مطالعه نمادشناسی نقش‌مایه پری در سفال آمل و ارتباط آن با مفاهیم اسطوره‌ای و باورهای عامیانه مازندران
محورهای موضوعی : اسطورهسیده محبوبه مقیم نژادحسینی 1 , سید مهران مقیم نژاد حسینی 2
1 - مربی، دانشکده هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهرـ
2 - کارشناس ارشد پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری، دانشگاه هنر تهران
کلید واژه: سفال آمل, نقش‌مایه پری, نمادشناسی, باورهای عامیانه مازندران, اسطوره¬ شناسی.,
چکیده مقاله :
عناصر اساطیری همچون پری، از دیرباز در باورهای عامیانه و هنرهای سنّتی جوامع مختلف دارای جایگاه ارزشمندی است؛ در این میان در اساطیر مازندران و به صورت ویژه در سفالینه‌های آمل، نقش‌مایة پری به صورت نمادین به عنوان شاخص¬ترین بستر معنایی جلوه¬گر شده است. این پژوهش با تحلیل بصری و نمادینِ نقش پری در سفال آمل، و با رویکرد اسطوره¬ای در صدد دست¬یابی به لایه¬¬های پنهان عناصر بصری پری و این آثار است؛ مفاهیم اسطوره¬ای که نشأت گرفته از باورهای کهن مازندران است. نتایج پژوهش حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی گرد آمده است، نشان می‌دهد که نقش‌مایة پری در سفال آمل، نه تنها یک عنصر تزئینی صرف، بلکه حامل لایه‌های عمیق نمادین و اسطوره‌ای است که بازتابندة بینش، باورها و جهان‌بینی مردمان کهن مازندران است. این نمادها در قالب تصویرهایی از پرندگان، اسب، کبوتر و ماهی روایت‌گر پیوندی ژرف میان انسان و طبیعت، اسطوره و واقعیت هستند. بازشناسی این نقش‌مایه‌ها، افقی نو به روی پژوهش در زمینه‌ی نمادشناسی هنر سنّتی ایرانی گشوده است و نشان می‌دهد که سفال آمل، همچون آینه‌ای تمام‌نما، تاریخ، فرهنگ و روان‌جمعی مردمانی را بازتاب می‌دهد که هنوز هم در لایه‌های پنهان هنرشان، اسطوره‌ها نفس می‌کشند.
Mythological elements such as fairies have long held significant places in the folk beliefs and traditional arts of various societies. Among these, in the mythology of Mazandaran—and specifically in the pottery of Amol—the fairy motif has symbolically emerged as one of the most prominent vehicles of meaning. This study, through a visual and symbolic analysis of the fairy motif in Amol pottery and with a mythological approach, seeks to uncover the hidden layers within the visual elements of these works, layers rooted in the ancient beliefs of Mazandaran. The findings of this descriptive-analytical research reveal that the fairy motif in Amol pottery, beyond being a mere decorative element, carries deep symbolic and mythological dimensions that reflect the worldview, beliefs, and insights of the ancient people of Mazandaran. These symbols—represented through images of birds, horses, doves, and fish—narrate a profound connection between humans and nature, myth and reality. The recognition of these motifs opens a new horizon for research into the symbolism of Iranian traditional art, demonstrating that Amol pottery, like a complete mirror, reflects the history, culture, and collective psyche of a people whose myths still breathe within the hidden layers of their art.
ابراهیمی، معصومه، 1383. «پری» دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 13، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
ــــــــــــــــ ، 1389. «نقد اسطوره شناختی دیوها و موجودات ماورایی در داستان سلیم جواهری». فصلنامه نقد ادبی، 3( 11)، صص. 86-57.
http://dorl.net/dor/20.1001.1.20080360.1389.3.0.9.7
اتینگهاوزن، ریچارد ، گرابر، الگ. 1378. هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: سمت.
