پُربسامدی و جایگاه معناشناختی واژگان «دل» و «عقل» در ادبیات عرفانی ـ اسلامی (بررسی مفاهیم در فارسی و فرانسه)

محورهای موضوعی :

معصومه احمدی ¹ , صدیقه شرکت‌مقدم ²

1 - استادیار گروه زبان فرانسه دانشگاه علامه طباطبائی، عضو مرکز پژوهش‌های علوم انسانی زبان، ادبیات و تمدن‌ها، دانشگاه بوردو مونتین، فرانسه(Plurielles.u-bordeaux-montaigne.fr) نویسنده مسئول: [e-mail]
2 - استادیار گروه زبان فرانسه و عضو مرکز تحقیقات میان رشته‌ای زبان و ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/08/23 تاریخ پذیرش : 1401/11/04 تاریخ انتشار : 1403/09/18

کلید واژه: پُربسامدی, دل, عقل, عرفان, معناشناسی.,

چکیده مقاله :

در مقاله حاضر ابتدا به پدیدۀ پربسامدی واژگانی، و سپس به طور خاص به حضور پربسامد دو واژه «دل» و «عقل» در ادبیات عرفانی، در دو حوزۀ مطالعاتی زبان فارسی و فرانسه پرداخته شده است. با توجه به بسامد بالای این دو واژه در متون و منابع زبان‌شناختی عرفانی و نیز زبان عمومی، و با نظر به گستردگی لایه‌های معنایی آن‌ها، و همچنین نقش کلیدی که در درک مفاهیم عرفانی ایفامی‌کنند، جایگاه معناشناختی این دو واژه در دو جامعۀ زبانیِ فارسی و فرانسه برجسته وتحلیل و بررسی شده است: به کمک نگاه تفسیری برخی اندیشمندان حوزه عرفان اسلامی، ارتباطِ معنادار میان جایگاه شناختی این واژگان با پربسامدی‌شان به¬خوبی نشان داده شده-است: پربسامدی می‌تواند نشانه‌ای از جایگاه شناختی پایه‌ای و کلیدی یک واژه در کاربرد آن توسط کاربران یک زبان باشد و می‌تواند پژوهشگر را به سمت معانی جدید هدایت نماید.

چکیده انگلیسی:

This article deals with the phenomenon of lexical frequency, specifically the frequent presence of the two words “heart” and “intellect” in Islamic mysticism, both in Persian and French sources. Considering the high frequency of these two words in texts of mystical and general linguistics, their multilayered semantics, and the role they play in understanding mystical concepts, the cognitive position of these words were analyzed in both Persian and French language domains. Looking through the perspective of Islamic mysticism, we show that frequency can be a sign of the fundamental and key cognitive position of a word in its application by users of a language, and that it can lead to new paths of meanings

منابع و مأخذ:

