• صفحه اصلی
  • تحلیل زیبایی شناسی عینی گرا در معماری پهلوی در شهر تهران

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 140309071191754 بازدید : 56 صفحه: 52 - 68

10.71930/dpau.2025.1191754

نوع مقاله: پژوهشی

تحلیل زیبایی شناسی عینی گرا در معماری پهلوی در شهر تهران

محورهای موضوعی : معماری

رویا کیهانی 1 , لیلا زارع 2

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
2 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/08 تاریخ پذیرش : 1403/12/15 تاریخ انتشار : 1404/06/29

کلید واژه: زیبایی شناسی عینی گرا, خانه های پهلوی, معماری خانه های پهلوی, تحلیل زیبایی شناسی,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر به تحلیل زیبایی‌شناسی از منظر عینی‌گرایی در معماری دوره پهلوی در تهران می‌پردازد. یکی از بارزترین ویژگی‌های معماری، آفرینش بنایی زیباست که حسی خوشایند را در کاربرانش برانگیزد؛ علم زیبایی‌شناسی نیز به درک همین عواملی می‌پردازد که ادراک زیبایی را ممکن می‌سازند. در واقع، زیبایی‌شناسی فرآیند چراییِ زیبا بودن یک اثر و چگونگی درک و تحلیل آن توسط افراد را توضیح می‌دهد. در حالی که دو دیدگاه اصلی – ذهنی‌گرا و عینی‌گرا – وجود دارد، این تحقیق بر دیدگاه دوم تمرکز دارد. دیدگاه عینی‌گرا بر این فرض استوار است که زیبایی در ویژگی‌های ذاتی خودِ اثر نهفته است و می‌توان آن را به صورت جهانی تحلیل کرد، در حالی که دیدگاه ذهنی‌گرا بسیار شخصی و وابسته به فرهنگ بوده و از این رو کمتر قابل تعمیم است. با توجه به تحولات چشمگیر در معماری ایران طی دوره‌های اول و دوم پهلوی، که هم از مدرنیسم و هم از احیای فرم‌های ایران باستان تأثیر پذیرفته بود، این پژوهش قصد دارد سیر تحول زیبایی‌شناسی عینی را در این دوران سرنوشت‌ساز ردیابی کند.

این مطالعه، با پیروی از سنت پژوهش کیفی، از روش تحلیلی-توصیفی و تطبیقی بهره می‌برد. پژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای، تحلیل داده‌ها و مشاهدات میدانی استوار است تا ویژگی‌های زیبایی‌شناسی عینی را در هشت بنای نمادین دوره پهلوی بررسی نماید: دبیرستان البرز، موزه ایران باستان، ایستگاه راه‌آهن تهران، ساختمان بانک ملی ایران، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر، برج آزادی و ساختمان مجلس سنای سابق. این بناهای مشخص به عنوان نمونه‌های شاخصی از تحولات معماری در هر دو دوره پهلوی انتخاب شده‌اند تا امکان یک تحلیل مقایسه‌ای را فراهم آورند.

نتایج نشان می‌دهد که مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی «فرم معماری» و اصل «وحدت در عین کثرت» به طور مداوم و به عنوان عاملی بنیادین در تمامی هشت بنا حضور دارند. این عناصر به عنوان محرک‌های اصلی در شکل‌گیری و ادراک عینی زیبایی در معماری این دوره شناسایی می‌شوند. پژوهش در نهایت نتیجه می‌گیرد که علی‌رغم تفاوت‌های سبکی میان دوره‌های اول و دوم پهلوی، این اصول بنیادین عینی‌گرایانه، ثوابت پایداری بودند که زبان زیبایی‌شناختی منسجمی را برای مهم‌ترین بناهای عمومی آن دوران تعریف کردند.

چکیده انگلیسی:

The present study analyzes aesthetics from the perspective of objectivism in the architecture of the Pahlavi period in Tehran. One of the most prominent characteristics of architecture is the creation of a beautiful building that evokes a pleasant feeling in its users; aesthetics is the science of understanding the very factors that enable this perception of beauty. In fact, aesthetics explains the process of why something is beautiful and how individuals perceive and analyze it. While two main views exist—subjective and objective—this research focuses on the latter. The objective view posits that beauty lies in the inherent qualities of the work itself, which can be universally analyzed, whereas the subjective view is highly personal and culturally dependent, making it less generalizable. Given the significant transformations in Iranian architecture during the first and second Pahlavi eras, influenced by both modernism and a revival of ancient Persian forms, this study aims to trace the evolution of objective aesthetics during this pivotal time.

This study, following a qualitative research tradition, employs an analytical-descriptive and comparative method. It is grounded in library studies, data analysis, and field observations to examine the objective aesthetic characteristics in eight iconic Pahlavi-era buildings: Alborz High School, the Museum of Ancient Iran, Tehran Railway Station, the National Bank of Iran building, the Carpet Museum, the Museum of Contemporary Art, Azadi Tower, and the former Senate Building. These specific structures were selected as representative examples of the architectural shifts across the two Pahlavi periods, allowing for a comparative analysis.

The results show that the aesthetic components of architectural form and the principle of unity in diversity are consistently present and fundamentally important across all eight buildings. These elements are identified as essential drivers in the formation and objective perception of beauty in the architecture of this period. The study concludes that despite stylistic variations between the first and second Pahlavi periods, these core objectivist principles remained a constant, providing a coherent aesthetic language that defined the era’s most significant public structures.

منابع و مأخذ:

