرگان به ری می آمد و از ری به قزوین، زنجان، تبریز و ایروان می­رفت و از ایروان به ترابوزان یا به یکی از بندرهای شام پایان می گرفت (پورجعفر و دیگران، 1395). کلاویخو در آغاز قرن نهم (805ق/1430م) در گذر از تبریز، در بازار این شهر بیش از هر کالای دیگری پارچه های ابریشمی و تافته و ابریشم خام را ذکر می کند (کلاویخو، 1344: 234). به عبارت دیگر بازار تبریز در آن زمان یکی مراکز مهم تولید و عرضه ابریشم و دیگر کالاها در ایران بود (شکل 6).

 

 

شکل 6. ساختار تجاری بازار تبریز (مأخذ: اقتباس از پورجعفر و مولایی؛ 1395)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 7. عوامل موثر بر نحوه استقرار فعالیت ها در بازار تبریز (مأخذ: نگارندگان به اقتباس از پورجعفر و مولایی؛ 1395)

 

 

 

 

 

 

شکل 8. برگزاری مراسم سوگواری ایام محرم در بازار تبریز

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 9. مساجد مستقر در بازار تبریز به عنوان مهم­ترین نماد فرهنگی-مذهبی شهر 1. مسجد حسن پادشاه 2. مسجد ثقه الاسلام 3. مسجد حاج صفرعلی 4. مسجد صادقیه 5. مسجد مولانا 6. مسجد قره باغ لی لر 7. مسجد خسروشاهی 8. مسجد دینوری 9. مسجد حجه الاسلام کوچک 10. مسجد حجه الاسلام 11. مسجد جمعه 12. مسجد خانه اوغلی 13. مسجد آلچاخ 14. مسجد 63 ستون 15. مسجد امام جمعه 16. مسجد شهیدی 17. مسجد خلخالی 18. مسجد قیزیلی 19. مسجد سفید آقا 20. مسجد شهید قاضی 21. مسجد کوچک

 

 

 

2-1-2. ساختار فرهنگی و اجتماعی بازار در مکتب شهرسازی تبریز:

بازار از جمله عناصر منحصر به فرد شهرهای اسلامی است. از همین رو بازار تبریز از قرن های نخستین اسلامی، از شهرتی خاص برخوردار بوده و برای پاسخگویی به فعالیت­های تجاری، منطقه وسیعی از شهر را در برمی گرفت. بازار تبریز از قرن چهارم ه.ق در منابع مختلف آمده است. پس می توان گفت که از عمر بازارهای مـسـقـف تـبـریز حداقل هزار سال می گذرد(مشکور، 1352: 211). بازار تبریز علاوه بر برخورداری از ثبات و پایداری اقتصادی، در پیوند و آمیختگی با فرهنگ اسلامی از فعالیت­های مذهبی و اجتماعی در فضاهای خود نیز برخوردار بوده است. پراکندگی مساجد در لبه های بیرونی بازار به منظور خدمات رسانی هم زمان به اهل بازار و اهل محله از ویژگی های بارز تلفیق فرهنگ اسلامی و بازار و امتزاج آن با محله در مکتب شهرسازی تبریز است. همچنین تلفیق مسجد با مراکزی همچون کتابخانه و پیش بینی فضاهایی برای برگزاری مراسم مذهبی و اعیاد نشان از درهم آمیختگی بازار تبریز با فعالیت های اجتماعی و فرهنگی با محوریت مذهب دارد (شکل های 7 و 8).

شکل 10. مولفه های فرهنگی و اجتماعی موثر بر نقش بازار در محلات

    

 

 

 

 

 

