بازخوانی تصویر بهشت در مولّفه‌های مکانی، خیابان چهارباغ عباسی بر‌اساس نظریهی گفتمان لاکلا و موفه

محورهای موضوعی : حکمت و معماری

بهاره السادات زیرکی اصفهانی ¹ , سید محمد رشتیان ² , محمود محمدی ³

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران /مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار، گروه شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران /مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - دانشیار، گروه شهرسازی، دانشگاه هنر، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1403/08/09 تاریخ پذیرش : 1403/11/21 تاریخ انتشار : 1403/11/10

کلید واژه: آرمان‌شهر, بهشت, پردیس, تحلیل گفتمان, چهارباغ عباسی,

چکیده مقاله :

تلاش برای ساختن بهشت بر روی زمین، از دیرباز در باور بسیاری از فرهنگ‌ها وجود داشته‌است. چهارباغ اصفهان با باغ­ها، نهرهای آب و ردیف درختان، یکی از جلوه‌های‌ این‌اندیشه و باور، در سرزمین‌‌ ایران است. ‌این پژوهش، با رویکرد تفسیری و با بهره‌گیری از نظریه‌ی گفتمان لاکلا و موفه،  به خوانش و تحلیل مولّفه‌های مکانی خیابان چهارباغ عباسی پرداخته‌است. در‌ این مطالعه، بنیان‌های حکمی و فلسفی گفتمان آرمان‌شهر عصر صفوی و چگونگی تجلی معانی و مفاهیم‌ این گفتمان در مولفه‌های مکانی خیابان چهارباغ عباسی بررسی شده‌است. یافته‌های پژوهش، نشان می‌دهد که ساختار معماری و شهرسازی خیابان چهارباغ، متاثر از گفتمانی است که به‌دنبال خلق آرمان‌شهر‌‌ایرانی- اسلامی در پایتخت عصر صفوی است. آرمان‌شهری که به‌دنبال‌‌ ایجاد بهشتی زمینی است. عناصر طبیعی و مصنوع و معماری باغ‌های پیرامون  خیابان چهارباغ عباسی در وحدت با یکدیگر، تصویری از بهشت موعود را بازنمایی می‌کنند.‌ این عناصر، نه‌تنها کاربردی زیبایی‌شناسانه داشته‌اند؛ بلکه به‌عنوان بخش‌هایی ضروری از یک روایت فلسفی و فرهنگی بزرگتر، عمل می‌کنند که هدف آن، بازتاب یک دیدگاه آرمانی از زندگی انسان، در هماهنگی با طبیعت و نظم الهی است. خوانش‌ این روایت‌ها،  نشان می‌دهد که مفاهیم معنوی، چگونه می‌توانند، در خلق فضاهای شهری معنادار و با هویت، تأثیرگذار باشند

چکیده انگلیسی:

Introduction:The aspiration to create a paradise on earth has long existed in the beliefs of many cultures. Isfahan's Chaharbagh, with its gardens, streams, and rows of trees, is one of the manifestations of this vision in Iran. This study, using an interpretive approach and drawing upon Laclau and Mouffe's discourse theory, examines the spatial components of Chaharbagh Abbasi Street. It explores the legal and philosophical foundations of the utopian discourse of the Safavid era and analyzes how the meanings and concepts of this discourse are reflected in the spatial organization of Chaharbagh Abbasi Street.

Methodology:This research was conducted using an interpretive approach and library resources. To analyze the spatial components of Chaharbagh, Laclau and Mouffe’s discourse analysis method was employed. This method focuses on discourse and the reasons behind the emergence of specific signs within a text. Through a semiotic reading of Chaharbagh Street, the study investigates the influence of the Safavid-era utopian discourse—aimed at creating an earthly paradise—on the formation of the street's spatial elements.

Results:The research findings indicate that the primary motivation behind Iranian garden architecture has been the creation of a paradise-like space. The visual perception of the four heavenly streams, represented as two perpendicular axes, has played a crucial role in shaping the structure of Chaharbaghs. The combination of Chaharbagh geometry with intersecting water streams in post-Islamic gardens can be understood as an interpretation of the allegorical dimensions of paradise in the Quran and an attempt to materialize this vision on earth.