افشاري بصير، محمدرضا؛ فروتن، منوچهر؛ سروش، محمدمهدي (1402)، واكاوي نشانه¬شناسي تحول معناي اجتماعي - فرهنگي خانه¬هاي شهري همدان در سه دوره قاجار، پهلوي و معاصر، نشريه راهبرد اجتماعي فرهنگي، 12(3). https://doi.org/10.30489/scs.2023.415033.1499
افشاری، نورمحمد؛ کلهرنیا، بیژن؛ نوری، سیدعلی (1399). تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دوره¬ی پهلوی دوم با رویکرد تکتونیک معماری، باغ نظر، 17(90).
اسفندياري، سيمين (1392)، تطبيق زيبايي¬شناسي در فلسفه افلاطون و دكارت، نشريه فلسفه، شماره 1.
امامي كوپائي، سمانه؛ نوروز برازجاني، ويدا (1399)، پيوند زيبايي و سه¬گانه شكل، عملكرد و معنا. تفسيري پديدارشناسانه از تجربة زيبايي¬شناسي حضور در پل خواجوي اصفهان، نشريه باغ نظر، 17(87). https://doi.org/10.22034/bagh.2020.231908.4590
باور، سیروس (1398). معماری در دوره پهلوی دوم، معماری و فرهنگ، 8(18).
بهزاد پور، محمد؛ دوگر، مريم؛ سليماني، مهناز (1400)، سير تحول هويت معماري شهر تهران در خانه¬هاي دوره قاجار تا پهلوي دوم (نمونه موردي: خانه امام‌جمعه تهران دوره قاجار و خانه تیمورتاش دوره پهلوي اول)، نشريه پژوهش در مهندسي عمران و معماري ايران، 6 (23). https://doi.org/10.52547/jicea.6.23.13
خرسندنیکو، مرتضی؛ سبکرو، دلارام (1402). سطوح اثر بخشی ساختار قدرت بر معماری دوره پهلوی اول، باغ نظر، 20(124). https://doi.org/10.22034/bagh.2023.336113.5292
خلوصي، اميرحسين؛ بهزادفر، مصطفي؛ محمدي، مريم (1393)، تبيين عوامل مؤثر بر طراحي بدنه خياباني مبتني بر دلالت¬هاي زيبايي¬شناسانه نمونه موردي: خيابان بهار، منطقه 7 شهرداري تهران، 2 (1).
رضواني آهنگرکلایی، حبيبه؛ اردلاني، حسين (1401)، زيبايي¬شناسي با تمركز بر مفهوم اخلاق از منظر يوريكو سايتو، نشريه كيمياي هنر، جلد 11، شماره 43. https://doi.org/10.22034/kimiahon.2022.310340.1610
زرکش، افسانه (1391). علل تاثیر بناهای دولتی و عمومی بر معماری بناهای خصوصی در دوره پهلوی دوم، باغ نظر، 9(22).
شفیعی، سحر؛ شقاقی، شهریار؛ زیبان، فرشته (1401). بررسی و تحلیل چگونگی تحولات نماهای شهر تبریز و تاثیر آن در فضاهای شهری از دوران پهلوی تا اکنون 1401، مطالعات میان رشته¬ای معماری ایران، 1(2). https://doi.org/10.48301/isias.2022.348633.1026
شیرازی، علی اصغر؛ یونسی، میلاد (1399). تاثیر ملی¬گرایی بر معماری بناهای حکومتی دوره پهلوی اول، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(4). https://doi.org/10.30495/iic_studies.2021.1917711.1643
طوفان، سحر؛ معماري، حسن؛ ستارزاده، داريوش؛ فرامرزي، مهسا (1401)، تأثیر مؤلفه‌های تشكيل¬دهنده ابعاد ادراكي مخاطب بر كيفيت معنايي معماري يادمان¬هاي معاصر، دوفصلنامه انديشه معماري، 6 (12). https://doi.org/10.30495/aam.2021.1929944.1165
كريمي، محمدصادق؛ مرادي، ابراهيم (1399)، بازشناخت ابعاد عيني و ذهني زيبايي¬شناسي معماري اسلامي در دوران معاصر، نشريه علمي - پژوهشي مطالعات هنر اسلامي، 16 (37). https://doi.org/10.22051/jias.2020.26442.1402
کریمی مشاور، مهرداد (1392)، رويكردها و روش¬ها در زيبايي¬شناسي شهري، نشريه باغ¬نظر، 10 (24).
كوتي، جواهر؛ صابرنژاد، ژاله؛ متين، مهرداد (1402)، استفاده از روش چيدمان فضا در سلسله¬مراتب ورودي خانه¬هاي تهران اواخر قاجار و پهلوي اول با تأکید بر محرميت، 20 (123). https://doi.org/10.22034/bagh.2023.340243.5312
کیانی، مصطفی (1399). تاثیر باستان¬گرایی بر معماری دوره پهلوی اول، تاریخ معاصر ایران، 20(32).
کیانی،مصطفی (1392). جایگاه هنر آجرکاری تزئینی در معماری دوره پهلوی اول، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 18(1).
منصوري، رضوانه؛ حبيب، فرح؛ شاهچراغي، آزاده (1401)، اعتبارسنجي مدل مفهومي متأثر از زيبايي¬شناسي محيطي در روح مكان آثار فرهنگي معماري معاصر ايران، مطالعات هنر اسلامی، 47 (19).
موسويان، سميه؛ امين¬زاده گوهرريزي، بهناز (1401)، تبيين مؤلفه‌های زيبايي¬شناسي معماري مبتني بر تجربه مخاطب (موردپژوهی: بناهاي فرهنگي شاخص در شهر تهران)، نشريه باغ نظر، 19 (113). https://doi.org/10.22034/bagh.2022.316886.5057
موسويان، سميه؛ امين¬زاده گوهرريزي، بهناز؛ شاهچراغی، آزاده (1400)، گونه¬شناسي و مقایسة تطبيقي رويكردهاي پژوهشي در مطالعات حوزه زيبايي¬شناسي معماري، نشريه باغ نظر، 18 (95). https://doi.org/10.22034/bagh.2021.272186.4800
میرزاحسینی، مرتضی؛ سلطان¬زاده، حسین (1400). تبیین نقش معماری نازی بر معماری بناهای دولتی ایران (دوره پهلوی اول، بین سال¬های 1312 تا 1320)، باغ نظر، 18(95).
میری¬نژاد، سهیل (1397). رمانتیسم در معماری معاصر ایران (با تاکید بر معماری دوره پهلوی دوم پس از سال 1332 شمسی)، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 18(1).
نازی قمی، مسعود (1394). نقدی بر پژوهش¬های تفسیری تاریخی در خصوص معماری معاصر ایران نمونه موردی: معماری دوره پهلوی اول، مطالعات معماری ایران، 4(7).
نژادابراهیمی، احد؛ فرخی، شهین؛ شب¬آهنگ، مهسا (1398). الگوشناسی معماری کارخانه¬های صنعتی پهلوی اول در تبریز، نقش جهان، 9(1).
نصر، سها (1400). نگاهی به معماری ایران در دوره پهلوی، راه و ساختمان، 18(43).
متن کامل:


طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی                                                                                2717-4387 ISSN:

سال سوم، شمارة دوم، تابستان  1404، ص 68-52                                                                                              DOI:  

 

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        08/09/1403

 

 

تاریخ پذیرش مقاله :        15/12/1403

 

 

رویا کیهانی1

لیلا زارع (نویسنده مسئول)2

چکیده

 

 

پژوهش حاضر به تحلیل زیبایی­شناسی از نگاه عینی­گرایی در معماری دوره­ی پهلوی در تهران پرداخته­است. یکی از بارزترین و مهم­ترین خصوصیات معماری آفرینش بنایی زیبا با ایجاد حسی خوشایند در کاربران می­باشد؛ علم زیبایی­شناسی نیز درک همین عوامل است که موجب ادراک زیبایی می­شود. در واقع زیبایی­شناسی توضیح فرآیند چرایی زیبایی و چگونگی درک و تحلیل افراد در برخورد با اثر است. دو دیدگاه متفاوت برای درک زیبایی­شناسی وجود دارد؛ عینی­گرا و ذهنی­گرا، دیدگاه عینی­گرا متاثر از تفکرات ذهنی است که ذهن بدون تجلی و عینی­شدن نمی­تواند زیبایی ماده را درک کند اما دیدگاه ذهنی­گرا بسیار پیچیده است و فرهنگ و الگوهای زیسته نیز در ادراک دخیل می­شوند که حاصل مشاهده و آزمایش می­باشد؛ لذا در این پژوهش با توجه به تعمیم­پذیرنبودن زیبای­شناسی ذهنی­گرا، با نگاه به معماری تاریخی دوره­ی پهلوی با نگاه عینی­گرایی قصد بر تحلیل زیبایی­شناسی بناهای انتخابی می­باشد. همچنین معماری بناهای پهلوی نیز دچار تغییر و تحولی اساسی در تهران شده­اند؛ معماری این دوره به دو بخش اول و دوم تقسیم می­شود؛ که در پژوهش حاضر در نظر است تا با تحلیل زیبایی­شناسی بناهای دوره­ی اول و دوم پهلوی، سیر زیبایی­شناسی این دوره مورد واکاوی قرار گیرد. این پژوهش با توجه به سنت کیفی تحقیق و با روش تحلیلی-توصیفی و تطبیقی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای، تحلیل و آنالیز داده­ها و برداشت میدانی در تلاش است تا ویژگی­های زیبایی­شناسی عینی را در هشت بنای دوره­ی پهلوی که عبارت است از دبیرستان البرز، موزه ایران-باستان، ایستگاه راه­آهن، ساختمان بانک ملی ایران، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر، برج آزادی و ساختمان مجلس سنا بررسی نماید. نتایج نشان می­دهد که مولفه­ی زیبایی­شناسی فرم معماری و وحدت و تنوع در همه­ی بناها وجود داشته و امری اساسی در شکل­گیری و ادراک زیبایی­شناسی بناها در این دوره می­باشد

 

 

کلمات کلیدی: زیبایی­شناسی عینی­گرا، خانه­های پهلوی، معماری خانه­های پهلوی، تحلیل زیبایی­شناسی.

 

 

[1] 1. پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 

2. استادیار مرکز تحقیقات اقتصاد خلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران. (پست الکترونیک: zare@wtiau.ac.ir)

[2]  

 

 

مقدمه

بی­گمان، جمال یا زیبایی بهترین پدیده در جهان هستی می­باشد و ادراک زیبایی مهم­ترین امتیازی است که به انسان­ها عطا شده­­است. انسان همیشه در حال درک زیبایی­ها و مواجهه با آنها و در نهایت سعی در آفرینش زیبایی دارد. بسیاری از نظریه­پردازان از زمان افلاطون تا دوره­ی معاصر سعی در کشف زیبایی­ها دارند؛ زیبایی­شناسی در آغاز تجربی بوده و به مرور زمان به امری نظری تبدیل شده­است و در نهایت در قرن هجدهم وارد فلسفه شده­است. در حال حاضر با توجه به اینکه زیبایی­شناسی پدیده­ای تازه نیست اما توجه بسیاری از پژوهشگران و علی­الخصوص معماران را به خود جلب کرده­است و پژوهشگران به دنبال درک معیارها و مولفه­های زیبایی­شناسی و آفرینش آن در بناهای معماری دارند.