سرمایه اجتماعی در بازار تبریز در شش زمینه (فرهنگی و مذهبی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، معنایی و فضایی) قابل شناسایی است. سنت های اجتماعی و فرهنگی در بازار تاریخی تبریز خود به دو دسته عام و خاص بازار تقسیم می شوند. مراودات همسایگی حجره ها و مراجعه به مساجد برای ادای نماز جماعت از رویدادهای روزمره اجتماعی و فرهنگی بازاریان است. برگزاری عزاداری در ایام محرم، پخش نذورات و احسان از سوی کسبه در مناسبت های مختلف در تیمچه ها، راسته ها، سراها و مساجد بازار مهم­ترین سنت­های بازار تاریخی تبریز است (شکل 10). در زمینه تاریخی، میراث تاریخی و فرهنگی کالبدی و غیرکالبدی منبعث از بازار و در زمینه اقتصادی نیز سنت های اقتصادی، آیین و قواعد صنوف، انصاف در خرید و فروش کمک به مستمندان از سوی بازاریان، تعادل در خرید و دوری از مصرف گرایی به عنوان اصول اقتصادی شناخته می شود. در زمینه معنایی غنای حسی و احساس تعلق به فضا و ادراک معانی و ایجاد خاطرات جمعی از حضور در فضای بازار قابل اهمیت بوده و در زمینه فضایی نیز بناها و فضاهای اجتماع مدار و رعایت سلسله مراتب فضایی در بخش درونی بازار و در شیوه آن به محیط بیرونی شهر در بازار تبریز کاملا هویداست.

2-1-3- ساختار طبیعی و اقلیمی بازار در مکتب شهرسازی تبریز:

اساس ساختاری بازار تبریز در ارتباط با موضوعات طبیعی و محیط زیستی را آسایش اقلیمی در برابر سرمای هوا در فصول سرد تشکیل می دهد. وضعیت جغرافیایی تبریز و نزدیکی به کوه سهند و طولانی بودن ایام سرد سال دشواری حضور در فضاهای عمومی و باز از سوی مردم را منجر می شود. به منظور مقابله با این موضوع (مشابه با ساختار کالبدی نواحی گرم و خشک) فشردگی شهر و محله ها، فشردگی ساختمان ها و سرپوشیده نمودن بسیاری از فضاهای عمومی همچون بازار به مثابه یک راهکار در نظر گرفته شده است. راسته ها، سراها و تیمچه های سرپوشیده تبریز زندگی، حضور طولانی مدت و حیات اجتماعی در بازار تبریز را در ایام سرد سال ممکن ساخته است. در واقع می توان گفت آسایش اقلیمی، نظام توده و فضای فشرده، استفاده از مصالح بوم آورد و استفاده از پوشش های گیاهی در سراها 4 مولفه اصلی در ساختار طبیعی و اقلیمی بازار در مکتب شهرسازی تبریز اند (شکل 11).

 

شکل 11. سمت راست توجه به جریان نور طبیعی در راسته بازار و سمت چپ وجود درختان و پوشش گیاهی در سراهای بازار تبریز

 

 

 

 

 

2-1-4- ساختار کالبدی و فیزیکی بازار در مکتب شهرسازی تبریز:

هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهار ضلعی واقع شده است. این بازار از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعه کاخ های ولیعهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش­هایی از شمال رودخانه مهران­رود را شامل می­شود و این دو بخش به وسیله پل­های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می­شوند. نخستین نقشه از بازار تبریز در سال 1327 هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسداله خان مراغه ای ترسیم شده است (مومنی، 1380).

بازار تبریز همانند سایر بازارهای شهرهای ایرانی-اسلامی و به شکل نسبتاً کامل تری، ستون فقرات کالبدی شهر را تشکیل می داده و در پیوند با سایر عناصر شهری شبکه به هم پیوسته ای را در ساختار کالبدی شهر به وجود آورده است. بازار تبریز از دو شاخه اصلی تشکیل شده که به موازات یکدیگر از دروازه شهر شروع و به قلب قدیمی شهر متصل می گردد. در واقع بازار در بین این دو مجموعه قرار دارد. در بازار تبریز مساجد متعددی در لبه های بافت بازار قرار گرفته اند تا سایر بافت های همجوار با بازار نیز بتوانند از آن بهره مند گردند. این مساجد به عنوان کانون های فرهنگی و اجتماعی و مهم ترین مراکز انتظام بخش به مجموعه بازار تبریز هستند.

