شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران
محورهای موضوعی : مالی اسلامی
فائق احمدی
1
,
خسرو مرادی شهدادی
2
,
داود خدادادی
3
,
کمال نادعلی
4
1 - گروه مدیریت مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
2 - گروه مدیریت مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
3 - گروه حسابداری، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
4 - گروه مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
کلید واژه: بانکداری اسلامی, تحلیل محتوا, شاخصه‌های ارزیابی,
چکیده مقاله :
هدف: هدف از این پژوهش شناسایی شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران است که بتواند به طور جامع و دقیق عملکرد این نظام بانکی را ارزیابی کند.
روش‌شناسی: این پژوهش دارای رویکرد کیفی باهدف کاربردی و روش اکتشافی است. جامعه آماری شامل خبرگان سیستم بانکی هستند که با روش هدفمند انتخاب و با آنان مصاحبه به‌عمل‌آمده و در نتیجه ابزار گردآوری داده‌ها، مصاحبه می‌باشد. در این تحقیق برای شناسایی شاخص‌ها از تحلیل محتوا، همچنین برای روایی از نظر خبرگان و جهت بررسی پایایی از پایایی بازآزمون استفاده شده که میزان آن 72/72% بوده است.
یافته‌ها: در نتیجه تحلیل محتوای همه مصاحبه‌ها 144 مفهوم کلیدی پس ازحذف مفاهیم تکراری استخراج‌شده که براساس ماهیت و معانی‌شان درقالب 51 مؤلفه و 13 شاخص اصلی دسته‌بندی شده‌اند. شاخصه‌های اصلی شناسایی شده شامل ارتقاءآگاهی واعتماد عمومی به بانکداری اسلامی، آموزش در زمینه بانکداری اسلامی، رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی، نوآوری و استفاده از تکنولوژی در بانکداری اسلامی، توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع، رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، توجه به عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی، استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی، مبارزه با فساد و رانت در عملیات بانکداری، مشارکت در ریسک و سود و زیان، مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی، حمایت از رفاه وتوسعه اقتصادی پایدار، توجه به کیفیت محصولات وخدمات بانکداری اسلامی است.
اصالت/ارزش افزوده علمی: شاخص‌ها و مؤلفه‌ها حاکی از آن است که هدف نظام بانکی در ایران تحقق اصول علمی و اخلاقی بانکداری اسلامی و پیگیری اهدافی چون حفظ عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد و ارائه خدمات شفاف با رعایت موازین شرعی است.
Purpose: The purpose of this study is to identify the evaluation indicators of Islamic banking in Iran that can comprehensively and accurately assess the performance of this banking system.
Methodology: This research adopts a qualitative, applied, and exploratory approach. The statistical population consisted of experts in the banking industry, who were selected using purposive sampling, and data were collected through semi-structured interviews. Content analysis was employed to identify the indicators. Expert opinion was used to establish validity, and test–retest reliability was applied to evaluate reliability, yielding a coefficient of 72.72%.
Findings: Content analysis of all interviews resulted in the extraction of 144 key concepts after removing duplicates. These were categorized into 51 components and 13 main indicators based on their nature and meaning. The primary identified indicators include: enhancing public awareness and trust in Islamic banking; Islamic banking education; compliance with Sharia and jurisprudential principles in banking operations; innovation and adoption of technology in Islamic banking; attention to social justice and equitable distribution of resources; adherence to social and environmental responsibilities; consideration of ethical, human, and cultural factors; establishment of Sharia supervision and compliance mechanisms; combating corruption and rent-seeking in banking operations; participation in risk and profit-loss sharing; fiduciary management in Islamic banking; supporting welfare and sustainable economic development; and emphasis on the quality of Islamic banking products and services.
Originality / Value: The identified indicators highlight that the core goals of the Iranian banking system are to ensure the implementation of scientific and ethical principles of Islamic banking and to pursue objectives such as maintaining social justice, combating corruption, and providing transparent financial services in accordance with Sharia requirements.
Abolhasani Hastiani, A. , Amini Milani, M. , Sharif Moghaddasi, A. and Bayat, R. (2024). Investigating the performance of Islamic banking compared to conventional banking in the selected countries. Quarterly Journal of Quantitative Economics (JQE), 20(4), 180-214. [In Persian]
Ali, M. R., Ratul, M. R., Tisha, R. T., & Islam, M. A. (2021). A comparative performance evaluation of banking industry in Bangladesh: CAMEL rating approach. International Journal of Financial Engineering, 8(01), 2050052.
Alwi, Z., Parmitasari, R. D. A., & Syariati, A. (2021). An assessment on Islamic banking ethics through some salient points in the prophetic tradition. Heliyon, 7(5), e07073.
Bajalan, S. , Fallahpour, S. and Raeesi, S. (2024). Bank’s Credit Portfolio Optimization Using Actuarial Approach and Artificial Neural Networks. Financial Research Journal, 26(3), 710-733. [In Persian]
Colabi, A. M. and Mahmoudi, A. (2023). Influential Factors on Islamic Banking with Emphasis on Entrepreneurship Development. Program and Development Research, 4(1), 7-37. [In Persian]
Dabbagh, R., Golmoradi, H., & Bagri, A. (2019). Financial performance comparison of Islamic and conventional banking in selected countries using the CAMEL model. Quarterly Studies in Banking Management and Islamic Banking, 4(3), 85–114. [In Persian]
Eslami Nosratabadi, H., Tarokh, M. J., & Poorebrahimi, A. (2021). Evaluation of bank branch performance using data mining and expert system approach. Financial Engineering and Portfolio Management, 12(2), 23–49. [In Persian]
Hakimipoor, N. (2019). Providing Composite Index Assessment for Islamic Banking: The Case of Iranian Banks. Islamic Economics, 18(72), 151-182. [In Persian]
Ibrahim, M. H. (2020). Islamic banking and bank performance in Malaysia: an empirical analysis. Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, 6(3), 487-502.
Ledhem, M. A. (2022). Data mining techniques for predicting the financial performance of Islamic banking in Indonesia. Journal of Modelling in Management, 17(3), 896-915.
Maharani, S. N., & Rahmawati, S. A. (2021, January). Measuring Islamic banking performance using Islamic ethics perspective. In Conference on International Issues in Business and Economics Research (CIIBER 2019) (pp. 55-62). Atlantis Press.
Maharani, S. N., Rahmawati, S. A., Syihhabudin, S., & Sin, L. G. (2020). Reconstruction of Islamic Banking Performance Measurement Models: A Critical Thought. Utopía y praxis latinoamericana: revista internacional de filosofía iberoamericana y teoría social, (1), 155-165.
Mirani, A., Rahnama Roodposhti, F., Mousavian, S. A., Madanchi Zaj, M., Ziaei, M. A. (2022).Evaluation and comparative analysis of waqf documents based on shafi'i and imami jurisprudence standards. Advances inFinance and Investment, 3(8), 1-30. [In Persian]
Mohagheghnia, M. J., Alijani, P., & Valimoradi, M. (2023). Evaluating and comparing the financial performance of the banking systems of Iran and Malaysia. Quarterly Studies in Banking Management and Islamic Banking, 8(1), 49–81. [In Persian]
Mohammadzadeh, Y., Ghahremani, H., & Ghodsimab, M. A. (2017). Evaluation of the goals and performance of Islamic banking in Iran and other Islamic countries. Islamic Economics and Banking, 5(17), 7–32. [In Persian]
Parayil Iqbal, U., Jose, S. M., & Tahir, M. (2023). Integrating trust with extended UTAUT model: a study on Islamic banking customers’m-banking adoption in the Maldives. Journal of Islamic marketing, 14(7), 1836-1858.
Peikani, P., Nouri, M., Rahmani, D., Raghayi, N., & Pishvaee, M. S. (2021). Bank performance evaluation using a combined DEA and goal programming approach. 2nd International Conference on New Challenges and Solutions in Industrial Engineering, Management and Accounting, Damghan, Iran. [In Persian]
Pratiwi, I. K. (2024). Behavioral intention to adopt Islamic banking digital services: A modified UTAUT2 approach. Journal of Enterprise and Development (JED), 6(1), 49–63.
Riswanti, N., Setiyaningsih, T. A., & Hartutik, H. (2025). Evaluating the Performance of Bank Syariah Indonesia Using the Maqashid Syariah Index. Asean International Journal of Business, 4(1), 31-46.
Rosmanidar, E., Hadi, A. A., & Ahsan, M. (2021). Islamic banking performance measurement: A conceptual review of two decades. International Journal of Islamic Banking and Finance Research, 5(1), 16-33.
Satyakti, Y. (2023). The effect of applying sustainability (Maqasid Shariah) and competition on Islamic bank financing. Sustainability, 15(17), 12994.
Shaghaghi shahri, V., Akbarian, R., Basirizadeh, S., & Jalalvand, A. (2024). A Historical−Institutional Review of the Obstacles to the Formation of Islamic Banking in Iran. Journal of Economic Essays: an Islamic Approach, 21(41), 169-206. [In Persian]
Tarique, K. M., Islam, R., & Mohammed, M. O. (2021). Developing and validating the components of Maqasid al-Shari’ah-based performance measurement model for Islamic banks. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 14(2), 366-390.
Yousefi, J., Saeedi, P., Bokharaeian Khorasani, M., & Gorganli Davaji, J. (2024). Multi-level Analysisof Success Factors in Islamic Banking with a Structural-Interpretive and Recursive Approach. Advances in Finance andInvestment, 5(2), 29-56. [In Persian]
Zalaghi, H., & Firouzabadtapeh, F. (2018). The study of the impact of accounting estimates on prediction of financial performance and liquidity of firms listed in Tehran Stock Exchange. Operational and Performance Research in Accounting and Auditing, 1(4), 155–175. [In Persian]
Journal of Advances in Finance and Investment Volume 6, Issue 3, 2025 pp. 105-138. Paper type: Research paper
|
Evaluation indicators of Islamic banking in Iran
Faeq Ahmadi1, Khosro Moradi Shahdadi2, Davood Khodadadi3, Kamal Nadali4
Received: 04/11/2024 Accepted: 28/09/2025
Extended Abstract
Introduction
Islamic banking, rooted in Sharia law, aims to provide a system of finance that supports ethical principles, such as the prohibition of usury (interest), excessive risk, and investment in industries considered harmful under Islamic law. The primary goals of Islamic finance include promoting fair and just economic practices, fostering social equity, and supporting sustainable development within the Islamic economic framework. As a critical pillar in the Iranian economy, the Islamic banking system is expected to allocate financial resources effectively, which has implications for various sectors dependent on banking funds and credit. The traditional assessment metrics used for conventional banks focus primarily on financial performance, such as profitability, liquidity, and return on equity. However, these metrics often fall short in reflecting the unique objectives of Islamic banking, particularly regarding compliance with ethical and societal principles. Thus, the lack of a suitable evaluation framework for Islamic banking in Iran can lead to issues in building public trust, assessing bank performance accurately, and attracting investment. This research seeks to bridge this gap by proposing a comprehensive set of evaluation indicators tailored to Islamic banking in Iran. Through these indicators, Islamic banks can enhance transparency, meet stakeholders’ expectations, and contribute to the broader socio-economic development goals within the Islamic framework.
Research Question: This study addresses the following central question:
What are the specific evaluation indicators for Islamic banking in Iran?
Literature Review
Several studies contribute insights into the evaluation criteria required for Islamic banking. For example, Pratiwi (2024) analyzed factors influencing the adoption of digital Islamic banking services in Indonesia. Her study underscored the importance of perceived credit risk and trust in customer adoption, two critical components that could be integrated into Iran’s evaluation framework. In the Maldives, Parayil Iqbal et al. (2023) applied the UTAUT2 model (Unified Theory of Acceptance and Use of Technology) to identify drivers of Islamic banking adoption, finding that trust, social influence, and habitual use of services played significant roles in customer acceptance. Other studies have proposed frameworks based on both Sharia compliance and ethical standards. Satya et al. (2021) developed a model for measuring the performance of Islamic banks that includes ethical and sustainability criteria alongside traditional financial metrics. Their model emphasizes the dual need for profitability and adherence to Islamic ethical principles. Research by Rosmanidar et al. (2021) and Tarique et al. (2021) similarly highlights the need for Sharia-compliant performance indicators that extend beyond financial measures. Mohaghegh Nia et al. (2023) conducted a comparative analysis of Islamic banking in Iran and Malaysia, pointing to areas for improvement in Iran’s system, such as capital quality and operational efficiency. Collectively, these studies suggest a broader, ethically oriented evaluation framework for Islamic banking, suitable for addressing the unique social and ethical dimensions within the Iranian context. This study synthesizes these findings to develop an evaluation framework that aligns with Iran’s specific requirements.