ابراهيمي دينانی، غلامحسين. 1379. شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، چاپ پنجم، تهران انتشارات حکمت.
ابن سینا، حسین بن عبداله. چاپ 2016 م. المباحثات. تهران: انتشارات بیدار.
امامی، نصراله و اسمعیل پناهی، عبدالحمید. 1377. بسامد واژگان کلیدی در غزل‌های حافظ و شرح و تحلیل آن‌ها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
امینی نژاد، علی. 1400. « عرفان و عقل»، عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت : http://erfanvahekmat.com
بهار، مهرداد. 1382. ادیان آسمانی. تهران: چشمه.
پالمر، فرانک. 1391. نگاهی تازه به معنی­شناسی، ترجمة کورش صفوی، تهران: کتاب ماد، چ ششم.
پهلوان نژاد، محمد رضا ؛ شهری، بهمن. 1388.« بررسی تاثیرات بسامد در ساخت‌های نحوی»، جستارهای ادبی، شماره 164، صص 251-266.
جامی، عبدالرحمن ابن احمد. مثنوی هفت اورنگ. 1378. تهران: مرکز مطالعات ایرانی، ج دوم.
جوادی آملی، عبدالله. 1398. نسبت دین و دنیا. تهران : نشر اسراء.
حسین‌زاده، عبدالرضا محمد؛ عرفی، علی. 1388.« جایگاه دل در عرفان اسلامی با تکیه بر دیدگاه مولانا»، فصلنامه پژوهشی پژوهش‌نامۀ اخلاق، شماره 6، صص 57-80.
دیباجی، محمدعلی. 1386. «فاعلیت الهی از دیدگاه سهروردی». فصلنامه اندیشۀ دینی. دانشگاه شیراز. شماره 24، صص 3ـ24
رزاق پور، مرتضی؛ صادقی، شهپر رضا؛ مصفا، اکرم. 1393. «بررسی و تحلیل تصویر‌پردازی از عقل در اشعار سنایی». زیبایی‌شناسی ادبی، دانشگاه آزاد اراک. شماره 22، دوره 5، صص 15-34.
سجادی، سید جعفر. 1373. فرهنگ معارف اسلامی. انتشارات دانشگاه تهران.
سعیدی، حسن؛ نصیری، ولی الله؛ 1391. «عقل از دیدگاه مولانا». آینه معرفت, 12(4) صص 25-42.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. چاپ 1388 .دیوان اشعار. به اهتمام مدرّس رضوی. تهران: سنایی.
سهروردی، شهاب الدین. 1399. عقل سرخ. تهران: انتشارات مولی.
شریعتی، مرضیه. 1394. «جایگاه عقل در نظام سلوکی عرفا». پژوهش‌های معنوی، شماره 8 و 9.
شریفی، شهلا؛ مولوی وردنجانی، آرزو. 1387. « پربسامدترین روابط مفهومی میان واژگان». زبان و زبان‌شناسی، سال ششم، 53-66.
شریفی، شهلا؛ ضیایی قوچان عتیق. 1389. « بررسی میزان تأثیر بسامد بر طول واژه»، پژوهشنامه فرهنگ و ادب سال ششم پاییز و زمستان شماره10، صص162-171.
شریفیان، فرزاد؛ اردبیلی، لیلا. 1390. «مفهوم‌سازی‌های واژۀ دل در زبان فارسی روزمره»، انسان شناسی، شماره 15 ، صص48-63.
شمسائی، فاطمه؛ رضوی، سید محمد. 1395. « شجرۀ طوبی از منظر تأویل»، قرآن و حدیث، شماره 5، صص 125-147.
صادقی، مجید؛ عروجی، راضیه. 1385. « حیرت در عرفان»، دوره 7، شماره 28، صص31-63.
عبدی، ایران؛ راسخ مهند، محمد . 1399. «بسامد و امکانات دستوری نمود». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، شماره 3، صص61-85.
غزالی، زین¬الدین ابوحامدمحمد. 1333. کیمیای سعادت. تهران: کتابخانه و چاپخانه مرکزی. چ دوم.
فرهادی، سودابه؛ حسینی، سید محسن؛ روزبه، محمدرضا.. 1398.« تحلیل سرسپردگی به پیر در رمان‌های شهرنوش پارسی‌پور»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء، شماره 21،صص 69-94.
قیصری، داود بن محمود. چاپ 1395. شرح فصوص الحکم. قم : بوستان کتاب.
کاشانی، عزالدین¬محمد. 1369 مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال¬الدین همایی، چ دوم.
لاهيجى، شمس¬الدين محمد. 1383. مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز. زوار، تهران، چاپ پنجم.
مکارم شیرازی، ناصر. 1386. پیام قرآن. دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ نهم، ج 1.
نظامی گنجوی، ابومحمد الیاس. 1320. مخزن الاسرار. تهران : انتشارات ارمغان، چاپ دوم.
محمّدی‌ آغداش، محمّد؛ سبحانی، حسین. 1396. «نقش کلیدی عنصر عقل در «انجام وظیفه» در تراژدی‌‎های افتخارآمیز پی‌ِیر‌کُرنی در ادبیّات کلاسیک فرانسه» . پژوهش‌نامه‌ مکتب های ادبی، 1 (2)، صص 147-171.
ملاصدرای شیرازی. 1990م. الحکمة المتعالیة. بیروت: داراحیاء التراث العربى، چ چهارم، ج 8.
یزدانی، علی‌اصغر؛ عباسی، محمود؛ ابراهیمی، محمدنبی. 1389. «مبانی عرفان سلامت معنوی»، فصلنامه اخلاق پزشکی، شماره 14، صص.65-82.


- منابع لاتین
BERGMANN (K.). Herz/cœur. Zeitschrift für Deutschkunde. 1935, t. 49, pp. 73-78.
Bybee, J., and Thompson, S. 1997. «Three frequency effects in syntax». Berkely Linguistics Society 23: 378-388.
Corneille, P. Migé. A. (2008). Horace. Editions: Larousse.
Hoffmann, S. (2004). « Are low-frequency complex prepositions grammaticalized. On the limits of corpus data – and the importance of intuition. » In Lindquist, H. & Mair, C.(eds), Corpus Approaches to Grammaticalization in English. Amsterdam: John Benjamin, 171-210.
Langacker, R. (1987). Foundations of cognitive grammar, I. Stanford: Stanford University Press.
Le Floch, B., Perrin. D. (2008). « Foi et Raison ». Sénevé. ENS éditions.
LOISEAU, Sylvain. 2012. « Théories de la fréquence linguistique et interprétations des faits quantitatifs en sémantique ». Congrès Mondial de Linguistique Française, année 8, No 18. 1861-1875.
Mair, C. (2004). «Corpus linguistics and grammaticalization theory: Statistics, frequencies, and beyond. » In Lindquist, H. & Mair, C. (eds), Corpus Approaches to Grammaticalization in English. Amsterdam: John Benjamin, 121-150.
Martinet, A. (1955). Économie des changements phonétiques. Berne: Francke.
Murphy, M. Lynne. 2010. Lexical meaning. Cambridge university press.
Muller C. (1968). Initiation à la statistique linguistique. Paris : Larousse. 248 p
فرهنگ‌ واژگان آنلاین:
لغتنامه دهخدا
دانشنامه اسلامی
فرهنگ آریان‌پور
فرهنگ فارسی معین
فرهنگ واژگان روبر Le Robert
فرهنگ واژگان لاروس Larousse