The spatial components of Chaharbagh Abbasi Street, modeled after Quranic descriptions of paradise, are categorized into five elements: water streams, trees and plants, heavenly gardens, palaces and dwellings of the blessed, and the entrance gates to paradise. These components, derived from Quranic imagery, are harmoniously integrated within a symbolic framework, forming a unified representation of the Iranian-Islamic utopia.

Conclusion:The research demonstrates that the architectural and urban structure of Chaharbagh Street is shaped by a discourse that seeks to materialize an Iranian-Islamic utopia in the capital of the Safavid era—an attempt to create an earthly paradise. The interplay between natural and man-made elements, along with the surrounding garden architecture, collectively embodies a vision of the promised paradise. These elements serve not only an aesthetic purpose but also function as integral components of a broader philosophical and cultural narrative, aiming to reflect an ideal model of human life in harmony with nature and divine order. A discourse-based reading of these spatial narratives reveals how spiritual concepts can influence the creation of meaningful, identity-driven urban spaces.

منابع و مأخذ:

منابع فارسی:
قرآن کریم
اردلان، نادر و بختیار، لاله، ترجمه ونداد جلیلی(1394). حس وحدت. تهران: انتشارات علم معمار.
اصیل، حجت الله(1380). آرمان‌شهر در‌اندیشه‌‌ایرانی. تهران: نشر نی.
انوشه، حسن(1380). دانشنامه ادب فارسي. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اهری زهرا (۱۳۸۵). خیابان چهارباغ اصفهان، مفهومی نو از فضای شهری. گلستان هنر، ۲(۳) ۴۸-۵۹.
پورتر،‌‌ایو(1384). باغ‌های بهشتی و فرش‌های باغی؛ دیدار استعاره‌ها. ماهنامه موزه‌ها (ویژه نامه همایش و نمایشگاه باغ‌‌ایرانی)،(41) 23-22.
پیرنیا، محمد کریم(1373). باغ‌های‌‌ایرانی. نشریه آبادی، 4(15)، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری‌‌ایران.
ترک لادانی، صفورا و رکنی، سارا(1394). آرمان‌شهر‌‌ایران استبدادي نگرشی متفاوت به‌‌ایران عهد صفوي از نگاه فلاسفۀ عصر روشنگري فرانسه. پژوهش‌های تاریخی، 7(25)120-103، دانشگاه اصفهان.
توسلی، محمود(1373). فضای رمزی. مجله آبادی، 4(15) 13-10.
حبیبی، محسن(1374). مکتب اصفهان در شهرسازی. نشریه هنرهای زیبا، (3)، دانشگاه تهران.
حبیبی، محسن و اهری، زهرا(1391). زبان طراحی شهری در شهرهای کهن مکتب اصفهان. تهران: انتشارات فرهنگ و معماری.
دلاواله، پیترو(1348)، ترجمه شعاع‌الدین شفا. سفرنامه پیترو دلاواله. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر(1310). فرهنگ لغت دهخدا. انتشارات دانشگاه تهران، ج۳، ص۴۴۴۷.
دهقان‌نژاد، فاطمه(1386). بافت قدیم نصف‌جهان. اصفهان: انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 93-87.
رضائیان، فرزین و کابلی، یدالله(1391). هفت‌رخ فرخ‌‌ایران.تهران: نشر طلوع.
زیاری، کرامت الله(1388). برنامه‌ریزی شهرهای جدید. تهران: انتشارات سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت).
سلطانی، سیدعلی‌اصغر(1392). قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران. تهران: نشر نی.
طوسی، معصومه و امامی‌فر، سید نظام‌الدین(1390). نمادشناسي و نشانه‌شناسي عناصر باغ‌هاي ايراني، با‌توجه به عناصر باغ فين کاشان. فصلنامه‌ی نگره، (17).
علیمرادی، علی، احمدی، حسن و قبادیان، وحید(1399). خوانش شهرسازی معناگرا در شکل‌گیری کالبدی شهر در نظام شهرسازی دوره‌ی صفویه در‌‌ایران. نشریه دانش شهرسازی، 4(4)، دانشگاه گیلان. Doi:10.22124/upk.2020.17269.1530
قلی‌پور، سودابه(1393). بازآفرینی خیابان چهارباغ عباسی اصفهان در دوره‌های صفویه و قاجار با تأکید بر بیان تصویری از نوشته‌های سیاحان. مجله باغ نظر، 11(29) 33-46.
لاکلا،ارنستو و موفه، شانتال(1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی؛ به سوی سیاست دموکراتیک رادیکال. تهران: نشر ثالث.