Research Methodology
This research uses a qualitative approach, focusing on content analysis of interviews conducted with ten experts in Islamic banking. The exploratory nature of this study allowed for a deeper understanding of the perspectives and knowledge held by professionals with firsthand experience in Islamic banking practices. The interview questions were structured to cover various aspects of Islamic banking, including:
• The principles guiding Islamic banking and its differentiation from conventional banking
• The challenges Islamic banks face, particularly in Iran’s unique economic environment
• Key factors that have shaped the growth of Islamic banking over the past decade
• The influence of customer and stakeholder perceptions on Islamic banking practices in Iran.
The qualitative data collected were coded and analyzed for recurring themes, ensuring reliability through a high retest reliability rate of 72.72%. By drawing on expert insights, the study could identify a set of indicators that encompass both financial and non-financial dimensions relevant to Iran’s Islamic banking sector.
Results
Through content analysis of the expert interviews, thirteen key themes were identified as essential for evaluating Islamic banking in Iran. These themes provide a comprehensive view of the operational, ethical, and societal roles that Islamic banks must fulfill. Below are the main indicators identified:
1. Improving public awareness and trust in Islamic banking
For the success of Islamic banking, it is necessary to increase public awareness about this type of banking. Education and awareness of the principles of Islamic banking can help increase the trust of customers in this system. Accountability of financial institutions for their decisions and transparency in operations play an important role in gaining the trust of society.
2. Education in the field of Islamic banking
Training employees and customers about the basics of Islamic banking is of great importance. These trainings should include jurisprudential principles, how Islamic financial products work and how to adapt them to the needs of society. Increasing the knowledge and skills of employees helps to improve the quality of banking products and services.
3. Observance of legal and religious principles in banking operations
Observance of jurisprudence and Shariah principles is not only legally necessary, but also increases the credibility and acceptance of this type of banking. Banks must ensure that all their products and services comply with Islamic standards, and in this regard, careful monitoring of their performance is essential.
4. Innovation and use of technology in Islamic banking
Using new innovations and technologies in Islamic banking can help improve efficiency and provide services to customers. Digital systems and fintech tools can provide new opportunities to develop Islamic financial products and enhance customer experience.
5. Attention to social justice and fair distribution of resources
Islamic banking should pay attention to the fair distribution of resources and the support of the weaker sections of the society. These institutions can help economic development by providing loans without interest or with low fees, and at the same time, help reduce the class gap in society.
6. Compliance with social and environmental responsibilities
The social responsibility of banks towards the society and the environment should be in the center of attention. Banks can play an active role in sustainable development by investing in sustainable and green projects and supporting social businesses.
7. Attention to moral, human and cultural factors
Moral, human and cultural factors play an important role in the formation of Islamic banking. Banks should pay attention to the needs and demands of their customers and respect the culture and values of society in the design of products and services.
8. Establishment of Sharia monitoring and enforcement mechanisms
Continuous monitoring of banking activities and their compliance with Shariah standards is of great importance. Establishing Shariah committees and monitoring transactions and contracts can help maintain the credibility of Islamic banking.
9. Fight against corruption and rent in banking operations
Transparency and fight against corruption in Islamic banking is one of the main pillars of this system. Banks should have clear policies for transparency of activities and reporting to customers and regulatory authorities to gain public trust.
10. Participation in risk and profit and loss
Participation in risk and profit and loss, as one of the basic principles of Islamic banking, can help create closer relationships between banks and customers. This approach leads to shared responsibility in investments and creates motivation to improve performance.
11. Trust management in Islamic banking
Trust management in Islamic banking must be done in accordance with Sharia and ethical principles. In their processes, banks should pay special attention to trustworthiness of financial resources and clients' funds.
12. Supporting prosperity and sustainable economic development
Islamic banking should pay attention to supporting the welfare of society and sustainable economic development. This system can help economic growth and prosperity by providing facilities and financial services to small and medium businesses.
13. Attention to the quality of Islamic banking products and services
Attention to the quality of Islamic banking products and services should be at a high level. Providing high-quality services tailored to the needs of customers can increase their satisfaction and trust in the Islamic banking system.
Discussion and Conclusion
The study’s findings underline the importance of incorporating ethical, social, and Sharia-compliant principles into the performance evaluation of Islamic banks. Traditional banking metrics alone are insufficient to capture the unique responsibilities of Islamic banks, as these institutions must balance profitability with adherence to Islamic values. The indicators identified provide a holistic framework that addresses both financial and non-financial aspects of Islamic banking, thus reflecting its broader social mandate. For instance, while conventional banks may focus solely on maximizing shareholder value, Islamic banks must consider the social implications of their investments, ensuring they contribute positively to society. This dual focus requires a robust risk management framework that aligns with Islamic values, avoiding speculative practices and promoting stable growth. Additionally, indicators such as customer satisfaction, transparency, and ethical investment reflect the ethical obligations of Islamic banks, as they strive to build a trustworthy relationship with customers and the community. Practical Implications The evaluation framework proposed by this study can guide Islamic banks in improving their operational practices and aligning more closely with the principles of Islamic finance. By adopting these indicators, Islamic banks in Iran can enhance their credibility, address public concerns, and contribute more effectively to national economic goals. The framework also serves as a tool for regulators to monitor Islamic banks’ compliance with Sharia principles, promoting a standardized approach to evaluation across the sector. Moreover, this framework could foster innovation by encouraging Islamic banks to develop new products and services that meet Sharia requirements while addressing customers’ evolving needs. This adaptability is essential for Islamic banks to remain competitive in an increasingly globalized and technology-driven financial environment.
This study proposes a comprehensive set of evaluation indicators for Islamic banking in Iran, covering thirteen key areas that reflect the unique requirements of Islamic finance. These indicators include both traditional financial metrics and Sharia-based ethical criteria, offering a well-rounded framework for assessing the performance of Islamic banks. By integrating these indicators, Islamic banks can not only improve their internal operations but also align more closely with Islamic ethical standards, fostering trust and supporting sustainable development. The findings highlight the need for Iranian Islamic banks to adopt a more comprehensive evaluation approach that transcends profitability and includes broader societal and ethical impacts. Implementing these indicators will help Iranian Islamic banks strengthen their role in the economy, support social welfare, and build a trustworthy reputation in the eyes of both local and international stakeholders. As Islamic banking continues to evolve, this evaluation framework offers a foundation for more standardized, transparent, and ethical banking practices that align with the principles of Islamic finance.
Future Research
Future studies could expand on this framework by exploring how digital transformation and emerging technologies, such as blockchain and AI, could further enhance Sharia-compliance and operational efficiency in Islamic banks. Additionally, comparative studies between Iranian Islamic banks and those in other countries, like Malaysia and Indonesia, could provide valuable insights for refining this evaluation model and identifying best practices globally.
Conflicts of interest: No conflicts of interest are declared by the authors.
Keywords: Content Analysis, Evaluation Indicators, Islamic Banking.
JEL Classification: G; G21.
پیشرفت‌های مالی و سرمایه‌گذاری
سال ششم، پاییز 1404 - شماره 3
صفحات 138-105
نوع مقاله: پژوهشی
شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران
فائق احمدی5، خسرو مرادی شهدادی6، داود خدادادی7، کمال نادعلی8
تاریخ دریافت: 14/08/1403 تاریخ پذیرش: 06/07/1404
چکیده
روش‌شناسی: این پژوهش دارای رویکرد کیفی باهدف کاربردی و روش اکتشافی است. جامعه آماری شامل خبرگان سیستم بانکی هستند که با روش هدفمند انتخاب و با آنان مصاحبه به‌عمل‌آمده و در نتیجه ابزار گردآوری داده‌ها، مصاحبه می‌باشد. در این تحقیق برای شناسایی شاخص‌ها از تحلیل محتوا، همچنین برای روایی از نظر خبرگان و جهت بررسی پایایی از پایایی بازآزمون استفاده شده که میزان آن 72/72% بوده است.
یافته‌ها: در نتیجه تحلیل محتوای همه مصاحبه‌ها 144 مفهوم کلیدی پس ازحذف مفاهیم تکراری استخراج‌شده که براساس ماهیت و معانی‌شان درقالب 51 مؤلفه و 13 شاخص اصلی دسته‌بندی شده‌اند. شاخصه‌های اصلی شناسایی شده شامل ارتقاءآگاهی واعتماد عمومی به بانکداری اسلامی، آموزش در زمینه بانکداری اسلامی، رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی، نوآوری و استفاده از تکنولوژی در بانکداری اسلامی، توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع، رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، توجه به عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی، استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی، مبارزه با فساد و رانت در عملیات بانکداری، مشارکت در ریسک و سود و زیان، مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی، حمایت از رفاه وتوسعه اقتصادی پایدار، توجه به کیفیت محصولات وخدمات بانکداری اسلامی است.
اصالت/ارزش افزوده علمی: شاخص‌ها و مؤلفه‌ها حاکی از آن است که هدف نظام بانکی در ایران تحقق اصول علمی و اخلاقی بانکداری اسلامی و پیگیری اهدافی چون حفظ عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد و ارائه خدمات شفاف با رعایت موازین شرعی است.
کلیدواژه‌ها: بانکداری اسلامی، تحلیل محتوا، شاخصه‌های ارزیابی.
طبقه‌بندی موضوعی: G;G21.
1- مقدمه
تخصیص وجوه به بخش‌های مختلف اقتصادی و اعطای تسهیلات یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های بانک‌ها می‌باشد (Bajalan et al., 2024). از سویی اتخاذ این تصمیمات رابطه مستقیمی با ارزیابی عملکرد بنگاه اقتصادی دارد. ارزیابی عملکرد بنگاه اقتصادی نیز نیازمند شاخص‌ها و معیارهایی است که در دو مجموعه شاخصه‌های مالی و غیرمالی طبقه‌بندی می‌شود (Zalaghi and Firouzabadtapeh, 2018). باتوجه‌به پيشرفت روزافزون صنعت بانكداري و افزايش تأثير اين صنعت بر رشد و توسعه اقتصادي، بررسي جنبه‌هاي مختلف عملكرد بانك‌ها و ارزیابی آنها به يافتن مشكلات و مديريت بهتر بانك‌ها كمك بسياري مي‌كند (Mohaqeqnia et al., 2023). سیستم پولی و بانکی در اقتصاد هر جامعه‌ای مانند رگ‌های بدن، نقش حیاتی در جریان درست و موردنیاز پول در اقتصاد دارد. ازاین‌رو در علم اقتصاد و همچنین در دین اسلام توجه ویژه به این بخش شده است. اهداف سیستم پولی و بانکی اسلام را می‌توان در متون اصلی و چارچوب مدیریت اجتماعی این دین جستجو کرد (Mohammadzadeh et al., 2017).
به دلیل گسترش روزافزون صنعت بانکداری و درگیرشدن هر چه بیشتر مسائل اقتصادی با نظام بانکی، موضوع بانکداری اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. در سنوات گذشته، بانکداری اسلامی توانسته است توجه جهانیان را بیش‌ازپیش به خود جلب نماید. تقاضا برای بانک‌های اسلامی و نهادهای مالی اسلامی، به‌خصوص در ساله‌های اخیر، روندی روبه‌رشد داشته است. ویژگی بانکداری اسلامی، حذف ربا همراه با تأکید بسیار بر توزیع عادلانه‌تر درآمد و ثروت و خودداری از ورود به حیطه عملیات نامشروع و نامطلوب می‌باشد، به‌گونه‌ای که امروزه در اکثر کشورهای اسلامی و حتی برخی از کشورهای غیرمسلمان، بانک‌های بدون ربا حضور فعال دارند (Yousefi et al., 2024).