تاریخ معماری ایران همواره دستخوش تحولات بزرگی بوده­است. پس از سال­ها ثبات در زمینه­ی معماری، در دوره­ی حکومت پهلوی و به دلیل داد و ستد با کشورهای اروپایی نظیر روسیه، انگلیس و تا حدی آلمان، کشور در ابعاد مختلف تحت­تأثیر نفوذ فرهنگ، علوم و فلسفه‌ی غرب قرار گرفت و نهادهای اجتماعی و علمی و مدنی به ظاهر جدید به ‌وجود آمدند. همچنین در این دوره معماران به عناصر معماری دوره ساسانیان و هخامنشیان توجه بیشتری پیدا کردند؛ دوره­ی پهلوی، آغاز تغییرات وسیع است، این تحولات تقریباً در همه­ی زمینه‌­ها ایجادشد؛ تغییراتی که تفاوتی اساسی نسبت به سیر تاریخی گذشته­ی آن داشت.

در این پژوهش در نظر است ابتدا با بررسی سیرتحول زیبایی­شناسی از منظر عینی­گرایی به مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا دست یافته و در مرحله­ی دوم مولفه­های زیبایی­شناسی در بنا­های دوره­ی اول و دوم پهلوی در شهر تهران، در بناهایی همچون دبیرستان البرز، موزه ایران-باستان، ایستگاه راه­آهن، ساختمان بانک ملی ایران، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر، برج آزادی و ساختمان مجلس سنا مورد بررسی قرار گیرد.

بنابراین مسئله اصلی پژوهش تحلیل مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا در معماری هشت بنا­ی پهلوی در دوره­ی اول و دوم در شهر تهران می­باشد. برای دستیابی به امر فوق لازم است تا به سوالات زیر پاسخ داده ­شود: 1-مولفه­های زیبایی­شناسی از دیدگاه عینی­گرایی بر چه عواملی استوار هستند؟، 2-سیرتحول معماری دوران پهلوی به چه صورت بوده و بر اساس چه عواملی اتفاق افتاده است؟، 3-چگونه مفاهیم بنادین زیبایی­شناسی عینی­گرا در بناهای دبیرستان البرز، موزه ایران-باستان، ایستگاه راه­آهن، ساختمان بانک ملی ایران، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر، برج آزادی و ساختمان مجلس سنا بازتاب یافته­اند؟ 

بر این اساس سعی شده­است تا با توجه به سنت کیفی تحقیق، با روشی توصیفی-تحلیلی و رویکردی تطبیقی-تفسیری به شناخت مولفه­های لازم در باب زیبایی­شناسی پرداخته و آنها را در هشت بنا­ی دوره­ی اول و دوم پهلوی در شهر تهران بررسی نمود.

 

2-پیشینه پژوهش

پیشینه­ی پژوهش حاضر به دو دسته تقسیم می­شود: 1-زیبایی­شناسی عینی­گرا و 2-معماری دوره­ی پهلوی؛ که سعی شده­است در جدول 1، پیشینه­ی مربوطه جمع­آوری شود.

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1: پیشینه پژوهش

ردیف

عنوان

نویسنده

سال

بررسی ملاحظات انجام­شده

نتیجه

روش تحقیق

1

بازشناخت ابعاد عینی و ذهنی زیباشناسی معماری اسلامی در دوران معاصر

محمدصادق کریمی و ابراهیم مرادی

1399

این پژوهش به ابعاد زیبایی­شناسی از بعد عینی و ذهنی می­پردازد. سپس معیارهای زیبایی­شناسی را بر اساس شاخص­های معماری اسلامی معرفی می­کند. سپس به توضیح فرم، فضا، هندسه، عناصر، تزئینات، حس مکان، وحدت و تنوع می­پردازد.

ناظر با حضور فیزیکی در محیط و مکان معماری از طیف کثیری از ویژگی­­های فیزیکی مانند: فرم، فضا، تزئینات و انبوه زیادی از ویژگی­های مختلفی که باعث به وجود آمدن حس لذت در بنا می­شود مواجه می­شود.

تحلیلی-کاربردی

2

گونه­شناسی و مقایسه­ی تطبیقی رویکردهای پژوهشی در مطالعات حوزه زیبایی­شناسی معماری

سمیه موسویان، بهناز امین­زاده گوهریزی و آزاده شاهچراغی

1400

در این پژوهش به بررسی مولفه­های تاثیرگذار رویکرد مطالعاتی، پیداکردن نظام­های علمی و فکری موجود در این حوزه از روش واکاوی مطالعات دوره­ی معاصر پرداخته­است.

آگاه­سازی مفهوم در رابطه با رویکردها و روش­های مطالعه­ی زیبایی­شناسی معماری، باید ارجح­تر از مولفه­های شناختی و یا ادراکی باشد و بسط پیدا کند.

توصیفی، تحلیل محتوای کیفی و رویکرد تطبیقی-تفسیری

3

تطبیق زیبایی­شناسی در فلسفه افلاطون و دکارت

سیمین اسفندیاری

1392

این پژوهش در ابتدا به تعاریف اولیه در باب زیبایی­شناسی می­پردازد. سپس به بررسی مولفه­های زیبایی­شناسی از نظر افلاطون و زیبایی­شناسی سوبژکتیویسم دکارت می­پردازد.

زیبایی­شناسی از منظر افلاطون زیبایی­ای محسوس یا به اصطلاح سایه، خود اثر یا شکل زیبایی است؛ ولی این امر با ظهور دیدگاه دکارتی یا کانتی امر محسوس را از معنا تهی می­کند.

تطبیقی

4

تبیین مولفه­های زیبایی­شناسی معماری مبتنی بر تجربه مخاطب (مورد پژوهی: بناهای فرهنگی شاخص تهران)

سمیه موسویان، بهناز امین­زاده گوهرریزی

1401

در این پژوهش به بررسی و شناخت شاخصه­های اثرگذار در زیبایی­شناسی معماری پرداخته­است که در چهارچوب کلی کیفیت­های زیبایی­شناسی قرار می­گیرد.

در شکل­گیری تجربه زیبایی­شناسی معماری مجموعه مولفه­های ادارکی، انگیزشی، حسی، حرکتی، شناختی، رفتاری و هیجانی هر کدام نقش موثری در فرآیند ادراک زیبایی­شناسی دارند.

کیفی با رویکرد فلسفی پدیدارنگاری و قصد پژوهش تفسیری و منطق پژوهش استقرایی است.

5

بررسی مولفه­های جدید معماری در دوره پهلوی

احمدرضا کابلی و سیده فائزه موسوی

1398

تغییرات بنیادین در اکثر جنبه­های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با شروع حکومت پهلوی در سال 1304 ایجاد شد. این پژوهش به دنبال برررسی مولفه­های جدید در این دوره می­باشد.

در این دوره سرعت در ساخت و ساز افزایش یافته و بناهایی حجیم و گسترده در ایران شکل­گرفت. در واقع سرعت ساخت و ساز باعث ایجاد نگاه اقتصادی به معماری شده­است؛ که نوعی معماری یادبودی است.

توصیفی-تحلیلی

6

تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دوره­ی پهلوی دوم با رویکردتکتونیک معماری

نورمحمد افشاری و بیژن کلهرنیا و سیدعلی نوری

1399

هدف مقاله، ارائه­ی تعریف دقیقی از خوانش تکتونیکی معماری، شناخت وحدت یا انفصال سازه، ساخت و معماری، شناخت تحلیلی و تعیین عوامل مؤثر بر ایجاد وحدت فضایی و ساخت به عنوان یکی از ابعاد روشن نشده­ی معماری در ایران است.

ابعاد سازه ای تکتونیک معماری با مؤلفه های مختلف خود, به نسبت سایر مؤلفه ها در خوانش تکتونیکِ معماری بناهای عمومی معاصر ایران مربوط به دوره ی پهلوی دوم حضور بیشتری داشته است.

ترکیبی

تفسیری-تاریخی و کمی با استفاده از نرم­افزار SPSS

7

بررسی اثر ملی­گرایی بر معماری دانشگاه­های ایران دوره پهلوی

فائزی یزدانی رستم و شاهین خلیلیان

1400

این پژوهش قصد دارد تا اثبات کند مبحث ملی­گرایی فقط مربوط ملی­گرایی معاصر در قالب دیدگاهی سیاسی نبوده و می­خواهد تعریف جدیدی را در قبال ملی­گرایی تاریخی که جایگاهی مداوم در طول تاریخ داشت، ارائه دهد.

نکات قابل درنگی در معماری پهلوی اول و دوم نمایان است که شامل استفاده از الگوهای تکرارشونده معماری در فرم، تزئینات و کیفیت ساخت وساز و مصالح هست.