مسعود، محمد، امین پور، احمد و آقاشریفیان اصفهانی، حمید(1394). واکاوی تحلیلی معنای کاربردی چهارباغ در کتاب‌ها و نوشته‌های سده هشتم تا یازدهم هجری. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 3(6)، دانشگاه علم و صنعت تهران.
مسعودی، عباس(1388). بازشناسی باغ‌‌ایرانی؛ باغ شازده ماهان. تهران: نشر فضا.
منشی ترکمان، اسکندربیگ(1382)، ترجمه‌‌ایرج افشار. تاریخ عالم‌آرای عباسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
منصوری، سیدامیروحیدرنتاج، وحید(1398). چهارباغ، بررسی منشأ پیدایش نظریه چهارباغ به‌عنوان الگوی هنر باغسازی‌‌ایران. فصلنامه منظر، (14).
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و قلی‌پور، سودابه(1396). روایت نقشه‌ها، از خیابان چهارباغ اصفهان. فصلنامه منظر، (39) 29-20.
مهربانی‌گلزار، محمدرضا(1391). کشف ساختار فضایی و منظرین مجموعه پاسارگاد. فصلنامه منظر(20) 11-6.
یامااوچی، ادوین‌ام(1990)، ترجمه منوچهر پزشک. ‌‌ایران و ادیان باستانی. تهران: انتشارات ققنوس.
منابع انگلیسی:
Alighieri, D.(1321). The Divine Comedy.
Barthes, R. (1967). Elements of Semiology.
Bier, L. (2011). Persian Gardens and Pavilions: Reflections in History, Poetry, and the Arts. I.B. Tauris.Doi: 10.1080/01426397.2015.1023513
Blake, S. P. (1996). Half the World: The Social Architecture of Safavid Isfahan, 1590-1722. Mazda Publishers.
Boyce, M. (2001). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Routledge.
Corner, J. (1999). The Agency of Mapping: Speculation, Critique and Invention. In Cosgrove, D. (Ed.), Mappings. Reaktion Books.
Corbin, H. (1960). Avicenna and the Visionary Recital. Pantheon Books.
Cosgrove, D. (1984). Social Formation and Symbolic Landscape. University of Wisconsin Press.
Cresswell, T. (2003). Place: A Short Introduction. Blackwell Publishing.
Daneshdoust, y. (1993). Islamic Garden in Iran, (www.international.icomos.org/ publications/93garden4.pdf), 44-52.
Duncan, J. S., & Duncan, N. G. (1988). (Re)reading the Landscape. Environment and Planning D: Society and Space, 6(2), 117-126.
Eco, U. (1976). A Theory of Semiotics. Indiana University Press.
Eliade, M. (1959). The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. Harcourt, Brace & World.
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change. Polity Press.
Farabi, A. (1992). Al-Farabi on the Perfect State. Oxford University Press.
Foucault, M. (1972). The Archaeology of Knowledge. Pantheon Books.
Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. Basic Books.
Grabar, O. (1978). The Islamic City: A Colloquium. Harvard University Press.
Jackson, J. B. (1984). Discovering the Vernacular Landscape. Yale University Press.
Klosko, G. (2006). The Development of Plato's Political Theory. Oxford University Press.
Levitas, R. (2013). Utopia as Method: The Imaginary Reconstitution of Society. Palgrave Macmillan.
More, T. (1516). Utopia.
Nasr, S. H. (1964). An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. Harvard University Press.
Nasr, S. H. (1978). Islamic Art and Spirituality. State University of New York Press.
Netton, I. R. (1992). Muslim Neoplatonists: An Introduction to the Thought of the Brethren of Purity (Ikhwan al-Safa'). Routledge.
Plato. (380 BCE). The Republic.
Reeve, C. D. C. (2004). Plato: Republic. Hackett Publishing.
Sargent, L. T. (1994). The Three Faces of Utopianism Revisited. Utopian Studies, 5(1), 1-37.
Schwandt, T. A. (1994). Constructivist, Interpretivist Approaches to Human Inquiry. In Denzin, N. K., & Lincoln, Y. S. (Eds.), Handbook of Qualitative Research. Sage Publications.
Smith, J. Z. (1958). Map is not Territory: Studies in the History of Religions. University of Chicago Press.1