یکی از چالش‌های اصلی در زمینه ابزارهای مالی اسلامی، عدم رعایت دقیق ضوابط شرعی و تلاش برای توجیه شرعی معاملات ربوی و غرری است. برخی محققان اسلامی ممکن است برای استفاده از ابزارهای متعارف در بازار پول یا سرمایه، به توجیه شرعی این ابزارها پرداخته و حتی با تغییر نام، سعی در تطبیق آنها با آموزه‌های اسلامی داشته باشند. این رویکرد می‌تواند به انحراف از اصول بانکداری اسلامی منجر شود (Mirani et al., 2022). بر خلاف بانکداری متعارف که هدف اصلی در آن حداکثرسازی سود بر اساس تسهیلات ارائه شده می‌باشد، بانک‌های اسلامی بر اساس قوانین و قواعد فقه اسلامی که در آن استفاده از بهره تحریم شده است، عمل می‌کنند (Abolhasani Hastiani et al., 2024). بنیان اصلی بانکداری اسلامی در زمینه مالی اسلامی شامل پنج اصل است که عبارت‌اند از: ممنوعیت ربا (اضافه بر قرضی است که از قبل شرط شده باشد. این عمل در مالیه اسلامی ممنوع است، زیرا از نظر اسلامی هر نوع افزایش مالی که بدون ریسک یا مشارکت در سود و زیان باشد، به‌عنوان ربا شناخته می‌شود و ایجاد عدم عدالت در جامعه می‌کند)، غرر (به معنای ریسک و عدم قطعیت در معاملات است و با قواعد فقهی میسر (قمار و سفته‌بازی)، ضرر و ضرار (عدم واردکردن ضرر به دیگران) و اکل مال بالباطل (خوردن مال مردم به باطل) ارتباط دارد. تمامی این قواعد به‌ویژه در زمینه معاملات مالی، بر لزوم شفافیت و عدالت تأکید دارند و از هر گونه فعالیت‌هایی که باعث ایجاد ضرر یا ظلم به طرفین معامله می‌شود، جلوگیری می‌کنند)، تأمین مالی برای بخش‌های غیرقانونی (مثل اسلحه، مواد مخدر، الکل و گوشت خوک)، اصل مشارکت در سود و زیان در برخی عقود (عقود مشارکت مانند مضاربه و مشارکت)، و پنجم اینکه تمام معاملات باید پشتوانه‌ای از یک معامله اقتصادی واقعی داشته باشند که شامل دارایی‌های ملموس است. بر اساس این اصول پنج‌گانه، تأثیر آنها بر اخلاق کسب‌وکار بانکداری اسلامی می‌تواند ریسک کمتری نسبت به بانک‌های سنتی ایجاد کند (Satyakti, 2023). امروزه بانکداری اسلامی، خدماتی منحصربه‌فرد در کشورهای اسلامی است و راه‌حلی برای ارائه سرمایۀ اولیه، در ایجاد کسب‌وکارها، در سراسر جهان درحال‌توسعه است. بانکداری اسلامی، به‌عنوان واسطه در جمع‌آوری و توزیع وجوه در جامعه، سرمایه‌های جدید و توسعۀ کسب‌وکارهای نوآورانه را جهت‌دهی می‌کند. بانک‌ها، نه‌تنها ابزاری جهت قرار دادن وجوه با رشد واقعی اقتصاد، تشویق می‌کنند؛ بلکه انتظار می‌رود که بانک بتواند، خدمات مشاوره‌ای مالی و سرمایه‌گذاری را جهت توسعۀ فعالیت‌های کارآفرینانه فراهم نماید. درواقع، بانکداری اسلامی هم به دنبال سود است و هم هدفش انجام کارکردهای اجتماعی و حمایت از فعالیت‌های مولد در کسب‌وکار است (Colabi and Mahmoudi, 2023).
در همین راستا، دستور کار اخلاقی باید به‌عنوان زیربنای تمامی سازمان‌های اسلامی، ازجمله بانکداری اسلامی، در نظر گرفته شود. بانکداری اسلامی نماد اصلی اقتصاد اسلامی است. بااین‌حال، برخی محققان به دلیل نبود یکپارچگی اخلاقی برجسته و تأکید بیش از حد بر ایمان یا مسائل حقوقی، این موضوع را مورد انتقاد قرار داده‌اند. برای تنظیم عملیات بانکداری اسلامی به‌گونه‌ای که مطابق با دیدگاه‌های فقهای سنتی اسلامی باشد، نیاز به بحث‌های چند پارادایمی درباره دین و مدیریت مدرن شرکت‌ها وجود دارد. فقهای اسلامی همواره تلاش می‌کنند تا دغدغه‌های اخلاقی را قبل از تبدیل‌شدن به قوانین مثبت، در گفتمان‌های حقوق اسلامی تطبیق دهند (Alwi et al., 2021).
در ایران اما بعد از انقلاب اسلامی، تحقق بانکداری اسلامی در سیستم بانکی کشور یکی از موضوعات مهم در حوزه بانکی کشور بوده است. اهداف بانکداری اسلامی را می‌توان به دو بخش، یکی رعایت موازین فقهی اسلام و دیگری دستیابی به اهداف نظام اقتصاد اسلامی تقسیم‌بندی کرد (Hakimipoor, 2019). در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «رسالت نظام اسلامی عینیت‌بخشیدن به مبانی اعتقادی نظام اسلامی است»؛ بنابراین نظام اسلامی به‌منظور دستیابی به این هدف، بایست در فرایند نهادسازی و طراحی سیستم‌های اجتماعی و اقتصادی، همواره تأکید و توجه لازم را به مبانی اعتقادی نظام اسلامی، احکام اجتماعی اسلام، فقه حکومتی و عدالت اقتصادی داشته باشد. بدین ترتیب سیستم بانکداری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که مطابق با اهداف اقتصاد اسلامی و قانون اساسی کشور باشد (Shaghaghi shahri et al., 2024).
بانکداری اسلامی به‌عنوان بخشی از صنعت مالی حلال باید مطابق با آنچه در قانون اسلامی تعیین‌شده است عمل کند (Maharani and Rahmawati, 2021). بانکداری اسلامی نوعی فعالیت بانکی مطابق با احکام فقهی اسلام است. تجهیز و تخصیص منابع و خدمات بانکی در این نوع بانکداری در چارچوب اصول و ضوابط از عمومی و اختصاصی حاکم بر معاملات تعریف می‌شود و درصدد است به‌عنوان بخشی از نظام اقتصاد اسلامی، در راستای اهداف آن نظام برای تحقق توزیع بهینه درآمد، رشد، پیشرفت، خوداتکایی و استقلال حرکت کند (Hakimipoor, 2019). اصل انطباق فعالیت‌های نظام بانکی با آموزه‌های اقتصاد اسلامی از اصول بنیادین نظام بانکی و تأمین مالی اسلامی است و شاید مهم‌ترین دغدغه و انگیزه تغییر نظام بانکی کشور به بانکداری بدون ربا نیز همین باشد. عملکرد نظام بانکی در سه دهه اخیر ابهاماتی را در اسلامی بودن نظام بانکی نشان می‌دهد؛ بر همین اساس معرفی شاخصه‌های کمی و معیّن، جهت نظارت بر امر انطباق فعالیت‌های نظام بانکی با اصول و موازین اسلامی امری بسیار ضروری است (Hakimipoor, 2019).
رشد قابل‌ملاحظه صنعت بانكداري اسلامی در سال‌هاي اخير موجب شده توجه زيادي به عملكرد نسبي هر دو نظام بانكداري اسلامی و متعارف صورت پذيرد. از روش‌هاي ارزيابي و سنجش آنها، بررسي عوامل تأثيرگذار بر عملكرد آن‌هاست. در سال‌هاي اخير به‌صورت موردي، در زمینه عوامل مؤثر بر بانكداري اسلامی در بعضي كشورها مطالعاتي صورت‌گرفته و تفاوت‌های آنها نمایش‌داده‌شده است. به طور مثال دررابطه‌با بانكداري اسلامی و متعارف در كشورهايي نظير امارات، مصر، مالزي و غيره تحقيقاتي انجام‌شده و از شاخص‌هاي خاصي براي دو نوع بانكداري به لحاظ كاربردي مقايسه شده است (Dabbagh et al., 2019). از سویی دیگر عملکرد بانک توسط عوامل مختلفی به‌ویژه عواملی که به ویژگی‌های خاص بانک و محیط کلان اقتصادی که یک بانک تحت آن فعالیت می‌کند، مربوط می‌شود. عوامل اصلی بانکی که در تحقیقات پیشین در نظر گرفته‌شده‌اند عبارت‌اند از اندازه بانک، سرمایه، کارایی هزینه، تنوع و قدرت بازار، رشد تولید ناخالص داخلی و تورم (Ibrahim, 2020). مشخص است که ارزیابی عملکرد یا تعیین نوع شاخص‌ها عمدتاً بر اساس جنبه‌های مالی عنوان‌شده است (Dabbagh et al., 2019) که خود یک نقص در راستای تعیین شاخصه‌های عملکردی است. درمجموع نظر به اینکه در دهه اخير توسعه صنعت بانكداري اسلامی در سطح بین‌المللی با رشد چشمگيري مواجه بوده است و انواع مختلفي از مؤسسات مالي اسلامی (شامل بانك‌هاي اسلامی) در كشورهاي مختلف اسلامی و غیراسلامی تشکیل‌شده‌اند و به فعاليت مشغول‌اند لذا اجراي سيستم بانكداري اسلامی مي‌تواند منجر به تغيير در شاخص‌هاي مالي بانك‌ها شود كه با ارزيابي اين شاخص‌ها مي‌توان عملكرد سيستم بانكي را دررسیدن به چشم‌اندازهای بانكداري اسلامی سنجيد (Mohammadzadeh et al., 2017).
پژوهش‌های متعددی در زمینه بانکداری اسلامی به بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش و عملکرد این نوع بانکداری پرداخته‌اند که به شناخت شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران کمک می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، پژوهش پراتیوی (Pratiwi, 2024) و ایکبال پاریل و همکاران (Parayil Iqbal et al., 2023) نشان دادند که متغیرهایی مانند اعتبار درک شده، ریسک درک شده و اعتماد، نقش مهمی در پذیرش خدمات بانکداری اسلامی دیجیتال دارند. این یافته‌ها می‌توانند به بهبود سیستم‌های دیجیتال بانکداری اسلامی در ایران کمک کنند. مهارانی و رحماواتی (Maharani and Rahmawati, 2021) با ارائه مدل سنجش عملکرد مبتنی بر شریعت و مقاصد اخلاقی، نشان دادند که عملکرد مالی نباید تنها معیار ارزیابی باشد، بلکه معیارهای اخلاقی و توسعه پایدار نیز باید مدنظر قرار گیرند. پژوهش‌های رُسمانیدار و همکاران (Rosmanidar et al., 2021) و طارق و همکاران (Tarique et al., 2021) بر روی مدل‌های ارزیابی عملکرد مبتنی بر اهداف شریعت تمرکز کرده‌اند که می‌توانند به توسعه چارچوب‌های ارزیابی عملکرد بانک‌های اسلامی در ایران کمک کنند. همچنین، مطالعه محققنیا و همکاران (Mohaqeqnia et al., 2023) با مقایسه عملکرد مالی بانک‌های ایران و مالزی، نقاط قوت و ضعف بانک‌های ایرانی را نشان داده و می‌تواند به بهبود عملکرد آنها کمک کند. این پژوهش‌ها به‌طورکلی نشان می‌دهند که برای ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران، باید به ترکیبی از معیارهای مالی، اخلاقی و توسعه پایدار توجه کرد.
بانکداری اسلامی به‌عنوان یک نظام مالی مبتنی بر اصول شریعت اسلام، در ایران با هدف جایگزینی نظام بانکی متعارف و تطابق با موازین اسلامی شکل گرفته است. بااین‌حال، ارزیابی عملکرد و کارایی این نظام بانکی نیازمند شاخصه‌های دقیق و جامعی است که بتواند ابعاد مختلف آن را بسنجد. مسئله اصلی این تحقیق، شناسایی و تدوین شاخصه‌های مناسب برای ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران است. با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته، هنوز شاخصه‌های استاندارد و مورد اجماعی که بتواند تمامی جنبه‌های بانکداری اسلامی را پوشش دهد، وجود ندارد. این موضوع باعث شده است که ارزیابی‌های انجام‌شده ناقص یا ناکارآمد باشند و نتوانند به طور دقیق عملکرد بانک‌های اسلامی را در ایران تحلیل کنند. پژوهش‌های پیشین در حوزه بانکداری اسلامی عمدتاً بر مبانی نظری متمرکز بوده‌اند و کمتر به تدوین شاخصه‌های عملیاتی و کاربردی برای ارزیابی پرداخته‌اند. همچنین، بسیاری از این مطالعات از شاخصه‌های عمومی استفاده کرده‌اند که با ویژگی‌های خاص بانکداری اسلامی سازگاری کامل ندارند. این خلأ باعث شده است که نتوان به طور دقیق عملکرد بانک‌های اسلامی را در ایران ارزیابی کرد و نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی نمود. تحقیق حاضر با هدف پر کردن این خلأ، به دنبال طراحی و ارائه شاخصه‌های اختصاصی و متناسب با بانکداری اسلامی در ایران است که بتواند به طور جامع و دقیق عملکرد این نظام بانکی را ارزیابی کند. این شاخص‌ها نه‌تنها به بهبود عملکرد بانک‌ها کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند به سیاست‌گذاران و نهادهای نظارتی در تصمیم‌گیری‌های بهتر یاری رسانند. از سویی، این پژوهش ازآن‌جهت اهمیت دارد که با تدوین شاخصه‌های دقیق و متناسب با بانکداری اسلامی در ایران، امکان ارزیابی جامع و عادلانه‌ای از عملکرد این نظام بانکی فراهم می‌شود. این شاخص‌ها نه‌تنها به بهبود شفافیت و کارایی بانک‌های اسلامی کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند به سیاست‌گذاران و نهادهای نظارتی در اتخاذ تصمیم‌های بهتر و اصلاح ساختارهای موجود یاری رسانند. از سوی دیگر، انجام این پژوهش ضروری است، زیرا در صورت عدم تدوین شاخصه‌های مناسب، ارزیابی‌های انجام‌شده ناقص و ناکارآمد خواهند بود و این موضوع می‌تواند به تداوم مشکلات ساختاری، کاهش اعتماد عمومی و ناکارایی در تحقق اهداف بانکداری اسلامی منجر شود؛ بنابراین، انجام این تحقیق برای پیشبرد اهداف بانکداری اسلامی و رفع چالش‌های موجود در این حوزه اجتناب‌ناپذیر است.
