همگرایی و واگرایی گفتمان تصوّف و گفتمان تشیّع در ایران از دوره قراقویونلوها تا پایان دوره آق‌قویونلوها

محورهای موضوعی : عرفان اسلامی

محمدصادق سماواتی ¹ , هاتف سیاه کوهیان ²

1 - دانشجوی دکتری گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران.
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

تاریخ دریافت : 1401/09/21 تاریخ پذیرش : 1401/12/02 تاریخ انتشار : 1403/09/18

کلید واژه: آق‌قویونلوها, قراقویونلوها, تصوّف, تشیّع, گفتمان.,

چکیده مقاله :

تبیین رابطه تصوّف و تشیّع در دوره ترکمانان آق‌قویونلوها و قراقویونلوها، که به لحاظ تاریخی از آن به «دوره فترت» یادشده است، با وجود اهمّیتی که به لحاظ تلاش وکوشش مکاتب جهت فتح معنوی و سیاسی ایران که در این دوره وجودداشته است؛ از دید پژوهشگران مغفول مانده است. مسأله زمینه‌ساز پژوهش حاضر، این است که تقابل یا تعامل گفتمان تشیّع و تصوّف در دوره ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو بر اساس کدام متغیّرهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی صورت گرفته است و نقش نهادهای قدرت در این دوره در گسترش تصوّف و تشیّع چه بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان داد که حاکمان این دوره با صوفیان و شاعران بزرگ در ارتباط بوده‌اند و برخی از علما و شعرا جهت ارشادِ حاکمان «ادب‌الملوک» نگاشته و یا اشعاری می‌سروده‌اند که حاوی تعالیم آموزه‌های تصوّف به حاکمان بوده‌است. در این دوره در لوای رواداری حاکمان در همراهی با صوفیان و نیز پیروان ادیان و مذاهب، با ظهور عناصر غالیانه شیعی، شمنی، مسیحی در سرزمین‌های مشرق اسلامی مواجهیم و با توجّه به بسترهای تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی ترکمانان در این دوره تاریخی، طریقت‌های صوفی شیعی التقاطی رو به رشد و ازدیاد گذاشتند. بررسی عناصر فرهنگی سلسله-های طریقتی از این دوره حاکی از همگرایی نسبی گفتمان تشیّع و گفتمان تصوّف در این دوره است. هدف این پژوهش تبیین رابطه تصوف و تشیّع در دوره ترکمانان آق‌قویونلوها و قراقویونلوهاست که با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.

چکیده انگلیسی:

Explaining the relationship between Sufism and Shiism in the period of the Turkomans Aghqoyunlu and Qaraqoyunlu, which is historically referred to as "the period of Fetrat", despite the importance of the efforts of the schools for the spiritual and political conquest of Iran in this period; It has been overlooked by researchers. The problem that is the basis of this research is that the confrontation or interaction between the discourse of Shiism and Sufism in the period of the Turkomans of Qaraqoyunlu and Aghqoyunlu was based on which social, political and cultural variables and the role of power institutions in this period in what has been the spread of Sufism and Shiism? The findings of the research showed that the rulers of this period were in contact with great Sufis and poets, and some scholars wrote "Adab-al Muluk" for the guidance of the rulers or wrote poems that contain the teachings of Sufism to the rulers have been. In this period, due to the tolerance of the rulers in the company of the Sufis and the followers of other religions, we are faced with the emergence of Shiite, shamanic, and Christian elite elements in the lands of the Islamic East. During the historical period, the eclectic Shia Sufi tariqats grew and increased. Examining the cultural elements of Tariqati dynasties and the works and inscriptions left from this period indicate the relative convergence of the discourse of Shiism and Sufism in this period. The purpose of this research is to explain the relationship between Sufism and Shiism in the period of Aghqoyunlu and Qaraqoyunlu, which has been carried ou with a descriptive-analytical method.

منابع و مأخذ:

- احمدی، نزهت وجوزانی،«مشروعیت سیاسی دررویکردهای مذهبی حکومت ترکمانان قراقویونلو وآق قویونل»، فصلنامه علمی -پژوهشی تاریخ اسلام و ایران،سال بیست ویکم دوره جدید،ش12پیاپی 97،1390،ص 21- 1.
2- اسلواِر, فاتح، 1391،،حروفیه تاریخ ، عقائد ، عبادات، قیامت،ترجمه وفایی،داود، تهران، مولی.
3 – اقبال آشتیانی،عباس،1384، تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری،تهران، امیر کبیر.
4- اللّهیاری تبریزی، مهدی، «نقد، بررسی، و تکمله¬ای بر مدخل جهانشاه قراقویونلو»، آینه پژوهش، ش149و150، 1393، صص65-46.
5- امیری هروی،سلطان محمد، 1968م.روضه السلاطین و جواهر العجایب، حیدر آباد،نشر شاه حسینی.
6-پوریا نژاد، فرهاد،«اوزون حسن آق¬قویونلو وغزا علیه گرجیان در گیرودار کشمکش با سلطان محمدفاتح »، مطالعات اسلامی،سال چهل و پنجم شماره پیاپی90، 1392،ص53 – 31.
7- جعفری، میرحسین، 1388،تاریخ تیموریان و ترکمانان، چاپ دوّم ، تهران، انتشارات دانشگاه اصفهان.
8- حاجیان پور،حمید،« طریقت ذهبیه در عصر صفوی»،دو فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ نامه بعد از اسلام ،ش13،سال هفتم ،1395،ص 50 – 25.
9- حسن¬زاده ،اسماعیل، 1379،حکومت ترکمانان قراقویونلو وآق قویونلو در ایران ،تهران، علمی و فرهنگی.
10- حسینی قزوینی،یحیی، 1314، لبّ التّواریخ ،تهران، موسسه خاور.
11- حسینی، غیاث الدین(خواندمیر)،1380، حبیب السیر، ج4، به قلم همایی، جلال الدّین، تهران،خیّام.
12- حضرتی،حسن، «کتابشناسی طریقت نقشبندیّه در قرن نهم»،ادبیات و زبان¬ها: نامه پارسی، ش3، 1375، ص316-307
13- حکمت،علی اصغر، 1320،جامی متضمن تحقیقات درتاریخ احوال و آثار منظوم خاتم الشعرا نورالدین عبدالرحمان جامی،تهران، بی¬جا.
14- خنجی اصفهانی، فضل ا...، 1383، تاریخ عالم آرای امینی، عشیق ،تهران،میراث مکتوب.
15- رضایی، عبدالعظیم، 1378، تاریخ ده هزار ساله ایران، ویرایش آذرخش، زین¬العابدین ،تهران، اقبال.
16-روملو،حسن بیگ،احسن التّواریخ، 1389، ج2،تصحیح نوایی،عبدالحسین،تهران،اساطیر.
17- زرّین کوب،عبدالحسین، 1382،تصوّف ایرانی در منظر تاریخی آن،ترجمه کیوانی،مجدالدّین، تهران، سخن.
18- سورنی، برومند و دیگران ،«ازدواج¬های سیاسی: از آمدن تیموریان تا ظهور صفویان(علّت¬ها و پیآمدها)»، فصلنامه پژوهش¬های تاریخی،ش3 ، 1397،ص 145 – 125.
19-سومر،فاروق، 1380،اوغوزها(ترکمن ها)،ترجمه عنصری، آنادردی، گنبدکابوس، انتشارات حاج طلایی.
20- شهبازی شیران،حبیب و دیگران،«تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوّف بر مضامین و تزیینات کتیبه¬های مسجد کبود تبریز»،نشریه فیروزه اسلام،ش4،1396،ص97 – 81.
21- شیبی،کامل مصطفی، 1387، تشیّع و تصوّف تا آغاز سده دوازدهم هجری،تهران، امیر کبیر.
22- صادقی، مقصودعلی،1383، ایران زمین در گستره تاریخ صفویه همایش مجموعه مقالات،تبریز،ستوده،.
23- صفا، ذبیح ا... ، 1364، تاریخ ادبیات در ایران،ج4 ،تهران، فردوسی،چاپ سوم.
24- صفوی،سام میرزا، 1314، تحفه سامی ،تهران،مطبعه ارمغان.
25- طالاری,محمدرضا و هاشمی،«نقش سیاسی قزلباشان در عهد شیخ جنید و شیخ حیدر صفوی»،مجلّه دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی،سال دوم،ش18، 1398،ص 115-108.
26- کونور،حکمت،«تصوّف آق¬قویونلوها»، ترجمه قجقجی، محمّد،دایرة المعارف اسلامی،ج7،1396، ص539-536
27- لینگوود,چاد و مشرّف،«سیاست، شعر و تصوّف در ایران قرون وسطی»، آینه پژوهش،سال 29، ش 3،1397، ص150 –140.
28- محمدی شرف آباد،هومان و دیگران، «علل همگرایی در نهضت¬های شیعی- صوفی روزگار تیموریان» ،فصلنامه علمی تاریخ ایران اسلامی، سال هفتم، ش2،139،ص54-23
29- ،محمدی شرف¬اباد، هومان و دیگران،«گفتمان فکری –سیاسی طریقت نقشبندیّه درعصر تیموریان» ،مطالعات تاریخ اسلام،ش41،1398 ،ص179-155
30- مزاوی، میشل،1377، پیدایش دولت صفوی،ترجمه یعقوب آژند،تهران، نشرگستره.
31- مشکور،محمدجواد، 1333، تاریخ مذاهب اسلام،تبریز،کتابفروشی حقیقت.
32- ------------، 1352، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری،تهران، انتشارات انجمن آثار ملّی.
33- معطوفی،اسدالله، 1383، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان ج1، بستان شیرین،کبری، تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
34- منشی قزوینی، بوداق، 1378 ، جواهرالاخبار،مقدمه وتصحیح بهرام¬نژاد،محسن،تهران، میراث مکتوب.
35- موثّقی،احمد، 1387، دین ،جامعه،دولت در ایران،تهران،موسسه تحقیقات.
36-میرزایی،عبدا...،ریکی،نسیمه،کارکرد ایدئولوژیک نگاره¬های خاوران¬نامه مکتب شیراز با تکیه بر نظریّه ایدئولوژی لویی آلتوسر، دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی،دوره نهم،ش23،1401،ص179-165
37- همایی،جلال الدّین، 1375،تاریخ ادبیات ایران،به کوشش همایی،ماهدخت بانو،تهران،نشر هما.
38-یعقوب¬لو و دیگران، مطالعه¬ای بر نحوه کاربست هندسه جهت تقدّس بخشی در مساجد دوره ترکمانان و کاربرد رهیافت آن در مساجدمعاصر(پایان¬نامه کارشناسی¬ارشدمعماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز،تبریز،ایران،1398