تحلیلی-توصیفی

8

واکاوی نشانه­شناسی تحول معنای اجتماعی-فرهنگی خانه­های شهری همدان در سه دوره­ی قاجار، پهلوی و معاصر

محمدرضا افشاری بصیر، منوچهر فروتن و محمدمهدی سروش

1402

در این پژوهش به واکاوی نشانه­ها در هر اثر معماری به عنوان خانه به مثابه­ی یک متن پرداخته تا مشخص شود چگونه لایه­های متن در سطوح مختلف با یکدیگر ارتباط داشته­اند.

تحول معنایی اجتماعی-فرهنگی در مورد همه­ی خانه­ها یکسان اتفاق نیفتاده­است، به گونه­ای که در برخی فضاها، معنای خانه به طور کلی تغییر کرده­است.

توصیفی- تحلیلی و کاربردی

 

با توجه به بررسی پیشینه­ی پژوهش­های انجام­شده دو دسته­بندی کلی برای پژوهش وجود دارد؛ اولین دسته­بندی مربوط به زیبایی­شناسی عینی­گرا و دومین دسته­بندی مربوط به بناهای دوره­ی پهلوی می­باشد. تاکید پژوهش­های پیشین در مورد زیبایی­شناسی به توصیف مفهوم زیبایی­شناسی، نقش نما در ادراک زیبایی­شناسی، نقش درک مخاطب در زیبایی­شناسی و یا بررسی عوامل زیبایی­شناسی عینی و ذهنی در معماری اسلامی دوران معاصر می­پردازد و هیچ­کدام از پژوهشگران پیشین در مقوله­­ی زیبایی­شناسی عینی در بناهای پهلوی، پژوهشی انجام نداده­اند. از طرفی پژوهش­های پیشین تحت عنوان معماری پهلوی صرفاً به بحث طبقه­بندی معماری پهلوی، گونه­شناسی آنها یا نشانه­شناسی آن پرداخته­اند؛ که هیچ پژوهشی به تحلیل زیبایی­شناسی عینی در معماری بنا­های دوره­ی اول و دوم پهلوی در شهر تهران نپرداخته­است. بنابراین نوآوری این پژوهش در راستای خلاهای موجود در پژوهش­های گذشته این است که مقوله­ی زیبایی­شناسی عینی­گرا را در هشت بنای دوره­ی پهلوی که در شهر تهران واقع شده­اند را تحلیل نماید.

 

3-روش تحقیق

برای ایجاد شالوده منسجم در این پژوهش از روش­های مختلفی استفاده شده­است. از روش پیمایشی برای شناخت بنا­های قدیمی استفاده شده­است؛ به این صورت که ابتدا تمامی بناهای مهم دوره­ی اول و دوم پهلوی را شناسایی کرده و سپس بنا­هایی که در تهران، در یک دوره­ی زمانی و در یک محدوده­ی کالبدی بودند انتخاب شد؛ در نهایت هشت بنا­ی مهم با معماری شگرف انتخاب شد. در این پژوهش با توجه به سنت کیفی تحقیق با روش توصیفی به توصیف مولفه­های معماری دوره­ی پهلوی پرداخته شده­است و از روش تحلیلی برای شناخت و مقایسه مولفه­ها و ارتباط فضایی در بنا­های پهلوی استفاده شده­است؛ همچنین رویکرد پژوهش تطبیقی-تفسیری می­باشد. برای به دست آوردن نتایج مطلوب و بیان پاسخ به سوال­های پژوهش، در این پژوهش گردآوری اطلاعات با تکنیک کتابخانه­ای مانند کتاب­ها، مقاله­ها، نقشه­ها، عکس­ها و فیلم­های بناها و همچنین برداشت میدانی به جمع­آوری اطلاعات درباره­ی هشت بنای دوره­ی اول و دوم پهلوی در شهر تهران پرداخته­شد. چارت مبانی نظری در شکل 1، تعبیه شده­است.

img0 

شکل 1: ساختار پژوهش

4-چارچوب نظری پژوهش

زیبایی­شناسی درک فرد در اولین مواجهه با یک اثر است. مقوله­ی ادراک زیبایی­شناسی امری ذهنی است که به دو دوسته­ی زیبایی­شناسی عینی­گرا و زیبایی­شناسی ذهنی­گرا تقسیم می­شود. زیبایی­شناسی ذهنی­گرا بسیار پیچیده­تر از زیبایی­شناسی عینی­گرا است و فرآیند ذهنی­ای که مغز فرد در برخورد یک اثر، تجزیه و تحلیل می­کند را واکاوی می­کند؛ زیبایی­شناسی ذهنی­گرا به عواملی همچون فضای معماری، محیط و مکان، معنا و مکان و حس مکان وابسته است. اما زیبایی­شناسی عینی­گرا که بحث اصلی در این پژوهش می­باشد؛ دلیل زیبایی یک اثر را مورد تحلیل و بررسی قرار می­دهد. بنابراین در این بخش ابتدا به تعریف و تحلیل زیبایی­شناسی عینی­گرا پرداخته می­شود و سپس معماری دوره­ی پهلوی به صورت کامل واکاوی خواهدشد.

4-1-زیبایی­شناسی عینی­گرا 

زیبایی­شناسی از ریشه­ی یونانی استتیک ]1[ برگرفته شده­است که به معنای ادراک حسی می­باشد. این لغت علاوه بر احساس بر ادراک حسی نیز دلالت می­کند و در نهایت «ادارک از طریق حواس» معنا پیدا می­کند. در نتیجه اصطلاح «استتیک» مخصوص به ادراک آثار هنری و زیبایی نمی­باشد، بلکه به هر نوع ادراکی که مبتنی بر حواس است؛ دلالت دارد (اسفندیاری، 1392).

زیبایی­شناسی در معنای امروز کاملاً نو بوده و مبانی خاص و ویژه­ی خودش را دارد. دو دیدگاه متفاوت در برخورد با زیبایی­شناسی وجود دارد؛ اولین دیدگاه عینی و دومی ذهنی می­باشد. دیدگاه عینی متاثر از تفکرات ذهنی است و نکته­ی مهم این است که ذهن بدون تجلی و عینی­شدن، زیبایی ماده را نمی­تواند درک کند (کریمی و همکاران، 1399).

پذیرفتن زیبایی به صورت قطعی و به منزله­ی واقعیتی عینی و خارجی، باعث شک و تردید تعداد زیادی از نظریه­پردازان می­باشد؛ عده­ای اعتقاد دارند که در پذیرفتن غلبه وجه عینی بر وجه ذهنی در ادراک زیبایی­شناسی جای تردیدی وجود ندارد. عینی­بودن زیبایی، امری قطعی و پذیرفته شده­ نیست؛ بلکه موضوع چالش برانگیزی است که عمده­ی بحث­های زیبایی­شناسی حول محور آن صورت می­گیرد. برخی از معیارها نمایانگر غلبه­ی وجه عینی در زیبایی­شناسی هستند؛ مانند: محدود بودن قضاوت درباره­ی زیبایی­شناختی و زیرمجموعه­های آن، اهمیت توجیه عقلانی، اهمیت استفاده از مولفه­های بارز در قضاوت زیبایی­شناسی که با ادراک این شاخصه­ها می­توان غلبه­ی وجه عینی بر ذهنی زیبایی­شناسی را به خوبی درک کرد (خلوصی و همکاران، 1392).

روند ادراک زیبایی­شناسی ذهنی به اینگونه است که تجربه­ای لذت­بخش در فرد به وجود می­آید؛ در واقع از تمامی مفاهیم، باورها و هدف عملکردی جدا می­شود. در هنگام مواجهه با زیبایی­شناسی ذهنی علاوه بر عوامل حسی، فرهنگ و الگوهای زیست ما نیز دخیل هستند. در واقع مقوله­ی ذهنی توجه زیادی به تفکر و مقوله­ی عینی تاکید بسیاری بر تجربه دارد. تجربه ماحصل دو امر مشاهده و آزمایش است. مشاهده درک جزء به جزء پدیده­هاست و آزمایش مشاهده­ای است که با مداخله­ی انسان صورت می­گیرد. درست است که تجربه امری عینی است اما از وجه ذهنی جدا نیست؛ زیرا شروع هر اتفاق و افکاری در ذهن انسان صورت می­گیرد.