در مجموع و باتوجه‌به مطالب ارائه‌شده، در این پژوهش به این سؤال اساسی پاسخ داده خواهد شد که شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران چیست؟
2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش
ریسوانتی و همکاران (Riswanti et al., 2025) ارزیابی عملکرد بانک شریعت اندونزی با استفاده از شاخص مقاصد شریعت را مطالعه نمودند. این مطالعه با هدف ارزیابی عملکرد بانک شریا اندونزی با استفاده از شاخص مقاصد شریعت برای دوره 2021-2023 انجام شده است. یافته‌ها نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه این شاخص از 91/6 در سال 2021 به 11/4 در سال 2023 است که نیاز به بهبود در آموزش افراد، ارتقای عدالت و حفظ رفاه عمومی را برجسته می‌کند. پراتیوی (Pratiwi, 2024) قصد رفتاری برای اتخاذ خدمات دیجیتال بانکداری اسلامی را مطالعه نمود. این تحقیق از رویکرد کمی برای آزمون و اعتبارسنجی فرضیه‌های فرموله شده استفاده می‌کند. جامعه موردمطالعه مشتریان بانک‌های اسلامی در اندونزی است. برای انتخاب نمونه، از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد، با معیار ورود پاسخ‌دهندگان باید مشتریان بانک اسلامی باشند که از خدمات بانکداری اسلامی دیجیتال استفاده کرده‌اند. داده‌ها از 373 مشتری بانک اسلامی از طریق گوگل فرم آنلاین جمع‌آوری شد. روش تحلیل داده‌های مورداستفاده در این تحقیق روش حداقل مربعات جزئی است که با استفاده از نرم‌افزار SmartPLS انجام‌شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تقریباً تمام متغیرهای UTAUT2 به طور قابل‌توجهی بر پذیرش خدمات بانکداری اسلامی دیجیتال توسط مشتریان تأثیر می‌گذارد. به طور خاص، اعتبار درک شده به طور قابل‌توجهی بر پذیرش این خدمات توسط مشتریان تأثیر می‌گذارد و به طور مشابه، ریسک درک شده به طور قابل‌توجهی بر پذیرش مشتریان از خدمات بانکداری اسلامی دیجیتال تأثیر می‌گذارد. ایکبال پاریل و همکاران (Parayil Iqbal et al., 2023) ادغام اعتماد با مدل UTAUT2: مطالعه‌ای در موردپذیرش بانکداری الکترونیکی مشتریان بانکداری اسلامی در مالدیو را به انجام رسانیدند. در این پژوهش یک طرح تحقیق توضیحی استفاده شد و یک نظرسنجی آنلاین برای جمع‌آوری پاسخ‌ها از مشتریان بانکداری اسلامی انجام شد. درمجموع از 329 پاسخ تکمیل‌شده برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش حداقل مربعات جزئی و برای تحلیل وابسته به تعدیل از تحلیل چند گروهی استفاده شد. اعتماد به طور مثبت و قابل‌توجهی بر قصد رفتاری اتخاذ بانکداری در بین مشتریان بانکداری اسلامی تأثیر می‌گذارد. علاوه بر این، نفوذ اجتماعی، امید به تلاش، انگیزه لذت‌جویانه و عادات به طور معناداری بر نیات رفتاری مشتریان بانکداری اسلامی تأثیر می‌گذارد. مهارانی و رحماواتی (Maharani and Rahmawati, 2021) به اندازه‌گیری عملکرد بانکداری اسلامی با استفاده از دیدگاه اخلاق اسلامی پرداختند. بعد مالی اولویت اول و تنها در سنجش موفقیت و دستاوردهای بانک‌های اسلامی نباشد. مدل سنجش عملکرد مبتنی بر شریعت مقاصد، ویژگی‌های مالی و توسعه پایدار را در ابعاد فردی، اقتصادی، اکولوژیکی و اجتماعی گرد هم می‌آورد. رُسمانیدار و همکاران (Rosmanidar et al., 2021) سنجش عملکرد بانکداری اسلامی: مروری مفهومی در دو دهه را مطالعه نمودند. نتایج تحلیل نشان داد که روند پژوهشی عملکرد بانکداری اسلامی در مجلات معتبر در ساله‌های اخیر رو به افزایش است. اکثر مطالعات انجام‌شده در دو دهه اخیر بر روی عملکرد و حاکمیت شرکتی بانک‌های اسلامی و مقایسه بین بانک‌های اسلامی و متعارف بر اساس نسبت‌های عملکرد مالی و جنبه اهداف شریعت متمرکز بوده است. طارق و همکاران (Tarique et al., 2021) به تدوین و اعتبارسنجی مؤلفه‌های مدل سنجش عملکرد مبتنی بر اهداف شریعت برای بانک‌های اسلامی پرداختند. نتیجه اصلی کار حاضر یک مدل ارزیابی عملکرد مبتنی بر اهداف شریعت برای بانک‌های اسلامی است. در آغاز کار، چهارچوب‌های امام غزالی و ابوزهرا باهم ترکیب شدند. مدل ترکیبی شامل ابعاد، عناصر و معیارهای متناظر سه مؤلفه عدالت، آموزش و مصلاح است. لدهم (Ledhem, 2022) تکنیک‌های داده‌کاوی برای پیشینی عملکرد مالی بانکداری اسلامی در اندونزی را مطالعه نمود. نتایج تجربی نشان داد که وظیفه بهینه برای پیش‌بینی عملکرد مالی بانکداری اسلامی در اندونزی، تکنیک KNN است که بهترین دقت پیش‌بینی را ارائه می‌دهد و دانش بهینه را از عملکرد مالی عوامل تعیین‌کننده بانکداری اسلامی در اندونزی به دست می‌دهد. مهارانی و همکاران (Maharani et al., 2020) به بازسازی مدل‌های سنجش عملکرد بانکداری اسلامی پرداختند. این مقاله تفکر انتقادی مرتبط با سنجش عملکرد بانک‌های اسلامی را از منظر چند دیدگاه اعم از مدل‌های اندازه‌گیری حقوقی، اجتماعی- فرهنگی و انتظاری ارائه می‌کند. ارزیابی عملکرد در بانک‌های متعارف و شریعت معمولاً تنها از طریق اندازه‌گیری عملکرد مالی با استفاده از نسبت‌های CAMELS و RGEC مشاهده می‌شود. محققنیا و همکاران (Mohaqeqnia et al., 2023) به ارزیابی و مقایسه عملکرد مالی نظام بانکداری ایران و نظام بانکداری مالزی پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که بانک‌های مالزی از بُعد کیفیت سرمایه، سودآوری، کارایی کارکنان در مدیریت بهتر بدهی‌های بانک، به‌کارگیری از ظرفیت بانک برای درآمدزایی و سودآوری برای بانک و سهامداران، عملکرد بهتری داشته است و در مقابل بانک‌های ایران، ازنظر نسبت‌های اهرمی، سود پرداختی به سپرده‌ها، حاشیه عملیاتی، تسهیلات به دارایی و جذب سپرده‌های غیر دیداری بهتر عمل کرده است.
بر اساس بررسی پیشینه‌های پژوهش، نوآوری پژوهش حاضر در تمرکز انحصاری بر شاخصه‌های مبتنی بر شریعت در ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران نهفته است. برخلاف مطالعات پیشین که اغلب از ترکیب معیارهای مالی، اقتصادی و شرعی برای سنجش عملکرد بانک‌های اسلامی استفاده کرده‌اند، این پژوهش چارچوبی ارائه می‌دهد که به طور کامل مبتنی بر اصول و ضوابط شریعت بوده و تمامی شاخصه‌های آن بر اساس مبانی فقهی و اصول بانکداری اسلامی تدوین شده است. این رویکرد، امکان ارزیابی دقیق‌تر میزان انطباق بانک‌های اسلامی ایران با موازین شرعی را فراهم می‌آورد و می‌تواند مبنایی برای بهبود سیاست‌گذاری و تنظیم مقررات در این حوزه باشد.
3- روش‌شناسی پژوهش
این پژوهش دارای رویکرد کیفی بوده و ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر روش اکتشافی است. جامعه آماری شامل خبرگان سیستم بانکی در بخش بانکداری اسلامی است که با 10 نفر از خبرگان تا اشباع به روش هدفمند، مصاحبه به عمل آمد. ابزار گردآوری داده‌ها نیز مصاحبه است. در ادامه برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل محتوا استفاده شد. برای بررسی روایی در فرآیند کدگذاری، از درگیری مداوم و مشارکت با اعضای پژوهش شامل 2 نفر از اساتید و 3 نفر از خبرگان در زمینه موردمطالعه استفاده شد. این افراد فرایند کدگذاری را بازبینی کردند و نقطه نظرات ارائه‌شده توسط ایشان در فرآیند کدگذاری اعمال شد. در این تحقیق جهت بررسی پایایی کدگذاری‌ها، از پایایی باز آزمون استفاده شد. پایایی باز آزمون کل برابر با 72/72% بوده و از 60% بیشتر است لذا می‌توان نتیجه گرفت پایایی کدگذاری‌های این تحقیق تائید می‌شود. این مفاهیم در جدول (1)، جدول (2) و رابطه (1) توضیح داده‌شده است.