اثنی عشری، عاطفه، 1400. «مقایسۀ تطبیقی فرمشناسی و نمادشناسی نقوش پرنده بر روی سفال‌های پیش از تاریخ و سفال‌های دورۀ اسلامی در ایران». فصلنامه هنرهای صناعی ایران. 4 (2). صص 177-163 .
افشاری، مهران، 1379. «پری»، دانشنامه جهان اسلام. ج 5. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
آبرکرامبی، نیکلاس و همکاران. 1370. فرهنگ جامعه شناسی. ترجمه حسن پوریان. تهران: چاپخش.
باقری حمید آبادی، ابراهیم، 1390. پرندگان در فرهنگ عامه مازندران. ساری: شلفین.
براری، میثم، 1395. سفال و سفال‌گری در تبرستان سفال سازی قرون 3 تا 5. تهران: گلدسته.
براری، میثم، شفیعی، مهرنوش و آقاداود جلفائی، سمیرا، 1397. «بازخوانی ویژگی‌های فرمی و ساختاری (طرح و نقش) در سفالینه¬های روستایی ساری». پژوهش هنر، 6(12)، صص. 39-29.
http://dorl.net/dor/20.1001.1.23453834.1395.6.12.5.0
البرز، پرویز، 1369. شکوه شاهنامه در آینه تریبت و اخلاق پهلوانان. تهران: دانشگاه الزهرا.
بهار، مهرداد، 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ اول. تهران: توس.
ــــــــــ ، 1377. از اسطوره تا تاریخ. چاپ دوم. تهران: نشر چشمه.
بهرامی، مهدی، 1327. صنایع ایران ظروف سفالین. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پیروز، غلامرضا. 1385. «مازندران در دنیای اساطیر». فصلنامه مطالعات ملی، 7(4)، صص.128ـ126.
https://dor.isc.āc/dor/20.1001.1.1735059.1385.7.28.7.2
توحیدی، فائق، 1379. فن و هنر سفال‌گری. تهران: سمت.
توکلی مقدم، غلامحسین، 1385. وجه تسمیه شهرهای ایران. جلد اول. تهران: میعاد.
جعفری، محمود، 1382. «اسب و باران سازی در اساطیر ایران باستان». مجله مطالعات ایرانی، شماره4، صص. 59-53.
جوادیان کوتنایی، محمود، 1394. «از پریکا تا پری (مجموعه مقالات و اشعار شلاب، شناخت فرهنگ مازندران)»، شماره سوم، صص. 50-40.
چاکانی غنوی، فرشته، 1391. طراحی و ساخت آثار سرامیکی بر مبنای سفالینه نوع آمل، پایان نامه کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکده هنر.
داد، سیما، 1375. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: انتشارات مروارید.
درگاهی، زین‌العابدین و نامدار جویباری، خدیجه، 1394. «تحلیل روایت مردم مازندران از افسانه¬هایی با بن مایه¬های مذهبی». مجموعه مقاله های دهمین همایش بین المللی ترویج زبان و ادب فارسی. دانشگاه محقق اردبیلی. 4-6 شهریورماه .
درویشیان، علی اشرف و خندان، رضا، 1386. فرهنگ افسانه‌‌‌‌های مردم ایران. ج 19. تهران: کتاب و فرهنگ.
دیماند، موریس اسون، 1383. راهنمایی صنایع اسلامی. ترجمه: عبدا... فریاز. چاپ سوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رستگار فسایی، منصور، 1383. پیکره گردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
رضی، هاشم، 1381. دانشنامه ایران باستان: عصر اوستایی تا پایان دوره ساسانی. جلد 1، تهران: سخن.
سادات اشکوری، کاظم، 1387. افسانه‌‌‌‌های دهستان اشکور. تهران: هراز کرمان.
سرکاراتی، بهمن. 1350. «پری: تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‌‌شناسی تطبیقی». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. 23( شماره 1 تا 4)، صص. 50-40 و 3-2.
https://sid.ir/pāper/423346/fā
سولو، خوان ادواردو، 1383. فرهنگ نمادها. ترجمه مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.