زیبایی‌شناسی عینی سیرتحول بسیاری را از قرون وسطی تا عصر روشنگری گذارنده­است. در شکل 2 می­توان سیرتحول و نظر نظریه­پردازان زیبایی‌شناسی عینی‌گرا و همچنین منتقدین آنها که معتقد به زیبایی‌شناسی ذهنی­گرا هستند را مشاهده نمود.

img0 

شکل 2: سیرتحول و نظر نظریه­پردازان زیبایی­شناسی عینی­گرا

بنابراین با توجه به مطالب فوق، می­توان مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا را به پنج مورد فرم معماری، هندسه، عناصر معماری، تزئینات و وحدت و تنوع تقسیم نمود. منظور از فرم معماری، بیان معماری از طریق خط و سطح و فرم می­باشد که از نظم حسی به وجود می­آید و اتحادی قوی بین فرم و فضا ایجاد می­کند؛ منظور از هندسه، اندازه و شکل می­باشد، که هندسه و تناسب جزء جدانشدنی معماری هستند؛ منظور از عناصر معماری، عناصری مثل ابعاد و تناسب می­باشد؛ منظور از تزئینات تلفیق بنا با تزئینات است که می­بایست به گونه­ای باشد که به استحکام بنا کمک کند؛ منظور از وحدت و تنوع این است که ساختمان باید به گونه­ای طراحی شود که خود را به عنوان یک کلیت مطرح کند. مولفه­های زیبایی­شناسی عینی در شکل 3، جمع­آوری شده­است.

img0 

شکل 3: مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا

4-2-معماری پهلوی 

معماری ايران از اواخر دوره قاجار و شروع دوره پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی بسیاری شد. در معماری پهلوی ساختمان­هایی احداث شد كه هر كدام بيانگر يكی از مكاتب فكری دوره­هايی مشخص از تاريخ ايران هستند؛ كاخ مرمر به تقليد از معماری سنتی و عمارت شهربانی كل كشور به تقليد از تخت جمشيد و ساختمان­های بلديه (شهرداری) و پستخانه به شمال و جنوب ميدان امام (سپه) به تقليد از معماری نئوكلاسيك فرانسه ساخته شدند. در معماری پهلوی تلاش می­شد كه پيوندی بين سه طيف فكری به وجود آيد؛ ساختمان­های وزارت امورخارجه، اداره پست، صندوق پس­انداز بانك ملی را در واقع می­توان به عنوان نمونه اينگونه ساختمان­های التقاطی نام برد. اين گرايش­های متفاوت و بعضا متضاد در معماری اين دوره ناشی از اختلاف در گرايش­های سياسی و ايدوئولوژيك اين عصر از تاريخ ايران است كه ريشه در جريان­های عقيدتی-سياسی اواخر دوره قاجار و اوايل دوران پهلوی دارد. (کاظم­زاده، 1399، 5)

این جریان­ها را می­توان به سه گروه سنت­گرایان، غرب­گرایان و ملی­گرایان تقسیم نمود که در جدول 2، به طور کامل به آنها اشاره شده­است.

جدول 2: جریان­های عقیدتی-سیاسی در پهلوی (با برداشتی کلی از کابلی، 1398، 10)

ردیف

نام جریان

توضیحات

1

سنت گرايان

اساس تفكر سياسی و بينش دينی این گروه، هماهنگی دين با سياست و احياء و توسعه سنت­های هزار ساله جامعه ايرانی بود. پرچمداران اين نهضت در آن برهه از زمان شيخ فضل الله نوری سيد حين مدرس بودند.

2

غرب گرايان

اساس ذهنيت این گروه، به گفته تقی زاده، بر تقليد از فرق سر تا انگشت پا از غرب در همه شئون اقتصادی، اجتماعی، سياسی بود. هسته اصلی اين گروه را تحصيل­كردگان ايرانی تشكيل می­دادند كه تازه از اروپا به ايران برگشته بودند.

3

ملی گرايان

بنياد فكری این گروه بازگشت به عظمت امپراتوری هخامنشی و ساسانی بوده­است. اين گروه فرهنگ اسلامی و فرهنگ اروپايی را غيرايرانی می­دانستند و بعنوان جايگزين، بازگشت به فرهنگ آريايی 2500 ساله با دين و مذهب را اصل می­دانستند. اين امر ناشی از جريان­های به اصطلاح روشنفكرانه مادی­گرايی و توسعه و ترويج نظريات سوسياليسم و ماركسيسم در بين طبقه تحصيل­كرده اروپا بود. اين دو جریان فكری اثبات خود را در تخريب آثار گذشته می­ديد و سعی داشت هر چه را بوی گذشته می­داد از بين ببرد.

 

دوره­ی پهلوی همچون دوره­ی قاجار به دو دوره­ی اصلی تقسیم می­شود؛ 1- دوره­ی پهلوی اول،  2- دوره­ی پهلوی دوم. ویژگی­های هریک از این دو دوره را می­توان در جدول 3، جمع­بندی نمود.

 

جدول 3: سیرتحول و ویژگی­های دوره­ی پهلوی

دوره تاریخی

دوران سلطنت

ویژگی­های معماری

بناهای شاخص

پهلوی

اول

1320-1304

برون گرایی، تغییرات در حوزه طراحی پلان­ها، ساخت بناها با ترکیبی از مواد و مصالح مختلف، تحولی بی­بدیل در طراحی نما، ایجاد پنجره و بالکن (تمایل به برونگراشدن)، تغییرات در تزئینات، ایجاد خیابان­ها، نمادهی جدید شهری

مقبره حافظ، مقبره بابا طاهر، دبیرستان البرز، دبیرستان انوشیروان، موزه ایران باستان، عمارت بهارستان، آرامگاه سعدی، ایستگاه راه­آهن تهران، ساختمان بانک ملی ایران، ساختمان شهرداری ارومیه

دوم

1357-1320

نگاه نوستالژیک به معماری گذشته، رویکرد تقلیدی، نگاه توسعه­گرایانه به معماری و شهرسازی و توجه به شهرسازی و منشور آتن

آرامگاه خیام نیشابوری، مقبره بوعلی سینا، آرامگاه نادرشاه، آرامگاه کمال الملک، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر تهران، مسجد دانشگاه جندی شاپور، بنای موزه آذربایجان در تبریز، ساختمان مجلس سنا شورای اسلامی، ساختمان شعبه مرکزی بانک سپه اصفهان

 

در دوره پهلوی اول (1304 الی1320)، تحولات فرهنگی و اجتماعی بازتاب زیادی در معماری مسکن این دوره داشت. معماری این دوره حاصل تحول اندیشه­ای اجتماعی بود که اندک اندک از دوره ی قاجار آغاز و با روی کار آمدن حکومت پهلوی به حرکتی پرشتاب تبدیل شد. تحول در ساختار و ارتباطات سیاسی از طریق سیاستمداران و سفرا، تحول در نگرش­های اقتصادی از طریق بازرگانان و پیوندهای تازه­ی اقتصادی، تجاری و تحول در زمینه­های اجتماعی و فرهنگی به سبب وجود روشنفکران و تربیت ‌یافتگان جدید شهرنشین تماماً زمینه­ای برای اصلاحات و نوسازی فراهم ساخت. در این دوره، آثار مهم معماری معاصر ایران غالباً به سفارش حاكم (پهلوی اول) به دست معماران خارجی ساخته می­شد، بناهایی با معماری حجیم و سنگین كه در آنها سـعی شـده بـود معمـاری گذشـته ایران، به ویژه معماری دوران هخامنشی و معماری دوران ساسانی مورد توجه قرار گیرد، توجه صرفاً محدود به تكرار سطحی و ظاهری عناصر و شكل بناهای عظیم و باشكوه معماری گذشته ايران. البته در این دوره كارهای دیگری نیز ساخته شدند كه در آنها عناصری از معماری دوره اسلام با عناصری از معماری اروپايی درهم آمیخته شده­بود. 

جریانات غالب معماری ایران در دوره پهلوی اول، در دوره پهلوی دوم به یک جریان غالب و تاثیرگذار معماری مدرن تبدیل می­شود. معماری مدرن شکل گرفته در این دوره، عمدتاً از مجرای کارهای معماران و اندیشه­های جریان­ساز اروپا از جمله سبک بین­المللی، مدرسه باهاوس، کارهای لوکوربوزیه، فرانک لوید رایت و جیمز استرلینگ حمایت می­شد. ماحصل آن صورت ایرانی معماری مدرن بود که با عنوان معماری شبه مدرنیستی نام­گذاری گردید. جریانی موازی با جو غالب معماری مدرن ایران که عمدتاً از طریق تحصیل­کرده­های ایرانی چه در داخل و چه در خارج حمایت می­شد، که بین دهه­های 1340 و 1350 خورشیدی شکل گرفت و شدیداً تحت­تاثیر جریانات روشنفکری ایران در دهه­های مذکور بود. معماری شکل­گرفته در این جریان، تلفیقی از معماری سبک بین­الملل و بوم­گرایی بود. اکثر آثار این جریان را تحت­تاثیر اندیشه­ها و مباحث مطرح­شده اروپای بعد از مدرن و مباحث مطرح شده در پست­مدرن می­دانند. تفاوت­های مهم معماری این دو دوره را می­توان در شکل 4، تقسیم­بندی نمود.

img0 

شکل 4: تفاوت­های معماری دوره­ی پهلوی اول و دوم

 

سبک­­های معماری موجود در این دو دوره نیز تفاوت­های بسیاری دارند که در جدول 4، به آنها اشاره شده­است.