جدول (1) ویژگی‌های نمونه و مدت‌زمان در مصاحبه Table (1) Characteristics of the sample and duration of the interview | ||||||||
جنسیت | تحصیلات | سن | رشته تحصیلی | مدت‌زمان مصاحبه | ||||
مرد | زن | ارشد | دکتری و دانشجوی دکتری | کمتر از 40 | بالاتر از 40 | مدیریت | حسابداری و مالی | 18 ساعت |
7 | 3 | 4 | 6 | 4 | 6 | 5 | 5 | |
|
Table (2) Test-retest reliability | ||||
عنوان مصاحبه | تعداد کل کدها | تعداد توافقات | تعداد عدم توافقات | پایایی باز آزمون (درصد) |
N1 | 106 | 39 | 19 | 58/73% |
N2 | 81 | 29 | 10 | 6/71% |
مجموع | 187 | 68 | 29 | 72/72% |
| |||
جدول (3) کدگذاری باز مصاحبه شماره 2 Table (3) Open coding, interview #2 | |||
کد مفاهیم | نشانگرها | نکات کلیدی | ردیف |
تأثیر توزیع عادلانه بر رضایت مشتریان | A2B1 | توزیع عادلانه فرصت‌ها و منابع بین مشتریان، کلید موفقیت در ایجاد رضایت مشتریان است. | 1 |
اهمیت عدالت به‌عنوان اصل اساسی در دریافت کارمزدها | A2B2 | عدالت در دریافت کارمزدها (هزینه‌های خدمات مالی منصفانه، متناسب با خدمت ارائه‌شده) باید به‌عنوان یک اصل اساسی در نظام‌های مالی اسلامی مطرح باشد. | 2 |
پاسخگویی به سؤالات شرعی مشتریان | A2B3 | پاسخگویی به سؤالات شرعی مشتریان یکی از مهم‌ترین عوامل در جلب‌اعتماد به بانکداری اسلامی است. | 3 |
اهمیت عدالت به‌عنوان اصل بنیادین در تخصیص منابع بانکی | A2B4 | عدالت در تأمین و تخصیص منابع بانکی باید به‌عنوان یک اصل بنیادین در نظام مالی مطرح شود. | 4 |
اهمیت توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی در سیاست‌های بانکداری | A2B5 | توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی باید در سیاست‌های بانکداری اسلامی موردتأکید قرار گیرد. | 5 |
رعایت اصول فقهی در فعالیت‌های بانکی | A2B6 | رعایت اصول فقهی در تمامی فعالیت‌های بانکی، پایه‌گذار مشروعیت و اعتبار نظام بانکی اسلامی است. | 6 |
اهمیت گنجاندن ارزش‌های حقوق اخلاقی در سیاست‌های بانکی | A2B7 | توجه به ارزش‌های حقوق اخلاقی باید در سیاست‌های بانکی اسلامی گنجانده شود. | 7 |
ایجاد اعتماد عمومی | A2B8 | نظام بانکی اسلامی باید اولویت خود را بر جلب‌اعتماد عمومی قرار دهد تا در بین مردم جایگاه پایدار پیدا کند. | 8 |
تأثیر رعایت ارزش‌های اسلامی بر اعتماد مشتریان | A2B9 | رعایت ارزش‌های اسلامی در معاملات مالی موجب افزایش اطمینان و اعتماد مشتریان می‌شود. | 9 |
تأثیر رعایت حقوق انسانی بر اعتماد مشتریان | A2B10 | رعایت حقوق انسانی مشتریان می‌تواند به ایجاد اعتماد و وفاداری پایدار کمک کند. | 10 |
تأثیر عوامل فرهنگی بر پذیرش خدمات بانکی | A2B11 | توجه به عوامل فرهنگی در طراحی خدمات بانکی می‌تواند به افزایش‌پذیرش و استفاده از این خدمات کمک کند. | 11 |
آگاهی کارکنان از اصول بانکداری اسلامی | A2B12 | آگاهی کارکنان از اصول بانکداری اسلامی از طریق آموزش‌های مداوم، به بهبود عملکرد آنها کمک می‌کند. | 12 |
تأثیر اصول اخلاقی بر اعتماد و وفاداری مشتریان | A2B13 | توجه به اصول اخلاقی در تعاملات بانکی می‌تواند به افزایش اعتماد و وفاداری مشتریان کمک کند. | 13 |
ایجاد سیستم‌های شفاف برای مبارزه با فساد و رانت‌خواری | A2B14 | مبارزه با فساد و رانت‌خواری در بانکداری اسلامی نیازمند ایجاد سیستم‌های شفاف و پاسخگو است. | 14 |
رعایت اصول بانکداری اسلامی با دوری از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی
| A2B15 | اجتناب از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی، از مهم‌ترین اصول بانکداری اسلامی به شمار می‌آید. | 15 |
جدول (4) کدگذاری باز مصاحبه شماره 6 Table (4) Open coding, interview #6 | |||
کد مفاهیم | نشانگرها | نکات کلیدی | ردیف |
آموزش نیروی انسانی در بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی | A6B1 | آموزش نیروی انسانی در زمینه بانکداری اسلامی و اصول حکمرانی شرکتی، به ایجاد مدیریت مؤثر و عادلانه کمک می‌کند. | 1 |
توانمندی در مدیریت چالش‌های فناوری اطلاعات از طریق مکانیزم‌های علمی و شرعی | A6B2 | وجود مکانیزم‌های علمی و شرعی، امکان مدیریت چالش‌های فناوری اطلاعات را فراهم می‌کند. | 2 |
تبدیل پایبندی به اصول بانکداری اسلامی به فرهنگ‌سازمانی | A6B3 | سازمان‌ها باید محیطی را فراهم کنند که پایبندی کارکنان به اصول بانکداری اسلامی به یک فرهنگ‌سازمانی تبدیل شود. | 3 |
ضرورت برنامه‌های مؤثر برای تحقق فقرزدایی | A6B4 | فقرزدایی نیازمند اجرای برنامه‌های مؤثر اقتصادی و اجتماعی است | 4 |
افزایش شفافیت و اعتماد مشتریان از طریق رعایت اصول فقهی | A6B5 | پایبندی به اصول فقهی، موجب افزایش شفافیت و اعتماد مشتریان به بانکداری اسلامی می‌شود. | 5 |
جلوگیری از رشوه با قوانین سخت‌گیرانه | A6B6 | تدوین و اجرای قوانین و مقررات سخت‌گیرانه، مانع از بروز هرگونه رشوه‌خواری در بانکداری اسلامی می‌شود. | 6 |
نظارت شرعی برای پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی | A6B7 | نظارت شرعی قوی بر عملکرد بانک‌ها، تضمین‌کننده پرهیز از هرگونه عملیات مشکوک به ربوی است. | 7 |
تنوع انتخاب در خدمات مالی از طریق ابزارهای جدید مالی اسلامی | A6B8 | ابزارهای جدید مالی اسلامی می‌توانند به مشتریان گزینه‌های متنوعی ارائه دهند. | 8 |
نقش نظارت مستقل در جلوگیری از تبعیض در توزیع | A6B9 | نظارت مستقل بر توزیع سود و زیان، به جلوگیری از تبعیض و نابرابری کمک می‌کند. | 9 |
پایبندی به اصول شرعی و افزایش اعتماد مشتریان | A6B10 | پایبندی به اصول شرعی، به افزایش اعتماد مشتریان و جلب رضایت آنها در نظام بانکی کمک می‌کند. | 10 |
تقویت پایبندی مدیران به مسئولیت اجتماعی و اقتصادی | A6B11 | پایبندی مدیران به اهداف بانکداری اسلامی، به تقویت پایبندی مدیران به مسئولیت اجتماعی و اقتصادی در جامعه کمک می‌کند. | 11 |
تأثیر به‌روز بودن خدمات بانکی اسلامی بر رقابت‌پذیری در بازار. | A6B12 | نوآوری و به‌روز بودن خدمات بانکی اسلامی، می‌تواند به افزایش رقابت‌پذیری کمک کند. | 12 |
همسویی منافع با مشارکت در ریسک. | A6B13 | مشارکت در ریسک به معنای همسویی منافع بانک و مشتریان در بانکداری اسلامی است. | 13 |
آموزش مستمر کارکنان | A6B14 | با آموزش مستمر کارکنان درباره بانکداری اسلامی، توانایی آنها در پاسخگویی به سؤالات شرعی مشتریان افزایش می‌یابد. | 14 |
تطابق نوآوری‌های بانکی با احکام شرعی توسط هیئت شرعی | A6B15 | نقش هیئت شرعی در بانک‌ها تضمین‌کننده انطباق نوآوری‌های بانکی با احکام شرعی است. | 15 |
در ادامه این مفاهیم موردبررسی و تجمیع قرار گرفته و بر اساس ماهیت و معانی‌شان در قالب مقوله‌ها ارائه شدند. تعداد این مقوله‌ها 51 مقوله است که در جدول (5) نمایش داده‌شده است.
جدول (5) جدول تجمیع شده از کدگذاری باز مصاحبه‌ها جهت تعیین مؤلفه‌ها (زیرشاخص‌ها یا مقوله‌ها) Table (5) Aggregated table of re-interview coding to determine components (sub-indices or categories) | ||
مفهوم | کدهای متناظر هر مفهوم | مؤلفه‌ها (زیر شاخص‌ها یا مقوله‌ها) |
اعتماد عمومی به‌نظام بانکی اسلامی | A1B1 | جذب اعتماد عمومی به‌نظام بانکی اسلامی |
ایجاد اعتماد عمومی | A2B8 | |
اعتماد به بانکداری اسلامی | A7B8 | |
ارتقای اعتماد عمومی به خدمات بانکی اسلامی | A9B10 | |
جلب‌اعتماد عمومی | A10B5 | |
رعایت دقیق اصول و فقه اسلامی در فعالیت‌های بانکی | A1B6 | رعایت دقیق اصول و فقه اسلامی در تمامی فعالیت‌های بانکی |
انطباق فعالیت‌های بانکی با فقه اسلامی | A5B7 | |
پیروی کامل از اصول فقه اسلامی | A8B1 | |
رعایت دقیق فقه اسلامی در خدمات بانکی | A10B3 | |
افزایش آگاهی عمومی | A1B5 | افزایش آگاهی عمومی از بانکداری اسلامی
|
آگاهی مشتریان | A3B2 | |
آگاهی عمومی از مزایای بانکداری اسلامی | A9B15 | |
افزایش آگاهی مردم از بانکداری اسلامی | A10B11 | |
تقویت پایبندی مدیران به اصول اخلاقی | A1B8 | پایبندی مدیران به اهداف بانکداری اسلامی |
تقویت پایبندی مدیران به شفافیت و پاسخگویی | A3B6 | |
تقویت پایبندی مدیران به مسئولیت اجتماعی و اقتصادی | A6B11 | |
تقویت پایبندی مدیران به استراتژی‌های توسعه پایدار | A10B8 | |
پاسخگویی به مسائل شرعی | A1B2 | پاسخگویی به مسائل شرعی |
پاسخگویی به سؤالات شرعی مشتریان | A2B3 | |
مشاوره دقیق در پاسخگویی به مسائل شرعی | A4B8 | |
پاسخگویی بر اساس اصول فقهی و شرعی | A7B3 | |
پاسخگویی دقیق به مسائل شرعی | A8B11 | |
ضرورت قرار دادن حمایت از اقشار ضعیف در اولویت‌های اجتماعی | A1B13 | حمایت از اقشار ضعیف جامعه |
اهمیت حمایت مستمر و پایدار از اقشار ضعیف جامعه | A8B3 | |
هدف فقرزدایی به‌عنوان جزء اصلی توسعه پایدار | A1B14 | فقرزدایی |
ضرورت برنامه‌های مؤثر برای تحقق فقرزدایی | A6B4 | |
لزوم همکاری نهادهای مختلف برای موفقیت فقرزدایی | A8B10 | |
آموزش مفاهیم بانکداری اسلامی به کارکنان | A1B3 | آموزش مفاهیم بانکداری اسلامی به کارکنان |
آگاهی کارکنان از اصول بانکداری اسلامی | A2B12 | |
آموزش صحیح مفاهیم بانکداری اسلامی | A5B4 | |
آموزش مستمر کارکنان | A6B14 | |
آموزش مفاهیم شرعی به کارکنان | A10B12 | |
رعایت اصول شرعی در عملیات بانکی | A1B7 | رعایت اصول شرعی |
الزام به رعایت اصول شرعی در خدمات بانکی | A3B9 | |
پایبندی به اصول شرعی و افزایش اعتماد مشتریان | A6B10 | |
شفافیت در فرآیندهای مالی با رعایت اصول شرعی | A9B3 | |
احساس امنیت و اطمینان مشتریان از طریق رعایت اصول شرعی | A10B1 | |
آموزش‌وپرورش نیروی انسانی متخصص | A1B4 | آموزش‌وپرورش نیروی انسانی در حوزه بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی |
توسعه نیروی انسانی در بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی | A4B4 | |
آموزش نیروی انسانی در بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی | A6B1 | |
اهمیت آموزش نیروی انسانی در حکمرانی شرکتی | A8B5 | |
رعایت اصول فقهی در فعالیت‌های بانکی | A2B6 | رعایت اصول فقهی |
توجه به اصول فقهی در خدمات بانکی | A4B2 | |
افزایش شفافیت و اعتماد مشتریان از طریق رعایت اصول فقهی | A6B5 | |
ایجاد عدالت و انصاف با رعایت اصول فقهی | A8B9 | |
ساماندهی فعالیت‌ها بر اساس اصول فقهی | A9B13 | |
تأثیر مثبت ابزارهای جدید مالی اسلامی بر رشد اقتصادی | A1B11 | ابزارهای جدید مالی اسلامی |
تنوع انتخاب در خدمات مالی از طریق ابزارهای جدید مالی اسلامی | A6B8 | |
فرصت‌های سرمایه‌گذاری پایدار با ابزارهای جدید مالی اسلامی | A9B1 | |
ابزارهای جدید مالی در ارائه خدمات متنوع | A10B2 | |
توزیع مؤثر ریسک و پاداش میان ذی‌نفعان | A4B6 | مشارکت در ریسک و پاداش |
همسویی منافع با مشارکت در ریسک. | A6B13 | |
اهمیت عدالت به‌عنوان اصول بنیادی در ارائه خدمات | A1B15 | عدالت در ارائه خدمات |
تأثیر عدالت در کاهش نابرابری‌های اجتماعی | A8B4 | |
ضرورت وجود مکانیزم‌های علمی و شرعی برای انطباق با تحولات فناوری | A1B12 | وجود مکانیزم‌های علمی و شرعی برای تطبیق با تحولات فناوری اطلاعات |
توانمندی در مدیریت چالش‌های فناوری اطلاعات از طریق مکانیزم‌های علمی و شرعی | A6B2 | |
لزوم به‌روز بودن مکانیزم‌ها برای انطباق با تحولات فناوری | A8B2 | |
همکاری تحقیقات علمی و مقررات شرعی در توسعه مکانیزم‌های فناوری اطلاعات | A9B4 | |
تقویت اعتماد مشتریان از طریق پایبندی کارکنان | A3B5 | پایبندی کارکنان به اصول بانکداری اسلامی |
ارتقای اخلاق حرفه‌ای از طریق پایبندی کارکنان | A4B11 | |
سازمان‌ها باید محیطی را فراهم کنند که پایبندی کارکنان به اصول بانکداری اسلامی به یک فرهنگ‌سازمانی تبدیل شود. | A6B3 | |
اولویت دادن به آموزش پایبندی به اصول بانکداری اسلامی | A10B4 | |
