از گنبد تا قالی: مطالعه‌ی تطبیقی در تزیینات هنر دوره صفوی (موردمطالعه: گنبد شیخ لطف‌الله و قالی شیخ‌صفی)
محورهای موضوعی : هنر
1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده معماری، واحد دامغان، دانشگاه آزاد اسلامی، دامغان، ایران
کلید واژه: تزیینات هنر, قالی شیخ صفی, گنبد شیخ لطف‌الله, نقوش اسلیمی, نقوش ختایی ,
چکیده مقاله :
دوره صفویه از مهم‌ترین مراحل تاریخ هنر و صنعت ایران، به‌ویژه در قالیبافی و معماری، به شمار می‌رود. در این زمان، اشکال هندسی و تزیینات در هنر قالی به کمال رسیده و هنر معماری نیز به اوج خود می‌رسد. این مطالعه به بررسی تزیینات کاشی‌کاری پوشش بیرونی گنبد شیخ لطف‌الله و مقایسه‌ی آن با نقوش قالی شیخ‌صفی می‌پردازد تا اشتراکات دو هنر را شناسایی کند. هدف اصلی این پژوهش، تشخیص نقش و نگارهای این دو اثر تاریخی است. این تحقیق به صورت موردپژوهی بوده و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی-تطبیقی انجام شده‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که تزیینات گنبد شامل نقوش اسلیمی (ساده و دهن‌اژدری) و ختایی (گل‌ها و غنچه‌ها) است که با طراحی متقارن و نامتقارن به نمایش درآمده‌اند. نقوش قالی شیخ صفی نیز اسلیمی و ختایی هستند که به‌طور حلزونی و متقارن طراحی شده‌اند و بیننده را به سمت مرکز قالی هدایت می‌کنند. پیچک‌های برگ نخلی و شکوفه‌دار همراه با شاخه‌های خمیده از جمله نقوش ختایی این قالی محسوب می‌شوند. نتایج تحقیق نشان‌دهنده این مطلب است که اگرچه نوع نقوش در هر اثر متفاوت است؛ اما این تفاوت‌ها بر کلیت طرح تأثیر نگذاشته و ترکیب و رنگ‌بندی ماهرانه، مفاهیم عمیق معنوی و فلسفی را به زیبایی نمایان می‌سازد.
The Safavid period is regarded as one of the most significant eras in the history of Iranian art and industry, particularly in carpet weaving and architecture. During this time, geometric shapes and decorative elements in carpet art reached their pinnacle, while architectural art also attained its zenith. This study explores the tile decorations of the exterior dome of Sheikh Lotfollah Mosque and compares them with the motifs of Sheikh Safi’s carpet to uncover the commonalities between these two art forms.The primary aim of this research is to analyze the designs of these two historical masterpieces. The study employs a case-study approach using a descriptive-analytical-comparative method. The findings reveal that the dome’s decorations feature arabesque motifs (simple and dragon-mouth patterns) and Khatayi designs (flowers and buds), presented through both symmetrical and asymmetrical compositions. Similarly, the motifs of Sheikh Safi’s carpet consist of arabesques and Khatayi elements, designed in a spiral and symmetrical arrangement, drawing the viewer’s gaze toward the center of the carpet. Palm-leaf vines and flowering branches with curved stems are among the Khatayi motifs identified in the carpet.The results of the study indicate that, despite differences in the specific types of motifs in each work, these variations do not compromise the overall harmony of the designs. Instead, the skillful composition and masterful use of colors beautifully convey profound spiritual and philosophical meanings.
اسپنانی، محمدعلی (1387). فرش صفوی از منظر نوآوری در طرح و نقش، گل‌جام، 4(9): 7-16.
افروغ، محمد؛ براتی، بهاره (1392). عناصر و نمادهای هویت اسلامی در قالی ایرانی، مطالعات ملی، 14(1): 142-121.
DOI: 20.1001.1.1735059.1392.14.53.6.0
اکرامی، محمدصادق. (1397). شناخت تغییرات کتیبه‌های مسجد شیخ لطف‌الله بر اساس منابع تصویری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته‌ی معماری گرایش مطالعات معماری ایران دانشکده‌ی معماری و شهرسازی، گروه معماری، دانشگاه هنر اصفهان
پنج باشي، الهه و كلهرودي، الهام (١٤٠١). تأملي بر مطالعه‌ی ساختاري فرش دوازده‌ضلعي مقبره‌ی شـاه عباس دوم. پژوهشـ‌نامه تـاريخ تمدن اسلامي. ٥٥ (٢). .٣٤٠-317. DOI: 10.22059/jhic.2023.348949.654374
تختی، مهلا؛ سامانیان، صمد؛ افهمی، رضا.(1388). بررسی و تحلیل هندسی فرش‌های محرابی دوره صفویه. گل‌جام، ۵ (۱۴) :۱۲۵-۱۴۰
تقی‌زاده بروجنی، ربابه؛ عباسی شورشجانی، روح اله. (1402). تحلیل هندسی طرح لچک‌ترنج در قالی‌های دوره‌ی صفوی. نگره، 18(66): 83-101. DOI: 10.22070/negareh.2021.5743.2571
توکلی، شیوا؛ چیت‌سازیان، امیرحسین و نیک‌اندیش، بهزاد (1394). زیبایی‌شناسی و نمادگرایی نقش پرندگان در فرش دوره‌ی صفویه. پیکره، 4(8):13-15. DOI: 10.22055/pyk.2016.14557
جمالی، شادی، مراثی، محسن. (1391). بررسی تطبیقی تزیینات کاشی‌کاری در معماری مساجد دوره‌های صفویه و قاجاریه با تکیه بر چهار مصداق تصویری. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 5 (10)، 81-94.DOI: 10.30480/vaa.2013.268
چیت‌سازیان، امیرحسین. (1385). نماد گرایی و تأثیر آن در فرش ایران، گل‌جام، 4(5): 56-37.