 

جدول 4: سبک­های معماری در دوره­ی پهلوی اول و دوم

دوره

گرایش­ها و سبک­ها

توضیحات

پهلوی اول

سبک ملی

الگوبرداری از معماری دوره هخامنشی و ساسانی با گرایش باستان­گرایی

معماری مدرن و معماری نئوکلاسیک

بهره­گیری از سبک­های نئوکلاسیک و معماری مدرن مانند سبک آرت­دکو و بین­الملل

معماری تلفیقی

تلفیق معماری سنتی و تاریخی ایران با معماری معاصر غربی

پهلوی دوم

معماری اسلامی و سنتی

در دوره پهلوی دوم نیز گرایش به معماری سنتی با نگرش به معماری باستانی ایرانی همچنان به قوت خود باقی بود. با این وجود این نوع معماری بیشتر در بناهای عمومی مذهبی و غیرمذهبی مشاهده می­گردید.

 معماری مدرن و شبه مدرنیستی

سبک بین­الملل در این دوره رواجی تام داشت و فرم از کارکرد تبعیت می­کرد و روز به روز بر تعداد بناهایی که به زیبایی­شناسی مهندسی وفادار بودند افزوده می­گردید. اما در همان زمان روند دیگری در کنار روند ذکرشده ظهور می­نمود، که معماران ایران تحصیل کرده داخل و خارج از کشور طراحی می­کردند.

از سال 1350 خورشیدی به بعد که معماری مدرن سال­های آخر خود را می­گذراند معماری شبه­مدرنیستی ایران، که از آن با نام معماری بوم­گرا یاد می­شود، در صدد ارج نهادن به هویت اصیل و راستین خویش و آرزوی بازگشت به سنت فرهنگی آلوده نشده بومی بوده­است پدیدار شد.

علاوه بر سبک­ها و شیوه­های معماری مطرح­شده در دوره­ی اول و دوم پهلوی، معماران متفاوتی در این دوره مطرح بوده­اند. در دوره­ی اول معمارانی همچون نیکلای مارکف، آندره گدار، ماکسیم سیرو، میرزا مهدی خانشقاقی،کریم طاهرزاده بهزاد، محسن فروغی و قلیچ باقلیان کار می­کردند. در دوره­ی دوم پهلوی نیز معمارانی همچون هوشنگ سیحون، عبدالعزیز فرمان فرماییان، کامران دیبا، نادر اردلان، نادر خلیلی، حسین امانت و وارطان هوانسیان دارای پروژه­های مطرح در ایران بودند. عکس و سیرتحول هریک از معماران ذکرشده در شکل 5، گردآوری شده­است.

img0 

شکل 5: معماران دوره­ی پهلوی اول و دوم

 

با توجه به مطالب مطرح­شده، می­توان رویکردهای نظری و اجتماعی مربوطه در این دو دوره را در جدول شماره 5، جمع­بندی نمود.

جدول 5: جمع­بندی رویکردهای اجتماعی و نظری تاثیرگذار بر معماری دوره پهلوی

نام دوره معماری

رویکردهای نظری و اجتماعی تاثیرگذار بر معماری دوره مربوطه

تاثیرات و ویژگی­های مهم رویکردهای نظری و اجتماعی مربوطه بر معماری بناهای دولتی و عمومی در دوره مورد نظر

معماری دوره پهلوی اول

رویکرد مدرن

با نفوذ معماری غرب در این دوره، بناهای دولتی و حکومتی متاثر از معماری مدرن در دو شیوه مختلف طراحی شدند:

گونه اول: با بیان اکسپرسیونیستی که متاثر از معماری نئوکلاسیک و اکسپرسیونیستی و نئوگوتیک آلمان بود، طراحی شد. در اغلب این بناها تاکید بر محور تقارن و تجمیع عناصر اصلی در مرکز بنا، یک نوع تقارن شدید و باشکوه و عظمت زیاد به وجود می­آمد؛ که ویژگی­های کلی این بنا عبارت­اند از: پلان و نمای متقارن، سه­وجهی بودن نما و پلان، تاکید بر تقسیم­بندی و خطوط عمودی در نما، ارتفاع زیاد فضای داخلی و بام شیبدار.

گونه دوم: با بهره­گیری از معماری غربی به ویژه سبک آرت­دکو و سبک مدرن با استفاده از فرم­های دکوراتیو و تزئینات زیاد و خطوط منحنی و عدم استفاده از تقارن، سعی در ایجاد سبکی متفاوت در معماری ایران داشتند. ویژگی­های این سبک عبارت­اند از: فرم­ها و ترکیبات حجمی زیاد، برج­های مرتفع به صورت پلکانی، تزئینات جدید با اشکال صنعتی فلزی، نمای سنگی، آجری و سیمانی و بام مسطح یا شیبدار.

معماری دوره پهلوی دوم

رویکرد معماری اسلامی و سنت­گرایانه

با ورود تکنولوژی و تجهیزات مدرن و حذف کارکردهای قدیمی و سنتی معماری با رویکرد اسلامی و سنتی در این دوره با عملکردهای جدید و مصالح نوین و روش اجرای مدرن درهم آمیخته شد. در کل ویژگی­های این رویکرد را می­توان به صورت زیر عنوان کرد: نماها و نمادهای قالب بنا به تبعیت از معماری دروه­ی اسلامی طراحی­شد، پلان­ها به صورت برونگرا و با عملکرد نوین، از مصالح سنتی مانند آجر در نما و از مصالح مدرن در ساختار اصلی بنا استفاده شد، استفاده از تزئینات اسلامی و کاشی­های لعابدار و نقوش اسلامی در نمای ساختمان انجام­گرفت.

رویکرد مدرن­گرایی

با رشد سریع شهرنشینی و صنعتی­شدن و رشد روزافزون جمعیت در این دوره، در عرصه طراحی ساختمان­های دولتی و حکومتی بیشتر سبک بین­الملل غربی رواج یافت. در حالت کلی ویژگی­های این بناها عبارت­اند از: اسکلت اصلی بنا فلزی، پوشش و نما بیشتر از سنگ پلاک و بتن نمایان، استفاده از مصالح و فناوری­های نوین در اجرا.

رویکرد شبه مدرنیسم ایرانی

این رویکرد در معماری بیشتر از دهه پنجاه شمسی ظهور یافت. در این دوره برخی از معماران سعی داشتند با پیوند معماری سنتی ایران با معماری مدرن آثار متفاوتی طراحی کنند. این معماران با بهره­گیری از عناصر و تزئینات معماری سنتی ایران و تلفیق آن با مصالح و عناصر معماری مدرن سعی در ایجاد یک رابطه منطقی بین این دو سبک معماری داشتند. این معماری به نام معماری بوم­گرا شهرت یافت و به نوعی ادامه­دهنده گرایش باستان­گرایانه دوره پهلوی اول بود که سعی داشت با تلفیق معماری مدرن بناهای جدید خلق کند. در حالت کلی ویژگی­های این بناها عبارت­اند از: طرح کلی بنا با خلق معماری مدرن و تلفیق آن با ویژگی­های فرهنگی ایران اجرا می­شد، در طراحی کالبدی بنا از تلفیق سبک مدرن با رویکرد معماری سنتی و اسلامی استفاده می­شد، از تزئینات و نمادهای معماری اسلامی پیش از اسلام به کار گرفته می­شد، از مصالح و فناوری­های مدرن در برنامه­ها استفاده می­گردید.