ضرورت رعایت موازین شرعی در توسعه محصولات جدید بانکی | A1B9 | نوآوری در محصولات و خدمات بانکی با رعایت اصول فقهی |
نقش رعایت اصول فقهی در جذب مشتریان از طریق نوآوری در خدمات بانکی | A7B4 | |
تأثیر نوآوری در محصولات و خدمات بانکی بر اعتماد عمومی با رعایت اصول فقهی | A8B7 | |
اهمیت به‌روز بودن خدمات در جذب و حفظ مشتریان در بانکداری اسلامی | A1B10 | به‌روز بودن خدمات در بانکداری اسلامی |
تأثیر به‌روز بودن خدمات بانکی اسلامی بر رقابت‌پذیری در بازار | A6B12 | |
لزوم تطابق خدمات به‌روز با اصول فقهی در بانکداری اسلامی | A8B12 | |
اهمیت توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی در سیاست‌های بانکداری | A2B5 | توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی |
اهمیت برنامه‌های بانکی در ترویج فعالیت‌های زیست‌محیطی | A8B6 | |
تأمین منافع مشترک با مشارکت در زیان واقعی | A4B7 | پذیرش سهم زیان واقعی در مشارکت |
جلب‌اعتماد مشتریان با ساختارهای مناسب برای پذیرش زیان واقعی | A5B5 | |
نقش نهادهای نظارتی شریعتی در تضمین انطباق عملیات بانکی با شریعت | A3B4 | وجود نهادهای نظارتی شریعتی قوی و مستقل |
جلوگیری از انحرافات با نظارت شریعتی مستقل | A7B2 | |
تأثیر تقویت نهادهای شریعتی بر اعتماد عمومی به بانکداری اسلامی | A8B13 | |
تأثیر توزیع عادلانه بر رضایت مشتریان | A2B1 | توزیع عادلانه فرصت‌ها و منابع بین مشتریان |
نقش عدالت در کاهش نابرابری‌های دسترسی به منابع | A9B5 | |
ارتباط توزیع عادلانه با ترویج عدالت اجتماعی | A10B6 | |
اهمیت عدالت به‌عنوان اصل بنیادین در تخصیص منابع بانکی | A2B4 | عدالت در تأمین و تخصیص منابع و خدمات بانکی |
تأثیر عدالت بر دسترسی به خدمات بانکی | A9B2 | |
لزوم توزیع عادلانه منابع بر اساس نیازهای مشتریان | A10B7 | |
اهمیت عدالت به‌عنوان اصل اساسی در دریافت کارمزدها | A2B2 | عدالت در دریافت کارمزدها |
تأثیر عدالت در کارمزدها بر رضایت و اعتماد مشتریان | A10B13 | |
ارتقاء کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی باتوجه‌به ارزش‌های اسلامی | A4B15 | توسعه پایدار در اثر توجه به اصول اخلاقی و اجتماعی و اسلامی |
همکاری و مشارکت بر اساس اصول اسلامی برای تحقق توسعه پایدار | A7B9 | |
تضمین انطباق با احکام اسلامی با استفاده از چارچوب‌های شرعی | A4B9 | مدیریت ریسک شرعی |
حفاظت از منافع ذی‌نفعان باسیاست‌های مدیریت ریسک شرعی | A5B6 | |
اهمیت شیوه‌های بانکی سبز در کاهش اثرات زیست‌محیطی | A3B1 | کاهش اثرات منفی فعالیت‌های بانکی بر محیط‌زیست |
نقش همکاری با سازمان‌های زیست‌محیطی در کاهش آثار منفی | A9B6 | |
اهمیت نظارت مداوم برای رعایت اصول شرعی | A3B7 | نظارت مستمر بر تطابق فعالیت‌ها با احکام اسلامی |
نقش نظارت مداوم در پیشگیری از تخلفات شرعی | A8B14 | |
جلوگیری از انحرافات با نظارت مستمر بر اصول اسلامی | A9B14 | |
رعایت اصول بانکداری اسلامی با دوری از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی | A2B15 | اجتناب از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی |
تقویت شفافیت و اعتماد عمومی با اجتناب از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی | A7B11 | |
ایجاد سیستم‌های شفاف برای مبارزه با فساد و رانت‌خواری | A2B14 | مبارزه با فساد و رانت‌خواری |
استفاده از قوانین سخت‌گیرانه برای مبارزه با فساد و رانت‌خواری | A9B9 | |
جلوگیری از انحرافات با نظارت سیستماتیک شورای فقهی | A3B10 | توجه به دستورالعمل‌ها و قوانین شرعی بانکداری و استقرار شورای فقهی برای نظارت سیستمایتک بر عملکرد |
کنترل رعایت قوانین شرعی توسط شورای فقهی | A7B5 | |
نظارت بر رعایت قوانین شرعی در تمامی سطوح بانکی توسط شورای فقهی | A8B15 | |
اهمیت گنجاندن ارزش‌های حقوق اخلاقی در سیاست‌های بانکی | A2B7 | توجه به ارزش‌های حقوق اخلاقی |
لزوم رعایت حقوق اخلاقی در توسعه محصولات بانکی | A10B9 | |
تأثیر رعایت ارزش‌های اسلامی بر اعتماد مشتریان | A2B9 | توجه به ارزش‌های اسلامی |
تأثیر ارزش‌های اسلامی بر اخلاق حرفه‌ای | A10B10 | |
نقش استانداردهای اسلامی در شفافیت و صداقت مالی | A3B3 | رعایت استانداردهای حسابداری و حسابرسی اسلامی |
تطابق حسابرسی اسلامی با اصول شریعت | A7B1 | |
تأثیر پایبندی به استانداردهای اسلامی بر پایداری و انطباق با اصول شرعی | A9B7 | |
تأثیر رعایت حقوق انسانی بر اعتماد مشتریان | A2B10 | توجه به ارزش‌های انسانی |
نقش ارزش‌های انسانی در بهبود عملکرد کارکنان | A10B14 | |
بررسی مستمر رعایت اصول فقهی توسط ناظرین شرعی | A3B11 | وجود ناظرین شرعی |
نقش ناظرین شرعی در شفافیت و جلوگیری از انحرافات شرعی | A10B15 | |
تضمین انطباق عملیات بانکی با اصول شرعی توسط هیئت شرعی | A3B8 | وجود یک هیئت شرعی در بانک‌ها |
تائید شرعی بودن قراردادها توسط هیئت شرعی | A9B11 | |
تطابق نوآوری‌های بانکی با احکام شرعی توسط هیئت شرعی | A6B15 | |
جلوگیری از انحرافات شرعی با نظارت سیستماتیک | A3B12 | نظارت سیستماتیک بر عملکرد مذهبی |
بررسی معاملات و قراردادها بر اساس اصول فقهی | A9B8 | |
تأثیر عوامل فرهنگی بر پذیرش خدمات بانکی | A2B11 | عوامل فرهنگی |
اهمیت هماهنگی باارزش‌های فرهنگی در ارتباط با مشتریان | A8B8 | |
اهمیت کیفیت در خدمات اسلامی | A5B12 | توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی |
تحقق اهداف بانکداری اسلامی از طریق توسعه استانداردهای کیفیت | A7B10 | |
عدالت در خدمات مالی با پرهیز از تبعیض و اجحاف | A3B15 | پرهیز از تبعیض و اجحاف |
اجتناب از تبعیض در انتخاب مشتریان و ارائه خدمات | A5B1 | |
کمک به ترویج فعالیت‌های اقتصادی پایدار از طریق تأمین مالی پروژه‌های سبز | A4B14 | حمایت از فعالیت‌های اقتصادی پایدار |
حفظ محیط‌زیست و ارتقاء جامعه با حمایت از تولیدات محلی و پایدار | A5B11 | |
تضمین عدم کلاه‌برداری با فرآیندهای شفاف در بانکداری | A4B1 | نبود کلاه‌برداری |
جلوگیری از کلاه‌برداری با قوانین سخت‌گیرانه | A5B2 | |
رعایت عدالت در توزیع سود و زیان به‌عنوان اصل بانکداری اسلامی | A4B5 | توزیع عادلانه سود و زیان بین سهامداران و سایر ذی‌نفعان |
نقش نظارت مستقل در جلوگیری از تبعیض در توزیع | A6B9 | |
طراحی سیاست‌های بانکی برای بهبود سطح معیشت | A4B13 | کمک به افزایش رفاه عمومی |
کمک به افزایش رفاه عمومی از طریق تسهیلات و وام‌های کم‌بهره | A7B6 | |
اعتماد مشتریان با حفظ امانت سپرده‌گذاران | A4B10 | حفظ امانت سپرده‌گذاران و استفاده صحیح از منابع مالی بانک‌ها |
وجود سیستم‌های کنترلی و نظارتی مؤثر برای حفظ امانت سپرده‌گذاران | A5B8 | |
تضمین شفافیت و پاسخگویی با رعایت اصول حاکمیت شرکتی | A3B13 | رعایت اصول حاکمیت شرکتی بانکداری اسلامی |
تقویت نظارت و کنترل داخلی با رعایت اصول حاکمیت شرکتی | A7B12 | |
کمک به کاهش ریسک با شناخت دقیق از بازار و نیازهای مشتریان | A4B12 | کاهش ریسک به‌واسطه لزوم تصمیم‌گیری بر پایه شناخت |
کاهش ریسک با اتخاذ تصمیمات آگاهانه | A5B9 | |
جلب‌اعتماد مشتریان با پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی | A3B14 | پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی |
حفظ تطابق با احکام شرعی با اجتناب از عملیات مشکوک به ربوی | A5B10 | |
نظارت شرعی برای پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی | A6B7 | |
ارائه خدمات مالی بر اساس اصول فقهی با پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی | A7B7 | |
تأثیر اصول اخلاقی بر اعتماد و وفاداری مشتریان | A2B13 | توجه به اصول اخلاقی |
نقش اصول اخلاقی در مدیریت ریسک و ایجاد شفافیت | A9B12 | |
حفظ اعتماد مشتریان با جلوگیری از رشوه در بانکداری اسلامی | A4B3 | نبود رشوه |
جلوگیری از رشوه با شفافیت در تصمیم‌گیری | A5B3 | |
جلوگیری از رشوه با قوانین سخت‌گیرانه | A6B6 | |
در ادامه این مؤلفه‌ها (زیرشاخص‌ها یا مقوله‌ها) بر اساس ماهیتشان در قالب شاخص‌ها (تم‌ها) دسته‌بندی شدند که در این گام 13 شاخص (تم) به دست آمد؛ که در جدول (6) و شکل (1) نمایش داده‌شده است.
جدول (6) جدول شاخص‌ها (تم‌ها) و مؤلفه‌ها (زیرشاخص‌ها یا مقوله‌ها) Table (6) Table of indexes (themes) and components (sub-indexes or categories) | |
مقوله‌ها | تم‌ها |
جذب اعتماد عمومی به‌نظام بانکی اسلامی، افزایش آگاهی عمومی از بانکداری اسلامی، پاسخگویی به مسائل شرعی | ارتقاء آگاهی و اعتماد عمومی به بانکداری اسلامی |
آموزش مفاهیم بانکداری اسلامی به کارکنان، آموزش‌وپرورش نیروی انسانی در حوزه بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی | آموزش در زمینه بانکداری اسلامی |
رعایت دقیق اصول و فقه اسلامی در تمامی فعالیت‌های بانکی، رعایت اصول شرعی، رعایت اصول فقهی، پایبندی کارکنان به اصول بانکداری اسلامی، پایبندی مدیران به اهداف بانکداری اسلامی | رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی |
نوآوری در محصولات و خدمات بانکی با رعایت اصول فقهی، به‌روز بودن خدمات در بانکداری اسلامی، ابزارهای جدید مالی اسلامی، وجود مکانیزم‌های علمی و شرعی برای تطبیق با تحولات فناوری اطلاعات | نوآوری و استفاده از تکنولوژی در بانکداری اسلامی |
حمایت از اقشار ضعیف جامعه، فقرزدایی، عدالت در ارائه خدمات، توزیع عادلانه فرصت‌ها و منابع بین مشتریان، عدالت در دریافت کارمزدها، عدالت در تأمین و تخصیص منابع و خدمات بانکی | توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع |
توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، کاهش اثرات منفی فعالیت‌های بانکی بر محیط‌زیست | رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی |
توجه به ارزش‌های حقوق اخلاقی، توجه به ارزش‌های اسلامی، توجه به ارزش‌های انسانی، عوامل فرهنگی، توجه به اصول اخلاقی | توجه به عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی |
رعایت استانداردهای حسابداری و حسابرسی اسلامی، وجود نهادهای نظارتی شریعتی قوی و مستقل، نظارت مستمر بر تطابق فعالیت‌ها با احکام اسلامی، وجود یک هیئت شرعی در بانک‌ها، توجه به دستورالعمل‌ها و قوانین شرعی بانکداری و استقرار شورای فقهی برای نظارت سیستمایتک بر عملکرد، وجود ناظرین شرعی، نظارت سیستمایتک بر عملکرد مذهبی، رعایت اصول حاکمیت شرکتی بانکداری اسلامی | استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی |
مبارزه با فساد و رانت‌خواری، اجتناب از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی، پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی، پرهیز از تبعیض و اجحاف، نبود کلاه‌برداری، نبود رشوه | مبارزه با فساد و رانت در عملیات بانکداری |
توزیع عادلانه سود و زیان بین سهامداران و سایر ذی‌نفعان، مشارکت در ریسک و پاداش، پذیرش سهم زیان واقعی در مشارکت، مدیریت ریسک شرعی | مشارکت در ریسک و سود و زیان |
حفظ امانت سپرده‌گذاران و استفاده صحیح از منابع مالی بانک‌ها، کاهش ریسک به‌واسطه لزوم تصمیم‌گیری بر پایه شناخت | مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی |
کمک به افزایش رفاه عمومی، حمایت از فعالیت‌های اقتصادی پایدار، توسعه پایدار در اثر توجه به اصول اخلاقی و اجتماعی و اسلامی | حمایت از رفاه و توسعه اقتصادی پایدار |
توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی | توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی |
|
شکل (1) شاخصه‌های مدل ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران Figure (1) Islamic banking evaluation model indicators in Iran |
شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران، مجموعه‌ای از 13 تم اصلی هستند که برای ارزیابی عملکرد بانک‌ها در این سیستم مورداستفاده قرار می‌گیرند.