2-2- عناصر فضایی بازار تبریز

عناصر فضایی بازار در مکتب شهرسازی تبریز در 8 دسته سراها، راسته ها، پل بازارها، مساجد، مدارس، دالان ها، چهارسوق­ها و تیمچه­ها تقسیم بندی می­شود. پل بازارهای تبریز بر روی رودخانه مهران رود (قوری چای) با فلسفه وجودی تداورم تجارت و ارتباط تجاری طرفین رودخانه ایجاد شده است. طول این پل بازار به اندازه عرض رودخانه و از نظر فرمی دارای گنبدهای بیرونی (با دید از منظر عمومی محلات پیرامونی) و طاق و قوس های داخلی است (شکل 11).

شکل 11.  عناصر فضایی بازار تبریز

 

 

                            

 

 

 

2-2-1- شبکه ارتباطی بازار

بازار تبریز یک شبکه ارتباطی متشکل از تعدادی راسته های موازی و متقاطع است که دو راسته اصلی­تر آن عبارت از دو راسته شمالی- جنوبی است که به طور تقریبی و با اندکی اعوجاج و جابه جایی، با یکدیگر موازی هستند. تعدادی راسته عمود بر این دو راسته نیز وجود دارد که مهم­ترین آن، مسیر و امتداد بازار حرمخانه، بازار کفاشان و بازار مسچی است. راسته ها در بازار تبریز که به عنوان شریان های اقتصادی و مسیرهای خطی حرکتی با کانون­های مهم در دو انتهای راسته هستند، دارای نقشی چندمنظوره (اجتماعی، فرهنگی، محیط زیستی و آیینی) می باشند. راسته ها غالبا به صورت تخصصی با سیستم حجره ای به عرضه کالا می پردازند. این سیستم حجره ای یکی از مهم ترین نظم های اقتصادی، کالبدی و فضایی بازار را به وجود می آورند. سیستمی که دارای سکانس­های خرده و عمده فروشی، راسته های فرعی و دالان های اختصاصی برای عرضه کالا و خدمات است. دکان­ها در کنار راسته های اصلی و فرعی قرار دارند و فضاهای واقع در پشت آنها به کاروانسراها و تیمچه ها اختصاص یافته است. راسته های بازار تبریز، مسیرهای تجاری تخصصی، چندمنظوره (اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی، آیینی) هستند. در بازار تبریز تناسب و مقیاس حجره ها و راسته ها با تناسب ارتفاع به عرض 2 به 1 از مقیاسی انسانی برخوردار است. راسته ها با یکدیگر در ارتباط بوده و امکان دسترسی به فضاهای باز (سراها) و فضای گشاده (تیمچه ها) و فضای فرهنگی (مسجد) وجود دارند (شکل 12).

شکل 12. راسته های بازار تبریز  

 

2-2-2- تیمچه ها

اغلب تیمچه های بازار تبریز بعد از دوران صفویه و بالاخص در دوره قاجاری احداث شده اند. تیمچه با گشایش فضایی، محلی برای مکث و توقف بیشتر است. تیمچه ها در بازار تبریز محل تجمعات و برگزاری مراسمات مذهبی و اجتماعی نیز بودند. هر کدام از تیمچه ها ضمن اختصاص فضایی برای محل استقرار تجار بزرگ و خاص بازار(حجره)، عملکرد تخصصی و عرضه کالای خاصی را بر عهده دارند. پلان تیمچه ها طیف متنوعی از هندسه مستطیلی، مربع، دایره و ترکیبی را در بردارد. تیمچه ها به دلیل وجود کالاهای گران قیمت در بطن راسته بازارها و در محل های امن­تری ایجاد شده اند.

