سنجش و اولویت‌بندی شاخص‌های تاب‌آوری با روش ترکیبی معادلات ساختاری و تحلیل چند متغیره فازی (مطالعه موردی: منطقه یک کلانشهر تبریز)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

حسن محمودزاده ¹ (حسن محمود زاده، استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز،)
مهدی هریسچیان ² (فارغ تحصیل مقطع کارشناسی ارشد آمایش شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز)

تاریخ دریافت : 1397/01/30 تاریخ پذیرش : 1397/05/31 تاریخ انتشار : 1397/07/01

کلید واژه: تاب آوری, معادلات ساختاری, شهر تبریز, رگرسیون چند گانه, تحلیل چند متغیره فازی,

چکیده مقاله :

 امروزه دیدگاه جهانی از کاهش خسارات به افزایش مقاومت در برابر سوانح و گام برداشتن در مسیر ایجاد شهرهای تاب‌آورتر تغییر یافته‌است، بنابراین ضروری است که تاب­آوری به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر در تصمیم‌گیری‌های جامعه مورد توجه قرار گیرد. پژوهش حاضر با ماهیت توسعه‌ای – کاربردی و روش توصیفی – تحلیلی با بهره‌گیری از روش‌های کمی و آماری از جمله رگرسیون چندگانه، معادلات ساختاری و تحلیل چند متغیره فازی بر پایه سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، به بررسی میزان تاب آوری شهری و اولویت‌بندی شاخص‌های تاب آوری در منطقه یک کلانشهر تبریز پرداخته‌ است. داده‌های مورد نیاز با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی در سطح خانوار گردآوری شده و حجم نمونه هم طبق فرمول کوکران معادل ۳82 خانوار برآورد گردید. تعداد 59 شاخص­ تاب­آوری شهری در قالب 4 شاخص مکنون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیط زیستی مورد بررسی قرار گرفتند. با استفاده از آزمون بارهای عاملی در نرم افزار LISREL، شاخص های آشکار براساس درجه اهمیت و تأثیرگذاری اولویت­بندی و خلاصه­سازی شده و برای تهیه نقشه شاخص­های مؤثر، از مدل منطق فازی در قالب سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که همه قسمت­های منطقه یک کلانشهر تبریز، دارای تاب­آوری یکسان نیست، به­طوری که محلات شمالی به لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های مذکور، در سطح پایین، محلات میانی در سطح متوسط و محلات جنوبی و جنوب شرقی در سطح بالاتر تاب آوری قرار دارند. از سوی دیگر در بین شاخص‌های تاب­آوری، به ترتیب درجه اهمیت، می‌توان گفت که شاخص اقتصادی با مقدار 2/46 درصد، شاخص اجتماعی با 1/30 درصد، شاخص محیط زیستی با 7/19 درصد و نهایتاً شاخص کالبدی با مقدار 4 درصد در تبیین تاب­آوری کل منطقه مطالعاتی نقش داشته‌اند که نشانگر مهم بودن بعد اقتصادی نسبت به سایر ابعاد تاب‌آوری است و در نهایت با ارائه پیشنهاداتی، بر تقویت شاخص های مؤثر بر اساس اولویت آنها تأکید شد.

چکیده انگلیسی:

Today’s global perspective of reducing damages has changed to increase resistance to disasters and taking steps towards building cities more resilient. Therefore, it is necessary to consider resilience as an integral part of community decision making. The present study has descriptive-analytical method and expansion – applied nature.  Urban resilience indicators were investigated and prioritized in the region one of Tabriz metropolitan on the base of geographic information system, so this study has used quantitative and statistical methods such as multiple regression, structural equations and fuzzy multivariate analysis. Data were collected by using documentary studies and field surveys at household level, and according to Cochran formula the sample size was estimated to be 382 households. A total of 59 urban resilience indicators were evaluated and categorized in four economic, social, environmental and physical Latent indicators category. Using factor loadings tests, observed indicators were ranked and summarized according to the importance and effectiveness levels in the LISREL software and the fuzzy logic model in the form of GIS was used to prepare the map of influencing indicators. The results of the research indicated that all parts of the region of Tabriz metropolitan area have not the same resilience, so that northern neighborhoods are in the low level due to the above mentioned components, central neighborhoods are in the middle level and the southern and southeast neighborhoods are in a resilience higher level. On the other hand, among the indicators of the resilience, with respect to the degree of importance, it can be said that the economic index with 46.2%, the social index with 30.1%, the environmental index with 19.7%, and finally the physical index with the value of 4 percent, has explained the resilience of the whole study region. These results indicate the importance of the economic dimension in relation to other dimensions of resilience. Finally, strengthening the influencing indicators based on their priorities was emphasized by offering a number of recommendations.

منابع و مأخذ:

1. افضلی گروه، زهرا (1394): »ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه­های تاب آوری شهر کرمان«، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: امید مبارکی، دانشگاه مراغه.


2. داداش پور، هاشم و زینب عادلی (1394)، »سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه شهری قزوین» ، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران، سال 4، شماره 8 ، تهران، صص84- 73.


3. رضایی، محمد رضا (1392)، »ارزیابی تاب آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی مطالعه موردی: زلزله محله های شهر تهران« ، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران،سال 2، شماره 3، تهران، صص38- 27.