1. ارتقاء آگاهی و اعتماد عمومی به بانکداری اسلامی
برای موفقیت بانکداری اسلامی، ضروری است که آگاهی عمومی نسبت به این نوع بانکداری افزایش یابد. آموزش و آگاهی از اصول بانکداری اسلامی می‌تواند به افزایش اعتماد مشتریان به این سیستم کمک کند. پاسخگویی مؤسسات مالی در قبال تصمیمات خود و شفافیت در عملیات، نقش مهمی در جلب‌اعتماد جامعه ایفا می‌کند.
2. آموزش در زمینه بانکداری اسلامی
آموزش کارکنان و مشتریان درباره مبانی بانکداری اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است. این آموزش‌ها باید شامل اصول فقهی، نحوه عملکرد محصولات مالی اسلامی و روش‌های تطبیق آنها با نیازهای روز جامعه باشد. افزایش دانش و مهارت‌های کارکنان به بهبود کیفیت خدمات و محصولات بانکی کمک می‌کند.
3. رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی
رعایت اصول فقهی و شرعی نه‌تنها ازنظر قانونی ضروری است، بلکه موجب افزایش اعتبار و پذیرش این نوع بانکداری می‌شود. بانک‌ها باید اطمینان حاصل کنند که تمامی محصولات و خدماتشان با معیارهای اسلامی تطابق دارد و در این راستا، نظارت دقیق بر عملکرد آنها ضروری است.
4. نوآوری و استفاده از تکنولوژی در بانکداری اسلامی
استفاده از نوآوری‌ها و فناوری‌های جدید در بانکداری اسلامی می‌تواند به بهبود کارایی و ارائه خدمات به مشتریان کمک کند. سیستم‌های دیجیتال و ابزارهای فین‌تک می‌توانند فرصت‌های جدیدی برای توسعه محصولات مالی اسلامی و ارتقا تجربه مشتری فراهم کنند.
5. توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع
بانکداری اسلامی باید به توزیع عادلانه منابع و حمایت از اقشار ضعیف جامعه توجه کند. این نهادها می‌توانند با ارائه وام‌های بدون بهره یا با کارمزد کم به توسعه اقتصادی کمک کنند و درعین‌حال، به کاهش فاصله طبقاتی در جامعه کمک نمایند.
6. رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی
مسئولیت اجتماعی بانک‌ها در قبال جامعه و محیط‌زیست باید در کانون توجه قرار گیرد. بانک‌ها می‌توانند با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پایدار و سبز و حمایت از کسب‌وکارهای اجتماعی، نقش فعالی در توسعه پایدار ایفا کنند.
7. توجه به عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی
عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی نقش مهمی در شکل‌گیری بانکداری اسلامی دارند. بانک‌ها باید به نیازها و خواسته‌های مشتریان خود توجه کنند و در طراحی محصولات و خدمات به فرهنگ و ارزش‌های جامعه احترام بگذارند.
8. استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی
نظارت مستمر بر فعالیت‌های بانکی و تطبیق آنها با معیارهای شرعی از اهمیت بالایی برخوردار است. ایجاد کمیته‌های شرعی و نظارت بر معاملات و قراردادها می‌تواند به حفظ اعتبار بانکداری اسلامی کمک کند.
9. مبارزه با فساد و رانت در عملیات بانکداری
شفافیت و مبارزه با فساد در بانکداری اسلامی از ارکان اصلی این سیستم است. بانک‌ها باید سیاست‌های مشخصی برای شفاف‌سازی فعالیت‌ها و گزارش‌دهی به مشتریان و مقامات ناظر داشته باشند تا اعتماد عمومی جلب شود.
10. مشارکت در ریسک و سود و زیان
مشارکت در ریسک و سود و زیان به‌عنوان یکی از اصول اساسی بانکداری اسلامی، می‌تواند به ایجاد روابط نزدیک‌تر بین بانک‌ها و مشتریان کمک کند. این رویکرد موجب مسئولیت‌پذیری مشترک در سرمایه‌گذاری‌ها و ایجاد انگیزه برای بهبود عملکرد می‌شود.
11. مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی
مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی باید با رعایت اصول شرعی و اخلاقی انجام شود. بانک‌ها باید در فرآیندهای خود، به امانت‌داری از منابع مالی و سرمایه‌های مشتریان توجه ویژه‌ای داشته باشند.
12. حمایت از رفاه و توسعه اقتصادی پایدار
بانکداری اسلامی باید به حمایت از رفاه جامعه و توسعه اقتصادی پایدار توجه کند. این سیستم می‌تواند با ارائه تسهیلات و خدمات مالی به کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، به رشد و شکوفایی اقتصادی کمک نماید.
13. توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی
توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی باید در سطح بالایی قرار گیرد. ارائه خدمات باکیفیت و متناسب با نیازهای مشتریان، می‌تواند موجب جلب رضایت و اعتماد بیشتر آنها به سیستم بانکی اسلامی شود.
شاخصه‌های ارائه‌شده برای ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران، یک چارچوب جامع از ارزش‌ها و اصول اسلامی را منعکس می‌کنند که به تمام جنبه‌های مالی و اجتماعی این نوع بانکداری توجه دارند. ارتقای آگاهی و اعتماد مشتریان، همراه با آموزش‌های تخصصی در بانکداری اسلامی، به ترویج درک بهتر این سیستم کمک می‌کند. رعایت دقیق اصول فقهی و شرعی و همچنین استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی، ضمانت می‌کند که تمامی فعالیت‌ها با قوانین اسلامی همخوانی داشته باشند. نوآوری و استفاده از تکنولوژی در کنار توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع، نقش مهمی در بهبود کیفیت خدمات و محصولات ایفا می‌کنند. مبارزه با فساد و افزایش شفافیت در کنار امانت‌داری، موجب ایجاد اعتماد و ثبات در سیستم می‌شود. رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، توجه به عوامل اخلاقی و فرهنگی و مشارکت در ریسک و سود و زیان نیز نشان‌دهنده تعهد بانکداری اسلامی به توسعه پایدار و رفاه عمومی است. این شاخص‌ها در کنار هم چشم‌انداز وسیعی را برای پیشبرد یک سیستم مالی مبتنی بر عدالت، اخلاق و بهره‌وری ارائه می‌دهند.
5- بحث و نتیجه‌گیری
برای ارزیابی و بهبود عملکرد سیستم بانکی اسلامی در ایران، می‌توان به گستره‌ای از شاخص‌ها و مؤلفه‌های مهم توجه کرد که در این پژوهش موردبررسی قرار گرفته‌اند. در این پژوهش، مؤلفه‌ها (زیر شاخص‌ها یا مقوله‌ها) بر اساس ماهیتشان در قالب شاخص‌ها (تم‌ها) دسته‌بندی شدند؛ بنابراین این شاخص‌ها (تم‌ها) شامل ارتقای آگاهی و اعتماد عمومی به بانکداری اسلامی، آموزش در زمینه بانکداری اسلامی، رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی، نوآوری و استفاده از تکنولوژی در بانکداری اسلامی، توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع، رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، توجه به عوامل اخلاقی، انسانی و فرهنگی، استقرار مکانیسمهای نظارت و تطبیق شرعی، مبارزه با فساد و رانت در عملیات بانکداری، مشارکت در ریسک و سود و زیان، مدیریت امانت‌داری در بانکداری اسلامی، حمایت از رفاه و توسعه اقتصادی پایدار، توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی است. همچنین 51 مؤلفه (زیر شاخص یا مقوله) شامل جذب اعتماد عمومی به‌نظام بانکی اسلامی، رعایت دقیق اصول و فقه اسلامی در تمامی فعالیت‌های بانکی، افزایش آگاهی عمومی از بانکداری اسلامی، پاسخگویی به مسائل شرعی، حمایت از اقشار ضعیف جامعه، فقرزدایی، آموزش مفاهیم بانکداری اسلامی به کارکنان، رعایت اصول شرعی، آموزش‌وپرورش نیروی انسانی در حوزه بانکداری اسلامی و حکمرانی شرکتی، رعایت اصول فقهی، ابزارهای جدید مالی اسلامی، مشارکت در ریسک و پاداش، عدالت در ارائه خدمات، وجود مکانیزم‌های علمی و شرعی برای تطبیق با تحولات فناوری اطلاعات، پایبندی کارکنان به اصول بانکداری اسلامی، نوآوری در محصولات و خدمات بانکی با رعایت اصول فقهی، به‌روز بودن خدمات در بانکداری اسلامی، توجه به رعایت مسئولیتهای اجتماعی و زیست‌محیطی، پذیرش سهم زیان واقعی در مشارکت، وجود نهادهای نظارتی شریعتی قوی و مستقل، توزیع عادلانه فرصت‌ها و منابع بین مشتریان، عدالت در تأمین و تخصیص منابع و خدمات بانکی، عدالت در دریافت کارمزدها، توسعه پایدار در اثر توجه به اصول اخلاقی و اجتماعی و اسلامی، مدیریت ریسک شرعی، کاهش اثرات منفی فعالیت‌های بانکی بر محیط‌زیست، نظارت مستمر بر تطابق فعالیت‌ها با احکام اسلامی، اجتناب از فعالیت‌های غیراسلامی و غیرقانونی، مبارزه با فساد و رانت‌خواری، توجه به دستورالعمل‌ها و قوانین شرعی بانکداری و استقرار شورای فقهی برای نظارت سیستماتیک بر عملکرد، توجه به ارزش‌های حقوق اخلاقی، توجه به ارزش‌های اسلامی، رعایت استانداردهای حسابداری و حسابرسی اسلامی، توجه به ارزش‌های انسانی، وجود ناظرین شرعی، وجود یک هیئت شرعی در بانک‌ها، نظارت سیستماتیک بر عملکرد مذهبی، عوامل فرهنگی، توجه به کیفیت محصولات و خدمات بانکداری اسلامی، پرهیز از تبعیض و اجحاف، حمایت از فعالیت‌های اقتصادی پایدار، نبود کلاه‌برداری، توزیع عادلانه سود و زیان بین سهامداران و سایر ذی‌نفعان، کمک به افزایش رفاه عمومی، حفظ امانت سپرده‌گذاران و استفاده صحیح از منابع مالی بانک‌ها، رعایت اصول حاکمیت شرکتی بانکداری اسلامی، کاهش ریسک به‌واسطه لزوم تصمیم‌گیری بر پایه شناخت، پرهیز از عملیات مشکوک به ربوی، توجه به اصول اخلاقی و نبود رشوه است.