2-2-3- سرا ها

اغلب سراهای بازار تبریز در دوره قاجاری و در مسیر دروازه ها و با امکان بارگیری و باراندازی کاروان بازرگانان احداث شده اند. سراها، نقاط عطف بازار، گشوده به آسمان و با آسایش اقلیمی مطلوب می باشند. استفاده از مصالح چوبی در سقف­ها، ستون­ها، بازشوها، آجرهای قرمزرنگ و کفسازی آجری و سنگفرش از جمله ویژگی­های سراهای بازار در مکتب شهرسازی تبریز محسوب می­شوند. پلان سراها متنوع، اغلب مستطیلی، دارای ابعاد متناسب و برگرفته از الگوی باغ ایرانی(چهار باغ در چهار گوشه سرا و حوضی در وسط) است. همچنین عملکرد تخصصی هر سرا در نگهداری و عرضه تخصصی کالاها و خدمات مربوطه است. سراهای بازار تبریز به عنوان فضاهای خالی و باز در کل بافت بازار به طور متعادلی توزیع شده اند. شبکه سراها با نظمی همچون شبکه شطرنجی امکان بارگیری و باراندازی کاروان ها برای نقاط دلخواه بازار را در گذشته به خوبی فراهم می کرده اند. اندازه سراها نسبتا از سایر فضاها همچون تیمچه ها و مساجد بزرگتر هستند و وجود پوشش گیاهی و حوض آب در برخی از آنها نظم فضایی-کالبدی با استفاده از طبیعت را فرهم نموده است.

2-3- شاخصه های اثرگذار منظر شهری بازار (منظر بیرونی) بر محلات پیرامونی

منظر بازار تبریز به طور کلی در دو دسته منظر درونی و منظر بیرونی قابل بازشناسی است. در بخش منظر بیرونی که اثرات آن مستقیما بر محلات پیرامونی مشهود بوده و کیفیت فضاهای عمومی پیرامونی را ارتقا می بخشد عموما عینیت حاصل از فرم ابنیه و رنگ جداره ها را شامل می شود. در واقع نظام دید و منظر بیرونی بازار تبریز ورودی های بازار، فرم و فضای سراها و مناظر سبز و درختان موجود در آن، پل بازارها و مصالح بومی تشکیل می دهد.

 

شکل 13. کلان مولفه های تاثیرگذار بر منظر بازار (حاصل از مطالعات نظری)

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه گیری

سازمان فضایی و عناصر تشکیل دهنده بازار تبریز به عنوان مجموعه ای چندعملکردی و توجه به زمینه استقرار خود، با محلات و نواحی پیرامونی در پیوند و ارتباطی منطقی قرار گرفته است. این پیوند که از طریق نظم کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاصی حاصل شده است، دارای ویژگی ها و اثرگذاری های زیر در ساخت و توسعه محلات شهر است:

- رشد تدریجی: با توجه به نقش زمان و مشارکت مردم و اصناف در شکل گیری بازار، می توان رشد، توسعه و نقش پذیری و اثرگذاری آن بر ساختار کالبدی شهر را تدریجی (و نه یکباره) دانست. بازار تبریز حداقل سه دوره زمانی مهم در تاریخ کشور (دوران ایلخانان، صفویان و قاجار) را به هم پیوند داده و در این سه دوره (ولو با فراز و نشیب های مختلف) استمرار یافته و در اتصال و پیوند با بافت های پیرامونی قرار گرفته است و حتی با استفاده از پل بازارهایی بافت بازار و شهر را به آن سوی مهران رود گسترانده است.

- ایجاد محورهای حرکتی بر مسیرهای موجود: محورهای موجود ساختار شبکه ای بازار تبریز که اغلب روی مسیرهای مهم شهری و به موازات آن تشکیل شده است، به عنوان رگ های شریانی در بافت بازار عمل کرده و پیوند و انسجامی جدایی ناپذیر با بافت ایجاد نموده است. چنانکه راسته های فرعی و دالان های بازار نیز بر مسیرهای فرعی رشد کرده و بدین ترتیب بازار با زمینه ارتباطی خود درهم تنیده و عجین شده است.

- وجود کانون ها و مراکز عمومی: احداث مساجد و مراکز دینی و سایر کانون های اجتماعی و فرهنگی در داخل و لبه های بافت بازار، موجب مراجعه و استفاده کلیه شهروندان از این مراکز شده است. علاوه بر نقش کانون های فوق در وحدت تعامل و اجتماعی شهروندان، این نحوه استقرار به میزان قابل توجهی بر انسجام کالبدی بازار با سایر اجزای شهر نیز اثرگذار بوده است.