سیستانی، ایرج، 1382. پژوهشی در نام شهرهای ایرانی. چاپ دوم. تهران: روزنه.
شمسی، فاطمه، 1396. بررسی چهره ی دیو و پری در افسانه‌‌‌‌های مازندران. تهران: سوره مهر.
صادقی سهل آباد، زینب، 1402. «بازنمایی سیمای اسطوره ایرانی «پری» در منظومه «دیو و پری» اثر آندری پادولینسکی». نشریه پژوهش های ادبیات تطبیقی. 11 (2).
صادقی شهیری، رضاؤ 1389. «نیما یوشیج و یک قصه پریوار (بررسی و مقایسه ساختاری شعر «پی دار و چوپان با قصه‌‌‌‌های پریوار)» . مجله جستارهای ادبی، 2(7)، صص. 150-139.
صفا، ذبیح‌الله، 1369. تاریخ ادبیات ایران. تهران: انتشارات فردوس.
صفاری، نسترن، 1382. «چهره اساطیری پری در شاهنامه». نشریه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، 17(66)، صص. 88-84.
http://noo.rs/T3qvV
فطوره چی، مینو، 1386. «بررسی پیشینه تاریخی و فرهنگی پری با نگاهی به کلیات شمس». مجله فرهنگ (ویژه مولوی)، شماره 64 و 63، صص. 528-520.
https://www.noormāgs.ir/view/fā/ārticlepāge/572020
کامبخش فرد، سیف‌الله، 1379. سفال و سفال‌گری از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، تهران: انتشارات ققنوس.
کوپ، لارنس، 1384. اسطوره. ترجمه محمد دهقانی. تهران: علمی و فرهنگی.
کیانی، محمد یوسف، کریمی، فاطمه، 1364. هنر سفال‌گری دوره اسلامی ایران. تهران: نشر مرکز باستان‌‌شناسی ایران.
کیانی، محمدیوسف، 1377. پیشینه سفال و سفال‌گری در ایران. تهران: نسیم دانش.
گروبه، ارنست ج. 1384. سفال اسلامی. گردآوری دکتر ناصر خلیلی. ترجمه: فرناز خلیلی. جلد هفتم. تهران: کارنگ.
گریناوم، ا.س، 1371. «اسطوره اژدهاکشی در هند و ایران»، ترجمه فضل ا... پاکزاد. نامۀ فرهنگ، 2. (7)، صص. 93-90.
https://www.sid.ir/pāper/444486/fā
مولوی، جلال الدین محمد، 1384. کلیات شمس تبریزی. به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: دوستان.
مهجوریان نماری، علی‌اکبر، 1384. باورها و بازی‌‌‌‌های مردم مازندران. آمل: شمال (وابسته به موسسه فرهنگی هنری شمال)
مهدی‌‌‌‌‌پور عمرانی، روح‌الله، 1388. افسانه‌‌‌‌های مردم آمل. تهران: آفرینش.
نجفی، سید محمدباقر، 1989. آثار ایران در مصر. کلن: آکادمی علوم اسلامی.
وزیری، علی نقی، 1380. تاریخ عمومی هنرهای مصور. تهران: هیرمند.
یاحقی، محمدجعفر، 1388. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌‌‌ها در ادبیات فارسی. تهران.
English Sources
Fehervāri, G. 1973. Islāmic Pottery: Ā Comprehensi Study bāsed in The Bārlowcollection. London: Fāber ānd Fāber limitodi
W.Āllāh, jāmes. 1991. Islāmic cerāmics. The university of Oxford:
āshmoleān museum.
Cāssirer, E. 1944. Ān Essāy on Mān: Ān Introduction to ā Philosophy of Humān Culture. New Hāven: Yāle University Press.
Turner, V. 1967. The Forest of Symbols: Āspects of Ndembu Rituāl. Ithācā: Cornell University Press.