 

5-بحث و یافته­ها

بناهای زیادی در دوره­ی پهلوی، ساخته شده­اند؛ از جمله: مقبره حافظ، مقبره بابا طاهر، دبیرستان البرز، دبیرستان انوشیروان، موزه ایران باستان، عمارت بهارستان، آرامگاه سعدی، ایستگاه راه آهن تهران، ساختمان بانک ملی ایران، ساختمان شهرداری ارومیه، آرامگاه خیام نیشابوری، مقبره بوعلی سینا، آرامگاه نادرشاه، آرامگاه کمال الملک، موزه فرش، موزه هنرهای معاصر تهران، مسجد دانشگاه جندی شاپور، بنای موزه آذربایجان در تبریز، ساختمان مجلس سنا شورای اسلامی و ساختمان شعبه مرکزی بانک سپه اصفهان؛ که از بین تمامی این بناها، بناهایی مورد تحلیل قرار گرفتند که در یک محدوده­ی جغرافیایی در تهران واقع شده­اند و نکته­ی مهم در انتخاب نمونه­های موردی این امر است که از میان تمامی معمارانی که در این دوره مطرح بوده­اند و آثار شاخصی داشتند؛ از آثار هر فرد تنها یک بنا مورد تحلیل قرار گرفته­است تا برای نتیجه­گیری نهایی آثار معماران مختلفی سنجیده شود تا صحت نتیجه­گیری افزایش یابد. تحلیل هریک از نمونه­های انتخابی بر طبق زیبایی­شناسی عینی­گرا در جدول 6، مشاهده می­شود.

جدول 6: تحلیل مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا در بناهای پهلوی در تهران

دوره زمانی

بناها

تصویر

مولفه­های زیبایی­شناسی عینی­گرا

توضیحات

فرم معماری

هندسه

عناصر معماری

تزئینات

وحدت و تنوع

اول

دبیرستان البرز

دبیرستان البرز تهران ✓ تاریخچه، نقشه و عکس | دستی بر ایران 

 

img0 

 

img0 

 

 

 

img0 

 

img0 

­این بنا از لحاظ فرمی، بین فرم و فضا اتحاد دارد؛ ابعاد و تناسب در آن رعایت شده ولی از نمادهای خاصی در آن استفاده نشده­است و در نهایت بین کلیه­ی اجزا وحدتی برقرار است که باعث ارتقاء کیفیت محیط شده­است.

موزه ایران باستان

موزه ملی ایران؛ معرفی موزه ایران باستان و دوران اسلامی 

 

img0 

 

img0 

 

 

 

img0 

در این بنا بیان معماری از طریق خط و سطح صورت گرفته، بنا دارای تناسب و وحدت است ولی تزئینات و عناصر معماری به خصوصی در آن استفاده نشده­است.

ایستگاه راه­آهن 

معرفی ایستگاه راه آهن تهران ✔️ بیست گشت 

 

img0 

 

img0 

 

 

 

img0 

در این بنا اتحاد عمیقی بین فرم و فضا وجود دارد، تمامی بنا از علوم ریاضی پیروی می­کند و دارای وحدت می­باشد اما تزئینات و عناصر معماری خاصی ندارد.

بانک ملی ایران

قدیمی‌ترین عکس از ساختمان بانک ملی+ عکس 

 

img0 

 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

بیان معماری در این بنا از طریق خط و سطح و فرم می­باشد، الحاقات بنا بر ادراک زیبایی­شناسی موثرند، تزئینات جزئی از بناست و به استحکام بنا کمک می­کند و کل بنا دارای وحدت می­باشد.

دوم

موزه فرش

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

در این بنا بین فرم و فضا اتحاد وجود دارد، هندسه و تناسب جزء جدانشدنی ساختمان هستند، تزئینات به استحکام بنا کمک می­کند و دارای وحدت است.

موزه هنرهای معاصر

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

در این بنا بین فرم و فضا وحدت وجود دارد و خود را به عنوان یک کلیت مطرح می­کند، تناسب جزء جدانشدنی آن است، الحاقات و تزئینات بایکدیگر هماهنگ است.

برج آزادی

برج آزادی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

 

img0 

بیان معماری از طریق خط و فرم صورت گرفته، هندسه و تناسب جزء جدانشدنی آن است، تزئینات در راستای استحکام بنا است.

مجلس سنا

کاخ سنا - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد 

 

img0 

 

 

img0 

 

ساختمان مجلس سنای ایران - تهران 

 

img0 

این بنا بین فرم و فضا اتحاد عمیقی وجود دارد، الحاقات و تزئینات بنا با معماری هماهنگ بوده و به استحکام بنا کمک می­کند، در کل وحدت و تنوع باعث ارتقاء کیفیت محیط می­شود.

 

6-نتیجه­گیری

مولفه­های زیبایی­شناسی از دیدگاه عینی­گرایی بر عواملی همچون فرم معماری، هندسه، عناصر معماری، تزئینات، وحدت و تنوع استوار هستند. فرم معماری اولین مولفه­ی مهم در ادراک زیبایی­شناسی عینی­گرا می­باشد که در آن به ساختار محیط توجه بالایی می­شود، ارزش فرم از نظم هندسی به وجود می­آید، بیان معماری از طریق کارکرد خط و سطح و فرم به دست می­آید؛ در واقع اتحاد فرم و فضا در یک وجود واحد است. هندسه به معنی اندازه، شکل و علوم ریاضی است؛ وجود رابطه­ی مناسب بین اجزاء معماری به صورت جزء و در نهایت با کل اثر نمایانگر زیبایی­شناسی عینی­گرا در بنا می­باشد. عناصر معماری بخش اعظمی از زیبایی­شناسی عینی­گرا را دارا می­باشد. عناصر معماری به سه بخش عناصر اصلی، عناصر مفهومی و الحاقات تقسیم می­شود؛ که وجود هریک از سه بخش در کنار یکدیگر باعث ادراک زیبایی­شناسی عینی­گرا می­شود. تزئینات جزئی جدایی­ناپذیر از معماری است که تنها بخشی از ادراک معماری است که به وضوح و برای همه­ی افراد قابل درک است؛ تزئینات باید هماهنگ با اثر باشد و گویی جزئی از خود بنا باشد تا باعث ادراک زیبایی­شناسی عینی­گرا شود. وحدت و تنوع نیز عامل مهم دیگری در زیبایی­شناسی عینی­گرا می­باشد که در وهله­ی اول قابل تشخیص نیست و ادراک آن به صورت ناخودآگاه صورت می­گیرد؛ در واقع تعادل میان وحدت و تنوع است که باعث ارتقاء کیفیت محیط می­شود.

معماری پهلوی دارای مکاتب مختلف فکری متفاوتی است و جریانات فکری و معماری صورت گرفته در این دوره شامل سه گروه سنت­گرایان، غرب­گرایان و ملی­گرایان می­شود. سنت­گرایان، اعتقاد به هماهنگی دین با سیاست داشته و سعی در توسعه سنت­های هزار ساله جامعه ایران داشتند. غرب­گرایان افرادی بودند که به تازگی از اروپا برگشته بودند و سعی داشتند اصول فکری غربیان را در ایران وارد کنند. ملی­گرایان نیز سعی در بازگشت عظمت امپراتوری هخامنشی و ساسانی داشتند. تقابل بین این سه گروه فکری در این برهه­ی زمانی، در ایران باعث شد که افراد شاهد هرج و مرج فکری زیادی در جامعه و علی­الخصوص در معماری باشند. معماری پهلوی بر اساس همین رویکردهای فکری به دو دوره­ تقسیم می­شود. دوره­ی اول حاصل از تحول اندیشه­های اجتماعی و اقتصادی فراوانی بود که در نهایت تاثیر هریک از موضوعات باعث شد تا افراد شاهد معماری­های متفاوت­تری نسبت به قبل باشند. شاخصه­های معماری این دوره برون­گرایی، ساخت بناها با ترکیب مصالح متفاوت، تغییر در تزئینات و تحول در بنا می­باشد. جریانات غالب معماری ایران در دوره­ی پهلوی اول، در دوره­ی پهلوی دوم به یک جریان غالب و تاثیرگذار معماری مدرن تبدیل شد؛ این دوره بسیار تحت­تاثیر غرب­گرایان و تقلید از جریان­های روشنفکری معماری اروپایی می­باشد. در واقع این دوره نگاهی توسعه­گرایانه به معماری، شهرسازی و منشور آتن داشت؛ که معماری این دوره را شکل داد.

با تحلیل مفاهيم بنيادين زيبايي­شناسي عيني مانند فرم معماري، هندسه، عناصر معماري، تزئينات، وحدت وتنوع در بنا­هاي دوره­ي اول و دوم پهلوی مي­توان دريافت كه مولفه­ي فرم معماري و وحدت و تنوع در تمامي بنا­ها وجود دارد و امري مهم و اساسي در ادراك زيبايي­شناسي عيني­گرا مي­باشد و بعد از آن هندسه و تزئینات در درجه­ی دوم هستند و باعث ادراک زیبایی­شناسی عینی­گرا می­شوند. همچنین می­توان دریافت نمود که سه بنای موزه فرش، برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر هریک از پنج مولفه­ی زیبایی­شناسی عینی­گرا را دارا می­باشند. جمع­بندی مولفه­های عینی­گرا در بناهای دوره­ی پهلوی در شکل 6، جمع­آوری شده­است.