- برخورداری از ورودی های متعدد: ورودی های چندگانه بازار تبریز به بافت پیرامونی آن از مهم ترین عوامل پیوند دهنده و کانال ارتباطی بازار و محلات است. این ورودی ها می­توانند از بازار به محلات، دروازه های شهر، مرکز شهر، میدان شهر و مسجد جامع باشد که به عنوان فضایی پیوند دهنده عمل می کند.

- بازار هم به مثابه مقصد و هم مسیر: بازارهای تاریخی از جمله بازار تبریز بر خلاف مراکز تجاری معاصر، صرفا مقاصدی برای خرید نیست. هم مقصد است و هم مسیر و محل گذر که عابران را به مفصدی دیگر سوق دهد. علاوه بر این دو، بازار تبریز با تعاریف پیشین محلی برای وقوع رویداد نیز هست. 

 

جدول1: عوامل شکل دهنده بازار و محلات پیرامون آن با تاثیرپذیری از مکتب شهرسازی تبریز

عوامل شکل دهنده بازار و محلات پیرامون آن با تاثیرپذیری از مکتب شهرسازی تبریز
عوامل کالبدی	عوامل محتوایی	عوامل کارکردی	عوامل محیطی
تناسبات و مقیاس انسانی فضاها	وجود همبستگی و سرمایه اجتماعی بالا	برگزاری مراسم های آیینی و ملی و رسومات خاص بازاریان	اقلیم سرد کوهستانی
وجود پل بازارها به عنوان ساختار مکمل بازار	تاثیرپذیریی از عنصر فرهنگ، مذهب و زبان	شهرت بین المللی کالاها (منجمله صنعت چرم، فرش، کفش و ...)	استقرار در مسیر جاده ابریشم
سرپوشیدگی کامل بازار	آرامش و روح­افزایی بوم شناسی صوتی با پخش اذان ازمساجد متصل بازار	تعدد صنوف، مشاغل و حجره ها و راسته ها	تاثیرپذیری از مسائل سیاسی (پایتختی کشور در دوره های ایلخانی، صفوی و ولیعهدنشینی در دوره قاجار)
ابعاد زیبایی شناسانه منظر و ویژگیهای بصری همچون رعایت هارمونی، وحدت، تقارن، تناسب، توازن، تنوع، ریتم	سرزندگی بالای فضایی	انبارداری کالاها علاوه بر خرید و فروش آن
بافت شبکه ای بازار	سطح بالای شاخص امنیت فضا	عملکردهای تخصصی هر سرا
استفاده از مصالح بومی چون آجر، سنگ و چوب
تشخص داشتن از نظر پلان، مقطع و نما
تمایز از نظر بافت و رنگ با سیار بازارهای مشابه چون بازار اصفهان و شیراز

 

تحقیق حاضر علیرغم محدودیت هایی که در پژوهش حاضر همچون محدودیت های مالی، بازدیدها و برداشت های میدانی، دسترسی به اسناد معتبر تاریخی و ... وجود داشت، صورت پذیرفت. با وجود این موضوع مکتب شهرسازی تبریز از حیث تاثیرات غیرقابل انکاری که حداقل در دو دوره تاریخی ایلخانی و صفویه بر نظام ساخت وتوسعه شهری ایران نهاده است، قابلیت مطالعه و تحقیق جهت استخراج الگوها و آموزه های شهرسازی ایرانی-اسلامی در بخش هایی همچون نظام برنامه ریزی، تشکیل هسته های جدید شهری، قواعد پیوندهای فضایی محلات، قواعد پایداری کالبدی و اجتماعی، بازآفرینی فرهنگ مبنا است که پیشنهاد می گردد موضوع پژوهش های بعدی در صوص این مکتب باشد.

 

منابع و مآخذ

ابن بطوطه (1361)، سفرنامه ابن بطوطه (رحله)، چاپ سوم، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.

اولیاء چلبی (1314)، سیاحتنامه اولیاء چلبی، جلد 2، تهران، انتشارات اقدام.

