شناسایی و طبقه‌بندی معیارهای کمی و کیفی موثر در وقوع مخاطرات محیط‌زیستی (مطالعه موردی: خطر سیلاب در کلان‌شهر تهران)
محورهای موضوعی : بحران های محیط زیستیعلی اکبر کریمی پور 1 , صابر قاسمی 2 , محسن دهقانی قناتغستانی 3 , حسین پرورش 4
1 - گروه محیط زیست، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
2 - گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس، بندرعباس، ایران
3 - گروه علوم و مهندسی محیط زیست، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
4 - گروه محیط زیست، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
کلید واژه: سیلاب شهری, پهنه‌بندی خطر, کاربری اراضی, درصد شیب, شهر تهران,
چکیده مقاله :
مقدمه: سیلاب به‌عنوان رایج‌ترین مخاطره طبیعی شناخته می‌شود. سیلاب‌های شهری به دلایل گوناگون رخ می‌دهند و سبب وارد آمدن خسارت‌های مالی و جانی متعددی می‌شوند. تعداد سیلاب‌های شهری در تهران در طی 40 سال اخیر روند افزایشی داشته است. هدف از این تحقیق، شناسایی و طبقه‌بندی معیارهای کمی و کیفی موثر بر وقوع سیلاب و تعیین پهنه خطر است.
مواد و روش‌ها: برای شناسایی معیارهای موثر بر وقوع سیلاب از روش کتابخانه‌ای و مطالعه عمیق و نیز مراجعه به آرای خبرگان (پنل دلفی 18 نفره) استفاده شد. جهت حصول اطمینان از همبستگی در ماتریس داده‌ها، از آزمون تحلیل عاملی استفاده شد. به منظور اولویت‌بندی معیارها از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی استفاده شد. همچنین، با استفاده از نرم‌افزار SWMM پهنه‌بندی سیلاب شهری و در نهایت به کمک نرم‌افزارArc GIS هم‌پوشانی و تحلیل نقشه‌ها انجام شد.
نتایج و بحث: معیار کاربری اراضی با وزن 521/0 بالاترین اهمیت را به‌خود اختصاص داد و پس از آن معیار میزان رواناب با اهمیت نسبی 186/0 قرار گرفت. همچنین، معیارهای تراکم پوشش گیاهی با وزن 103/0، شیب با وزن 097/0 و فاصله از مسیل و رودخانه با وزن 091/0 در اولویت‌های بعدی قرار گرفتند. در مجموع، 25 زیرمعیار نیز شناسایی شد. نقشه نهایی رستری در پنج طبقه (از خطر خیلی زیاد تا خطر خیلی کم) حاصل شد که گویای خطر وقوع سیلاب در نقاط مختلف شهر تهران است. بیش‌ترین درصد و مساحت ریسک متعلق به طبقه ریسک کم با 94/30 درصد و کمترین آن نیز متعلق به طبقه ریسک خیلی بالا با 8/8 درصد بود.
نتیجه‌گیری: در مرحله برنامه‌ریزي، استراتژي‌هاي مختلفی براي مدیریت سیلاب درنظر گرفته می‌شود. این استراتژي‌ها را می‌توان به سه دسته کلی طبقه‌بندي نمود. تلاش در جهت کنترل و مهار سیلاب، تلاش در جهت کاهش آسیب‌پذیري از سیلاب، و تلاش در جهت کاهش در معرض سیل بودن. اولین دسته برمبناي حفاظت فیزیکی بوده و عموماً روش‌هاي سازه‌اي را در بر می‌گیرد. برخی از روش‌های رایج در این مورد عبارتند از: ساخت کانال، طرح‌های آبخیزداری در بالادست، احداث لاگون، لای‌روبی مسیل‌ها، ایجاد بافرهای جدید و غیره. همچنین، دو دسته دیگر معمولاً گروه روش‌هاي غیرسازه‌اي را شامل می‌شوند. از جمله این روش‌ها حفاظت از پوشش گیاهی، تسطیح شیب، اجتناب از ایجاد کاربری در کانون‌های خطر و توسعه برنامه‌های آموزشی می‌باشند.
Introduction: Floods are known as the most common natural hazard. Urban floods occur for various reasons and cause numerous financial and human losses. The number of urban floods in Tehran has been increasing over the past 40 years. The aim of this research is to identify and classify the quantitative and qualitative criteria affecting the occurrence of floods and determine the risk zone.
Materials and Methods: To identify the criteria affecting the occurrence of floods, the library method and in-depth study were used, as well as referring to the opinions of experts (18-member Delphi panel). To ensure the correlation in the data matrix, a factor analysis test was used. The Fuzzy AHP method was used to prioritize the criteria. In addition, urban flood zoning was performed using SWMM software, and finally, the maps were superimposed and analyzed using Arc GIS software.
Results and Discussion: The criterion land use with a weight of 0.521 was assigned the highest importance, followed by the criterion runoff rate with a relative importance of 0.186. In addition, the criteria vegetation density with a weight of 0.103, slope with a weight of 0.097, and distance from stream and river with a weight of 0.091 were placed in the next priorities. In total, 25 sub-criteria identified. The final raster map was obtained in five classes (from very high risk to very low risk), which indicates the risk of flooding in different parts of Tehran. The highest percentage and area of risk belonged to the "low risk class" with 30.94 percent, and the lowest belonged to the "very high risk" class with 8.8 percent.
Conclusion: In the planning stage, various strategies are considered for flood management. These strategies can be classified into three general categories, Efforts to control and contain floods; Efforts to reduce vulnerability to floods; and Efforts to reduce exposure to floods. The first category is based on physical protection and generally includes structural methods. Some common methods in this case include: canal construction, upstream watershed management plans, lagoon construction, dredging of rivers, creation of new buffers, etc. In addition, the other two categories usually include the group of non-structural methods. These methods include vegetation protection, slope leveling, avoidance of land use in risk areas, and development of educational programs.