 

img0 

شكل 6: جمع­بندي مولفه­هاي عيني­گرا در بناهاي دوره­ي اول و دوم پهلوی در شهر تهران

 

7-پی­نوشت

]1[ Aesthetics                                     ]2[ Pythagoras                             ]3[ Sophist

]4[ Marcus Vitruvius Pollio             ]5[ Basil                                       ]6[ William Orney

]7[ Leon Battista Alberti                  ]8[ Fitch                                       ]9[ Nicholas of Cusa

]10[ Giordano Bruno                       ]11[ Oklo Peru                              ]12[ François Blondel 

]13[ Brizo                                          ]14[ Francis Hutcheson               ]15[ Immanuel Kant   

 

 

 

 

 

          

8-ماخذ

·       افشاري بصير، محمدرضا؛ فروتن، منوچهر؛ سروش، محمدمهدي (1402)، واكاوي نشانه­شناسي تحول معناي اجتماعي - فرهنگي خانه­هاي شهري همدان در سه دوره قاجار، پهلوي و معاصر، نشريه راهبرد اجتماعي فرهنگي، 12(3). https://doi.org/10.30489/scs.2023.415033.1499

·       افشاری، نورمحمد؛ کلهرنیا، بیژن؛ نوری، سیدعلی (1399). تحلیل کیفی بناهای عمومی معماری معاصر ایران در دوره­ی پهلوی دوم با رویکرد تکتونیک معماری، باغ نظر، 17(90). 

·       اسفندياري، سيمين (1392)، تطبيق زيبايي­شناسي در فلسفه افلاطون و دكارت، نشريه فلسفه، شماره 1.

·       امامي كوپائي، سمانه؛ نوروز برازجاني، ويدا (1399)، پيوند زيبايي و سه­گانه شكل، عملكرد و معنا. تفسيري پديدارشناسانه از تجربة زيبايي­شناسي حضور در پل خواجوي اصفهان، نشريه باغ نظر، 17(87). https://doi.org/10.22034/bagh.2020.231908.4590

·       باور، سیروس (1398). معماری در دوره پهلوی دوم، معماری و فرهنگ، 8(18).

·       بهزاد پور، محمد؛ دوگر، مريم؛ سليماني، مهناز (1400)، سير تحول هويت معماري شهر تهران در خانه­هاي دوره قاجار تا پهلوي دوم (نمونه موردي: خانه امام‌جمعه تهران دوره قاجار و خانه تیمورتاش دوره پهلوي اول)، نشريه پژوهش در مهندسي عمران و معماري ايران، 6 (23). https://doi.org/10.52547/jicea.6.23.13

·       خرسندنیکو، مرتضی؛ سبکرو، دلارام (1402). سطوح اثر بخشی ساختار قدرت بر معماری دوره پهلوی اول، باغ نظر، 20(124). https://doi.org/10.22034/bagh.2023.336113.5292

·       خلوصي، اميرحسين؛ بهزادفر، مصطفي؛ محمدي، مريم (1393)، تبيين عوامل مؤثر بر طراحي بدنه خياباني مبتني بر دلالت­هاي زيبايي­شناسانه نمونه موردي: خيابان بهار، منطقه 7 شهرداري تهران، 2 (1).

·       رضواني آهنگرکلایی، حبيبه؛ اردلاني، حسين (1401)، زيبايي­شناسي با تمركز بر مفهوم اخلاق از منظر يوريكو سايتو، نشريه كيمياي هنر، جلد 11، شماره 43. https://doi.org/10.22034/kimiahon.2022.310340.1610

·       زرکش، افسانه (1391). علل تاثیر بناهای دولتی و عمومی بر معماری بناهای خصوصی در دوره پهلوی دوم، باغ نظر، 9(22).

·       شفیعی، سحر؛ شقاقی، شهریار؛ زیبان، فرشته (1401). بررسی و تحلیل چگونگی تحولات نماهای شهر تبریز و تاثیر آن در فضاهای شهری از دوران پهلوی تا اکنون 1401، مطالعات میان رشته­ای معماری ایران، 1(2). https://doi.org/10.48301/isias.2022.348633.1026

·       شیرازی، علی اصغر؛ یونسی، میلاد (1399). تاثیر ملی­گرایی بر معماری بناهای حکومتی دوره پهلوی اول، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(4). https://doi.org/10.30495/iic_studies.2021.1917711.1643

·       طوفان، سحر؛ معماري، حسن؛ ستارزاده، داريوش؛ فرامرزي، مهسا (1401)، تأثیر مؤلفه‌های تشكيل­دهنده ابعاد ادراكي مخاطب بر كيفيت معنايي معماري يادمان­هاي معاصر، دوفصلنامه انديشه معماري، 6 (12). https://doi.org/10.30495/aam.2021.1929944.1165

·       كريمي، محمدصادق؛ مرادي، ابراهيم (1399)، بازشناخت ابعاد عيني و ذهني زيبايي­شناسي معماري اسلامي در دوران معاصر، نشريه علمي - پژوهشي مطالعات هنر اسلامي، 16 (37). https://doi.org/10.22051/jias.2020.26442.1402

·       کریمی مشاور، مهرداد (1392)، رويكردها و روش­ها در زيبايي­شناسي شهري، نشريه باغ­نظر، 10 (24).    

·       كوتي، جواهر؛ صابرنژاد، ژاله؛ متين، مهرداد (1402)، استفاده از روش چيدمان فضا در سلسله­مراتب ورودي خانه­هاي تهران اواخر قاجار و پهلوي اول با تأکید بر محرميت، 20 (123). https://doi.org/10.22034/bagh.2023.340243.5312

·       کیانی، مصطفی (1399). تاثیر باستان­گرایی بر معماری دوره پهلوی اول، تاریخ معاصر ایران، 20(32).

·       کیانی،مصطفی (1392). جایگاه هنر آجرکاری تزئینی در معماری دوره پهلوی اول، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 18(1).

·       منصوري، رضوانه؛ حبيب، فرح؛ شاهچراغي، آزاده (1401)، اعتبارسنجي مدل مفهومي متأثر از زيبايي­شناسي محيطي در روح مكان آثار فرهنگي معماري معاصر ايران، مطالعات هنر اسلامی، 47 (19).

·       موسويان، سميه؛ امين­زاده گوهرريزي، بهناز (1401)، تبيين مؤلفه‌های زيبايي­شناسي معماري مبتني بر تجربه مخاطب (موردپژوهی: بناهاي فرهنگي شاخص در شهر تهران)، نشريه باغ نظر، 19 (113). https://doi.org/10.22034/bagh.2022.316886.5057

·       موسويان، سميه؛ امين­زاده گوهرريزي، بهناز؛ شاهچراغی، آزاده (1400)، گونه­شناسي و مقایسة تطبيقي رويكردهاي پژوهشي در مطالعات حوزه زيبايي­شناسي معماري، نشريه باغ نظر، 18 (95). https://doi.org/10.22034/bagh.2021.272186.4800

·       میرزاحسینی، مرتضی؛ سلطان­زاده، حسین (1400). تبیین نقش معماری نازی بر معماری بناهای دولتی ایران (دوره پهلوی اول، بین سال­های 1312 تا 1320)، باغ نظر، 18(95).

·       میری­نژاد، سهیل (1397). رمانتیسم در معماری معاصر ایران (با تاکید بر معماری دوره پهلوی دوم پس از سال 1332 شمسی)، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 18(1).

·       نازی قمی، مسعود (1394). نقدی بر پژوهش­های تفسیری تاریخی در خصوص معماری معاصر ایران نمونه موردی: معماری دوره پهلوی اول، مطالعات معماری ایران، 4(7).

·       نژادابراهیمی، احد؛ فرخی، شهین؛ شب­آهنگ، مهسا (1398). الگوشناسی معماری کارخانه­های صنعتی پهلوی اول در تبریز، نقش جهان، 9(1).

·       نصر، سها (1400). نگاهی به معماری ایران در دوره پهلوی، راه و ساختمان، 18(43).

 

 

 


سکوی نشر دانش

سند یا سکوی نشر دانش ،سامانه ای جهت مدیریت حوزه علمی و پژوهشی نشریات دانشگاه آزاد می باشد

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1404-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]