ازجمله پیشنهاد‌های کاربردی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
برای ارتقای شاخصه‌های بانکداری اسلامی در ایران، تمرکز بر آگاهی و اعتماد عمومی باید در اولویت قرار گیرد. برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارکنان و مشتریان، همراه با کمپین‌های اطلاع‌رسانی گسترده در رسانه‌های اجتماعی و سنتی، به ارتقای شناخت عمومی از محصولات و خدمات مالی اسلامی کمک می‌کند. وبینارها و پنل‌های تخصصی با حضور کارشناسان حوزه بانکداری اسلامی نیز می‌تواند بستری مناسب برای تعامل و افزایش سطح آگاهی جامعه باشد. این اقدامات در کنار ایجاد .,بلکه مشتریان را در فرآیند تصمیم‌گیری‌های مالی و شرعی همراه می‌سازد. در همین راستا، استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و یادگیری ماشین برای تحلیل داده‌های مشتریان و ارائه پیشنهاد‌های شخصی‌سازی‌شده، تجربه مشتریان را بهبود می‌بخشد و آنها را به بانکداری اسلامی وفادارتر می‌کند. همچنین، رعایت اصول فقهی و شرعی در عملیات بانکی اهمیت زیادی دارد. ایجاد پایگاه‌داده از فتاوی و نظرات شرعی، به مشاوران شرعی و مشتریان این امکان را می‌دهد که به‌راحتی به اطلاعات موردنیاز خود دسترسی پیدا کنند. از سوی دیگر، تشکیل کمیته‌های مستقل نظارتی برای بررسی محصولات جدید، می‌تواند از بروز مشکلات احتمالی قانونی و شرعی جلوگیری کند. علاوه بر این، نوآوری در محصولات و خدمات، مانند طراحی نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های تسهیل‌کننده خدمات اسلامی، می‌تواند به جذب مشتریان جدید کمک کند. درعین‌حال، باید به عدالت اجتماعی نیز توجه کرد؛ بانک‌ها می‌توانند با طراحی شاخص‌هایی برای سنجش عدالت اقتصادی و اجتماعی و همچنین شفافیت در فرآیندهای وام‌دهی و سرمایه‌گذاری، نقش مهمی در توسعه اقتصادی پایدار ایفا کنند. حمایت از پروژه‌های محلی و اقشار آسیب‌پذیر از طریق برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی نیز ازجمله اقداماتی است که می‌تواند به توزیع عادلانه‌تر منابع در جامعه کمک کند.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد پژوهش حاضر تا حدی با مطالعه ریسوانتی و همکاران (Riswanti et al., 2025) هم‌راستا است، زیرا هر دو به ارزیابی بانکداری اسلامی پرداخته‌اند، اما رویکرد و شاخصه‌های آنها متفاوت است. پژوهش حاضر با تحلیل مفاهیم کلیدی، ۱۳ شاخص ارزیابی در ایران را شناسایی کرده، درحالی‌که مطالعه مذکور عملکرد بانک شریعت اندونزی را با شاخص مقاصد شریعت بررسی کرده و بر بهبود آموزش و عدالت تأکید دارد. نتایج تحقیق حاضر با پژوهش مهارانی و رحماواتی (Maharani and Rahmawati, 2021) همخوانی دارد؛ زیرا این تحقیق نیز به مدل‌های سنجش عملکرد بانکداری اسلامی مبتنی بر اهداف شریعت پرداخته و تأکید دارد که معیارهای مالی نباید تنها معیار ارزیابی موفقیت باشند. همچنین، تحقیق حاضر نیز بر اهمیت ابعاد اجتماعی و اقتصادی در ارزیابی عملکرد تأکید می‌کند. نتایج تحقیق حاضر با تحقیق رُسمانیدار و همکاران (Rosmanidar et al., 2021) همخوانی دارد؛ زیرا هر دو تحقیق نشان‌دهنده افزایش روند پژوهشی در زمینه عملکرد بانکداری اسلامی هستند و هر دو بر مقایسه بین بانک‌های اسلامی و متعارف تأکیددارند. نتایج تحقیق حاضر با پژوهش طارق و همکاران (Tarique et al., 2021) همخوانی دارد؛ زیرا هر دو به تدوین مدل‌های ارزیابی عملکرد مبتنی بر اهداف شریعت پرداخته‌اند. همچنین، هر دو تحقیق به ابعاد عدالت، آموزش و اصلاح در ارزیابی عملکرد اشاره دارند. نتایج تحقیق حاضر با تحقیق رستم و همکاران (ali et al., 2021) همخوانی دارد، زیرا هر دو بر اهمیت ارزیابی و مقایسه عملکرد بانک‌های تجاری تأکیددارند. نتایج تحقیق حاضر با تحقیق اسلامی نصرآبادی و همکاران (Eslami Nosratabadie al., 2021) همخوانی دارد؛ زیرا هر دو به شناسایی شاخصه‌های مهم در ارزیابی عملکرد بانک‌ها پرداخته و از تکنیک‌های داده‌کاوی برای تحلیل استفاده کرده‌اند. نتایج تحقیق حاضر با پژوهش پیکانی و همکاران (Peikani et al., 2021) همخوانی دارد؛ زیرا هر دو از رویکردهای ترکیبی برای ارزیابی عملکرد استفاده کرده‌اند و بر کارآمدی و توانمندی این رویکردها در صنعت بانکداری تأکیددارند.
به‌عنوان پیشنهاد‌ها برای تحقیقات آتی، ابتدا، شناسایی محرک‌های کارایی و کشف راه‌های افزایش بهره‌وری در بخش بانکداری اسلامی به‌منظور بهبود فرآیندهای مالی و ارائه خدمات مؤثرتر به مشتریان می‌تواند موردبررسی قرار گیرد. همچنین، بررسی رابطه بین ریسک و عملکرد در مؤسسات بانکداری اسلامی در ایران، امکان تحلیل دقیق‌تری از نحوه مواجهه این مؤسسات با چالش‌های مالی و ریسک‌های موجود فراهم می‌کند. از سوی دیگر، تجزیه‌وتحلیل عملکرد و توسعه بازارهای سهام اسلامی، صکوک و صندوق‌های سرمایه‌گذاری اسلامی به شناخت بهتر از ابزارهای مالی اسلامی و کاربرد آنها در توسعه بازارهای مالی کمک می‌کند. علاوه بر این، بررسی تلاش‌ها در دستیابی به جمعیت‌های محروم و ارتقای دسترسی به خدمات مالی، به‌ویژه در مناطق روستایی و کمتر توسعه‌یافته، می‌تواند در بهبود سیاست‌های مالی جامع و فراگیر مؤثر باشد. درنهایت، استفاده از سایر روش‌های تحقیق همچون گراندد تئوری و فراترکیب برای تحلیل داده‌ها و ارائه چارچوب‌های نوین، به تقویت رویکردهای تحقیقاتی در این حوزه کمک شایانی خواهد کرد.
پژوهش حاضر دارای چند محدودیت است که می‌تواند بر نتایج و کاربرد آن تأثیر بگذارد. نخست، انجام تحقیق به‌صورت مقطعی یکی از محدودیت‌های اصلی است که ممکن است نتایج را به زمان و شرایط خاص محدود کند. همچنین، سوگیری‌ها و ترجیحات شخصی محققان نسبت به بانکداری اسلامی می‌تواند به طور ناخواسته بر طراحی مدل ارزیابی و تفسیر نتایج اثرگذار باشد که این مسئله نیاز به‌دقت بیشتری در تحلیل دارد. از سوی دیگر، یافته‌های مدل ارزیابی بیشتر به بافت اقتصادی و نظارتی ایران محدود می‌شود و ممکن است مستقیماً برای سایر کشورها با محیط‌های متفاوت اقتصادی و قانونی قابل‌استفاده نباشد
6- تعارض منافع
هیچ‌گونه تعارض منافع توسط نویسندگان بیان نشده است.
7- تشکر و قدردانی
از همه اساتید، خبرگان و دوستانی که در انجام این پژوهش به اینجانب یاری رسانیدند، کمال تشکر را دارم.
8- منابع
Abolhasani Hastiani, A. , Amini Milani, M. , Sharif Moghaddasi, A. and Bayat, R. (2024). Investigating the performance of Islamic banking compared to conventional banking in the selected countries. Quarterly Journal of Quantitative Economics (JQE), 20(4), 180-214. [In Persian]
Ali, M. R., Ratul, M. R., Tisha, R. T., & Islam, M. A. (2021). A comparative performance evaluation of banking industry in Bangladesh: CAMEL rating approach. International Journal of Financial Engineering, 8(01), 2050052.
Bajalan, S. , Fallahpour, S. and Raeesi, S. (2024). Bank’s Credit Portfolio Optimization Using Actuarial Approach and Artificial Neural Networks. Financial Research Journal, 26(3), 710-733. [In Persian]
Dabbagh, R., Golmoradi, H., & Bagri, A. (2019). Financial performance comparison of Islamic and conventional banking in selected countries using the CAMEL model. Quarterly Studies in Banking Management and Islamic Banking, 4(3), 85–114. [In Persian]
Eslami Nosratabadi, H., Tarokh, M. J., & Poorebrahimi, A. (2021). Evaluation of bank branch performance using data mining and expert system approach. Financial Engineering and Portfolio Management, 12(2), 23–49. [In Persian]
Ibrahim, M. H. (2020). Islamic banking and bank performance in Malaysia: an empirical analysis. Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, 6(3), 487-502.
Ledhem, M. A. (2022). Data mining techniques for predicting the financial performance of Islamic banking in Indonesia. Journal of Modelling in Management, 17(3), 896-915.
Maharani, S. N., & Rahmawati, S. A. (2021, January). Measuring Islamic banking performance using Islamic ethics perspective. In Conference on International Issues in Business and Economics Research (CIIBER 2019) (pp. 55-62). Atlantis Press.
Maharani, S. N., Rahmawati, S. A., Syihhabudin, S., & Sin, L. G. (2020). Reconstruction of Islamic Banking Performance Measurement Models: A Critical Thought. Utopía y praxis latinoamericana: revista internacional de filosofía iberoamericana y teoría social, (1), 155-165.
Mohagheghnia, M. J., Alijani, P., & Valimoradi, M. (2023). Evaluating and comparing the financial performance of the banking systems of Iran and Malaysia. Quarterly Studies in Banking Management and Islamic Banking, 8(1), 49–81. [In Persian]
Parayil Iqbal, U., Jose, S. M., & Tahir, M. (2023). Integrating trust with extended UTAUT model: a study on Islamic banking customers’m-banking adoption in the Maldives. Journal of Islamic marketing, 14(7), 1836-1858.
Peikani, P., Nouri, M., Rahmani, D., Raghayi, N., & Pishvaee, M. S. (2021). Bank performance evaluation using a combined DEA and goal programming approach. 2nd International Conference on New Challenges and Solutions in Industrial Engineering, Management and Accounting, Damghan, Iran. [In Persian]
Pratiwi, I. K. (2024). Behavioral intention to adopt Islamic banking digital services: A modified UTAUT2 approach. Journal of Enterprise and Development (JED), 6(1), 49–63.
Riswanti, N., Setiyaningsih, T. A., & Hartutik, H. (2025). Evaluating the Performance of Bank Syariah Indonesia Using the Maqashid Syariah Index. Asean International Journal of Business, 4(1), 31-46.
Satyakti, Y. (2023). The effect of applying sustainability (Maqasid Shariah) and competition on Islamic bank financing. Sustainability, 15(17), 12994.
Shaghaghi shahri, V., Akbarian, R., Basirizadeh, S., & Jalalvand, A. (2024). A Historical−Institutional Review of the Obstacles to the Formation of Islamic Banking in Iran. Journal of Economic Essays: an Islamic Approach, 21(41), 169-206. [In Persian]
Tarique, K. M., Islam, R., & Mohammed, M. O. (2021). Developing and validating the components of Maqasid al-Shari’ah-based performance measurement model for Islamic banks. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 14(2), 366-390.
Yousefi, J., Saeedi, P., Bokharaeian Khorasani, M., & Gorganli Davaji, J. (2024). Multi-level Analysisof Success Factors in Islamic Banking with a Structural-Interpretive and Recursive Approach. Advances in Finance andInvestment, 5(2), 29-56. [In Persian]
Zalaghi, H., & Firouzabadtapeh, F. (2018). The study of the impact of accounting estimates on prediction of financial performance and liquidity of firms listed in Tehran Stock Exchange. Operational and Performance Research in Accounting and Auditing, 1(4), 155–175. [In Persian]
COPYRIGHTS © 2025 by the authors. Published by Islamic Azad University, Esfarayen Branch. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
|
[1] . Department of Financial Management, Qe.C., Islamic Azad University, Qeshm, Iran; (Corresponding Author). faeghahmadi@gmail.com
[2] . Department of Financial Management, Qe.C., Islamic Azad University, Qeshm, Iran.
[3] . Department of Accounting, Qe.C., Islamic Azad University, Qeshm, Iran.
[4] . Department of Financial, Qe.C., Islamic Azad University, Qeshm, Iran.
How to cite this paper: Ahmadi, F., Moradi Shahdadi, K., Khodadadi, D., & Nadali, K. (2025). Evaluation indicators of Islamic banking in Iran. Advances in Finance and Investment, 9(3), 105-138. [In Persian]
https://doi.org/00.00000/afi.0000.0000000.0000
[5] 1. گروه مدیریت مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران. (نویسنده مسئول). faeghahmadi@gmail.com
[6] 2. گروه مدیریت مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
[7] 3. گروه حسابداری، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
[8] 4. گروه مالی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.
استناد: احمدی، فائق؛ مرادی شهدادی، خسرو؛ خدادادی، داود؛ نادعلی ، کمال. (۱۴۰۴). شاخصه‌های ارزیابی بانکداری اسلامی در ایران. پیشرفت‌های مالی و سرمایه‌گذاری، 6(3). 105-138.
https://doi.org/00.00000/afi.0000.0000000.0000