اهری، زهرا (1380)، مکتب اصفهان در شهرسازی (زبان شناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری)، مشاور: محسن حبیبی، تهران، دانشگاه هنر، معاونت پژوهشی.

ایراندوست، کیومرث و بهمنی، آرمان (1395)، تحولات کالبدی بازار در شهرهای ایران (نمونه موردی: بازار کرمانشاه)، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، شماره (5)، 15-5.

باربارو، جوزفا (1379)، سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات 25 شهریور.

بلیلان اصل، لیدا (1386)، بررسی عوامل تاثیرگذار بر سازماندهی عناصر معماری و شهری تبریز با تاکید بر نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز. https://doi.org/10.22034/bagh.2016.33121

بلیلان اصل، لیدا (1395)، ساختار فضایی شهر تبریز در دوره صفوی با مقایسه تطبیقی سفرنامه ها و اسناد تصویری، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر،صص 60-47.

پاکزاد، جهانشاه (1390)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار، تهران، انتشارات آرمانشهر.

پطروفسکی، الکساندر (1379)، اوضاع اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره ایلخانان، دانشگاه کمبریج، جلد پنجم، ترجمه حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.

پورجعفر، محمدرضا، مولایی اصغر و پورجعفر، علی (1395)، تبیین ویژگی های طراحی شهری ایارانی اسلامی تبریز؛ مورد مطالعاتی بازار بزرگ شهر، تهران، فصلنامه علمی و پژوهشی فیروزه اسلام، شماره (2)، صص 108-87.

حبیبی، سید محسن (1375)، از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تاثر)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

خاماچی، بهروز (1389)، تبریز از نگاه جهانگردان، تبریز، انتشارات یاران.

راپاپورت، آموس (1383)، منشاء فرهنگی مجتمع های زیستی، ترجمه راضیه رضازاده، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی علم و صنعت ایران.

سلطان­زاده، حسین (1386)، بازارهای ایرانی، چاپ چهارم، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.

سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1353)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، انتشارات طهوری.

شاردن، ژان (1335)، سیاحتنامه شاردن، جلد 2، ترجمه محمد عباسی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

شکاری نیری، جواد (1384)، یافته هایی از طرح شنب غازان، پدیده شهری عصر ایلخانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره (24)، 80-73.

عمرانی، بهروز و اسمعیلی، حسین (1385)، بافت تاریخی تبریز، تهران، انتشارت سمیرا. https://doi.org/10.22059/jfaup.2005.10091

فخاری تهران، فرهاد، بانی مسعود، امیر(1385)، بازخوانی نقشه های تاریخی شهر تبریز، تبریز، سازمان عمران و بهسازی شهری منطقه شمال غرب کشور.

فروتن، منوچهر (1388)، تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی، نشریه هویت شهری، شماره (4)، 106-95.

کلاویخو، روی گونزالس (1344)، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

محمد مرادی، اصغر و جعفرپور، ساناز (1392)، بررسی روند توسعه شهری دوره ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز، نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره (6)، 109-82. https://doi.org/10.30495/isau.2014.538563

مرصوصی، نفیسه و باقرخانی، محمد (1391)، تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزه نفوذ آن، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 75، صص 152-133. https://doi.org/10.22059/jhgr.2012.29822

مستوفی، حمدالله (1362)، نزهه القلوب، تصحیح گای لیسترانج، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات طهوری.

مشکور، محمدجواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی.

مولایی، اصغر (1398)، سرمایه اجتماعی در بازارهای تاریخ ایران مورد مطالعاتی بازار تاریخی تبریز، فصلنامه علمی پژوهشی جامعه شناسی نهادهای اجتماعی، شماره 15، صص 88-61. https://doi.org/10.22080/ssi.2020.17066.1770

مومنی، مصطفی (1380)، تبریز در دانشنامه جهان اسلام، جلد 6، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایره المعارف اسلامی.

نادرمیرزا (1373)، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، انتشارت گلشن. 

 

 

1. دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2. دانشیار، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (پست الکترونیک: [e-mail]).

3.  استاد، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

4. استاد، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.