4. سلیمی، زهرا (1395): »سنجش و ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی بافت­های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محلات بافت فرسوده شهر بوشهر« ،  پایان نامه کارشناسی ارشد، اساتید راهنما: رسول حیدری، یونس غلامی، دانشگاه کاشان، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین.


5. ضرغامی، سعید؛ تیموری، اصغر؛ محمدیان مصصم، حسن و علی شماعی(1395)، »سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری محله های شهری در برابر زلزله (بخش مرکزی شهر زنجان) «، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 7، شماره 27، مرودشت، صص92- 77.


6. فرزاد­بهتاش، محمد­رضا؛ کی­نژاد، علی؛ پیر­بابایی، محمد­تقی و علی عسگری (1392)، »ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه­های تاب­آوری کلان­شهر تبریز «،  نشریه هنر­های زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره ۳، تهران، صص42- 33.


7. کاویان­پور، گلشن (1394): »ارزیابی تاب­آوری محلات شهری کلان­شهر مشهد در مواجه با سوانح طبیعی (زلزله) «، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدرضا رضایی، دانشگاه یزد.


8. ملکی، سعید؛ امانپور، سعید؛ صفایی پور، مسعود؛ پور موسوی، سید نادر و الیاس مودت(1396)، »ارزیابی طیف تاب آوری اجتماع های شهری در برابر بحران زلزله بر نمونۀ ) اساس سناریوهای شدت مختلف و استفاده از نمایه  COPRAS (نمونه موردی شهر ایلام «، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 8، شماره 31، مرودشت، صص40- 19.


9. معاونت برنامه ریزی و توسعه مدیریت آمار و تحلیل اطلاعات (1392): »گزارش تحلیلی از نتایج سرشماری 1390 به تفکیک مناطق دهگانه شهرداری تبریز«، انتشارات موسسه هاتف شهر، چاپ اول، تبریز.


10. مهندسین مشاور نقش محیط (1391):  »طرح توسعه و عمران(جامع) شهر تبریز، گزارش مطالعات کالبدی مرحله موجود«، وزارت راه و شهرسازی، اداره کل راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی.
    
    
    1. 11.  Ahern, J. (2011): From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in thenew urban world,  Landscape and Urban Planning , 100, pp: 341–343.
    
    
    2. 12.  Ajibade‚ I.‚ McBean‚ G.‚ Bezner-Kerr‚ R. (2013): Urban flooding in Lagos, Nigeria: Patterns of vulnerability and resilience among women‚ Global Environmental Change‚ 23‚ pp: 1714–1725.
    
    
    3. 13.  Amaratunga, D., Haigh, R. (2011): Post-disaster Reconstruction of the Built Environment: Rebuilding for resilience. John Wiley & Sons.
    
    
    4. 14.  Berkes, F. (2007): Understanding uncertainty and reducing vulnerability: lessons from resilience      thinking, Nat Hazards , 41, pp: 283–295.
    
    
    5. 15.  Cutter, S. (2008): A Place – Based Model for Understanding Community Resilience to Natural Disasters ,  Global Environmental Change, 7, pp: 1-9. 
    
    
    6. 16.  Harrison, C.G., Williams,  P.R. (2016): A Systems Approach to Natural Disaster Resilience.       Simulation Modeling Practice and Theory, 65, pp: 11-31.
    
    
    7. 17.  Holling C.S. ( 1973):  Resilience and sustainability of ecological systems. annual review of ecology and systematic‚4‚ pp: 1-23.
    
    
    8. 18.  Kabir, H., Sato, M.  Habbiba, U., Yousuf, T.B.  (2018): Assessment o Urban Disaster Resilience Dhaka North City Corporation(DNCC), Bangladesh, Procedia Engineering, 212, pp:1107-1114.
    
    
    9. 19.  Leichenko, R. (2011): Climate change and urban resilience, Current Opinion inEnvironmental Sustainability, 3, pp:164–168.
    
    
    10. 20.  Lu, P. Stead, D. (2013): Understanding the notion of resilience in spatialplanning: A case study of Rotterdam, The Netherlands Cities, 35, pp: 200–212.
    
    
    11. 21.  Leon‚ J., March‚ A. (2014): Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile‚ Habitat International‚ 43, pp: 250–262.
    
    
    12. 22.  Mishra,A.,  Ghate, R., Maharjan , A.,  Gurung, J., Pathak, G., Upraity, A.N.  (2016): Building ex ante resilience of disaster-exposed mountain communities: Drawing insights from the Nepal earthquake recovery, International Journal of Disaster Risk Reduction, 22, pp: 167-178 .
    
    
    13. 23.  Paton, D. (2010): Making sense of natural hazard mitigation: Personal, social and cultural influences. Environmental Hazards, 9, pp: 183-196.
    
    
    14. 24.  Rahman,A., Shaw, R., Surjan, A., Parvin, G.A., (2016): Urban Disasters and Approaches to Resilience, Urban Disasters and Resilience in Asia, pp: 1- 19.
    
    
    15. 25.  Sharifi, A., Yamagata, A. Y., (2016): On the Suitability of Assessment Tools for Guiding Communities towards Disaster Resilience, International Journal of Disaster Risk Reduction, 18, pp: 115-124.
    
    
    16. 26.  Zhang, X.; Yi, L.; Zhao, D. (2013): Community-Based Disaster Management: A Review of Progress in China, Natural Hazards, 65 (3), pp: 2215-2239.