خواجه احمدعطاری، علیرضا؛ آشوری، محمدتقی؛ اربابی، بیژن؛ کشاورز افشار، مهدی (1394). گفتمان باغ در فرش صفوی، گل‌جام، 28:21-5. DOI: 20.1001.1.20082738.1394.11.28.1.9
دادخواه، علی (1400). بررسی ویژگی‌های طرح و نقش، در فرش اردبیل، پنجمین همایش ملی دستاوردهای علمی پژوهشگران، دانش‌آموختگان و دانشجویان فرش ایران.
رهنورد، زهرا. (1378). حکمت هنر اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
ژوله، تورج (1392). گنجینه‌ی ملی فرش ایران. با همکاري: سیروس پرهام. چاپ اول. تهران: انتشارات یساولی.
صدیقی، فتانه. (1399). گونه‌شناسی نقوش اسلیمی و ختایی در تزیینات معماری مساجد عصر صفوی اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، گرایش گرافیک، مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی غیردولتی سپهر اصفهان
عرفان‌منش، ساحل. (1402).تحلیل معنا در قالیچه سجاده‌ای باغیِ موجود در آستان قدس رضوی بر اساس رویکرد آیکونوگرافیک امیل مال، بنیان‌های حکمی- فلسفی هنر ایرانی، 1(2):80-91.
DOI: 10.30486/pia.2023.1974433.1021
کامیار، مریم، آیت‌الهی، حبیب‌اله، طاووسی، محمود. (1387). الگوهای هندسی در فرش صفوی. گل‌جام، (11)، 11-24.
کمندلو، حسین. (1391). بررسی نقش مایه قندیل (تجلی نور) در فرش‌های ایرانی از عصر صفویه تا دوران معاصر. آستان هنر، 2(3):16-27.
گودرز پروری، مریم؛ زندیه، مهدی؛ مرادی‌نسب، حسین. (1402). بررسی نقش گنبد در معماری دوره یصفویه با تکیه بر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله. مطالعات سیاسی-اجتماعی تاریخ و فرهنگ ایران، 3(1):131-151. https://doi.org/10.61838/kman.jspsich.3.1.8
متفکرآزاد، مریم؛ خزایی، محمد. (1400). تحلیل عناصر بصری قالی ایرانی در خوانش تصویری قالی شیخ‌صفی (موزه لس‌آنجلس)، فردوس هنر، 2(5): 88-105. DOI: 10.30508/fhja.2021.530651.1071
محمدی میلاسی، علی رضا؛ هدایت، فرنوش. (1401).مطالعه تطبیقی نقاشی‌های دیواری امامزاده‌ها و کلیساهای اصفهان؛ بنیان‌های حکمی-فلسفی هنر ایرانی، 1(1):98-88. DOI: 10.30486/pia.2022.1968607.1013
مزیدی شرف‌آبادی، مجید,؛ قاضی‌زاده، خشایار. (1402). مطالعه تطبیقی نقوش تزیینی گنبد‌های مساجد قبه‌الصخره بیت‌المقدس و شیخ لطف‌الله اصفهان. نگارینهی هنر اسلامی, 10(25), 20-34. DOI: 10.22077/nia.2022.4843.1554
موسوی‌لر، اشرف‌السادات؛ مسعودی امین، زهرا؛ مروج، الهه. (1396). جایگاه نقش ترنج در هنر دوره صفوی با تأکید بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامه‌ها جلوه‌ی هنر، 9(2): 107-118. DOI: 10.22051/jjh.2018.9769.1104
یارشاطر، احسان (1384). تاریخ هنر فرش‌بافی ایران. (ترجمه: ر-لعلی خمسه). چاپ اول. تهران: انتشارات نیلوفر.
Abouali. L, Jianlin, N., Kaner. J (2020). The Evolution of Iranian Carpet Designs with the Influence of Islam and Chinese art; Ilkhanid, Timurid, Safavid. Journal of History Culture and Art Research, 9(1):494-506.
URl: https://www.vam.ac.uk
Kamizi., A, Hassani., Gh, Jalali Jafari, B. (2014). A Survey of the Tree of Life Images in Safavid Textile Arts.
Karami, Robati. S, (2019). Visual Study of Carpets in the Safavid Era: A Case Study in Sheikh Safi Al-Din Ardabili's Tomb. 4:233-239.
Pope, A. U. (2008). Masterpieces of Persian Art. (Parviz Natel Khanlari, Trans.). Tehran: Farhangan Publishing
Trevathan. I. (2017). From texts to tiles: Sufi colour conceptualization in Safavid Persia. 184-194. DOI: 10.4324/9781315167435-15.
