معناشناسی تاریخی ماده قرآنی رَشَد؛ با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی

محورهای موضوعی : معنی شناسی تاریخی

پرویز آزادی ¹

1 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره).

تاریخ دریافت : 1403/06/13 تاریخ پذیرش : 1403/08/16 تاریخ انتشار : 1403/08/21

کلید واژه: معنا‌شناسی تاریخی, ریشه‌شناسی, رَشَد, تاریخ واژه‌نگاری, تثبیت شدن, هدایت مستمر.,

چکیده مقاله :

ماده قرآنی رشد از جمله واژگانی است که در تفسیر قرآن کریم محل اختلاف نظرات مفسران است. مفهوم رشد و مشتقات آن در تعلیم و تربیت اسلامی و همچنین در موضوعات روانشناسی کاربرد دارد. مفسران برای این واژه معانی هدایت، ایمان، خیر، حق، صلاح دیدن، علم، عقل، دلایل و بینات و پایداری دردین را مطرح کرده‌اند. از سوی دیگر در معاجم لغوی معانی مقابل غی و ضلال، هدایت، ارشاد، راهنمایی، پایداری در راه حق، و صلاح را بیان کرده‌اند. روشن شدن معنای دقیق این ماده هم تفاسیر دقیق‌تری از آیات قرآن کریم ارائه می‌کند و هم موجب فهم بهتر برخی موضوعات مطرح شده در سنت و فرهنگ اسلامی می‌شود. رشد از جمله ریشه‌هایی است که در زبان‌های نیای زبان عربی سابقه دارد و نحوه شکل‌گیری آن به ریشه ثنایی در زبان‌های آفروآسیایی و سامی بازمی‌گردد. در این نوشتار ابتدا تاریخ واژه‌نگاری بررسی و تحلیل می‌شود سپس اختلافات تفسیری به صورت دسته‌بندی شده ارائه می‌شود. در ادامه با پیجویی ریشه‌های ثنایی در دو ریشه رَش و شَد سه روش ساخت واژه (پیش‌سازی، پس‌سازی و تلفیقی) معانی متعدد آن بررسی شد. در انتها مسیر ساخت واژه از دو طریق بیان شد که در نتیجه دو دسته معنای هدایت مستمر و تثبیت شدن به دست آمد. 

چکیده انگلیسی:

       The Qur'anic word of growth (rashad) is one of the words that are the source of disagreement among the commentators in the interpretation of the Holy Qur'an. The concept of growth and its derivatives are used in Islamic education as well as in psychology. For this word, commentators have proposed the meanings of guidance, faith, good, right, seeing the good, knowledge, reason, insight and persistence in religion. On the other hand, in the dictionaries, they have stated the opposite meanings of astray and aberration (ghay va ḍalᾱl), the guidance, steadfastness in the right path, and good. Clarifying the exact meaning of this article provides more accurate interpretations of the verses of the Holy Qur’an and leads to a better understanding of some issues raised in Islamic tradition and culture. Rashad is one of the roots that has a history in the ancestral languages of the Arabic language, and the way it is formed goes back to the root of thanᾱῑ in Afro-Asiatic and Semitic languages. In this article, first, the history of lexicography is examined and analyzed, then the interpretive differences are presented in a categorized form. In the following, by looking for dichotomous roots in the two roots rash and shad, three methods of word formation (pre-formation, post-formation and fusion) and its multiple meanings were investigated.

منابع و مأخذ:

ابن ‌اثير، مبارك بن محمد) 1367ش( النهاية في غريب الحديث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
2. ابن‌ دريد، محمد بن حسن (1988م( جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملايين.
3. ابن ‌سيده، على بن اسماعيل (1421ق( المحكم و المحيط الأعظم‏، تحقیق عبدالحميد هنداوى، بیروت: دار‌الكتب العلمية.
4. ابن‏ عربى، محمد بن على‏ (1422ق( تفسير ابن عربى، تحقیق: سمير مصطفى‏ رباب، بیروت: دار‌إحياء التراث العربي‏.
5. ابن‌ فارس، احمد بن فارس (1404ق( معجم مقاييس اللغة، قم: مكتب الاعلام الاسلامي.
6. ابن ‌منظور، محمد بن مكرم (1414ق( لسان العرب، بیروت: دار‌صادر.
7. ابوحيان، محمد بن يوسف (‏1420ق( البحر المحيط فى التفسير، تحقیق صدقى محمد جميل، بيروت‏: دارالفکر.
8. ابوعبيده، معمر بن مثنى (1381ق( مجاز القرآن‏، تحقیق فواد سزگين، قاهره‏: مكتبة الخانجي‏.
9. ابيارى، ابراهيم‏ (1405ق( الموسوعة القرآنية، قاهره: موسسة سجل العرب‏.
10. اخوان طبسی، محمد حسین؛ میرحسینی، یحیی (1395ش) ریشه‌شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه قسط، مجله پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره هشتم، صص 113-132.
11. ازهرى، محمد بن احمد (‌1421ق( تهذيب اللغة، بیروت: دار‌احياء التراث العربي.
12. پاکتچی، احمد (1395ش) معناشناسی قسم در قرآن کریم: رویکردی تاریخی و فرهنگی، مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 60، سال بیست و دوم، صص 9-33.
13. --------- (1396ش) رویکردی ریشه‌شناختی به ماده قرآنی عزم، دو فصلنامه پژوهش‌های زبان‌شاختی قرآن، سال ششم، شماره دوم، صص1-22.
14. --------- (1399ش) مفهوم قرآنی استیناس: ارزیابی اقوال تفسیری با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی، مجله علوم قرآن و حدیث، سال پنجاه و دوم، شماره 1، صص73-92.
15. --------- (1400ش) روش‌شناسی پیوند میان دستگاه مفهومی قرآن کریم و علوم مدرن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
16. ---------؛ شیرزداد، محمد حسن؛ شیرزاد، محمد حسین (1398ش) معناشناسی تاریخی و فرهنگی سبیل در قرآن کریم، مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 65، سال بیست و پنجم، صص 71-96.
17. ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق( الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي‏، تحقیق نظير ساعدى، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.
18. جوهرى، اسماعيل بن حماد (1376ق( الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار‌العلم للملايين‏.
19. الحسیمی، سلمان بن سالم بن رجاء (1415ق( ابدال الحروف فی اللهجات العربیه، المدینه النبویه: مکتبه الغرباء الاثریه.
20. حسینی همدانی، محمد (1380ق) انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران: لطفی.
21. حقى برسوى، اسماعيل بن مصطفى، )بیتا( تفسير روح البيان‏، بیروت: دار‌الفكر.
22. حميرى، نشوان بن سعيد (1420ق( شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم، بی‌جا: دار‌الفكر.
23. خليل بن احمد (1409ق( كتاب العين، قم: هجرت.
24. دهخدا، علی اکبر (1377ش) لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
25. راغب اصفهانى، حسين بن محمد (1412ق( مفردات ألفاظ القرآن، بيروت: دار‌القلم.
26. زمخشرى، محمود بن عمر (1407ق( الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل‏، تحقیق مصطفى حسين احمد، بيروت:‏ دار الكتاب العربي‏.
27. ----------------، (1979م( أساس البلاغة، بیروت: دار‌صادر.
28. شبر، عبدالله (1407ق( الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين‏، کویت: شركة مكتبة الالفين‏.
29. صاحب، اسماعيل بن عباد (1414ق( المحيط فى اللغة، بیروت: عالم الكتب.
30. صديق‏حسن‏خان، محمدصديق )بیتا(‏ فتح البيان فى مقاصد القرآن‏، تحقیق ابراهيم‏ شمس‏الدين، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.
31. طباطبايى، محمدحسين (1390ق( الميزان في تفسير القرآن،‏ بيروت‏: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات‏.
32. طبرسی، فضل بن حسن (1408ق) مجمع البیان، تصحیح فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت: دارالمعرفه.
33. طبری محمد بن جریر (1356ش) ترجمه تفسیر طبری، تهران: توس.
34. -------------- (1412ق( جامع البيان فى تفسير القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
35. طريحى، فخر‌الدين بن محمد (1375ش( مجمع البحرين، تهران: مرتضوي.
36. طوسى، محمد بن حسن‏ (1389ش( التبيان في تفسير القرآن‏، تحقیق احمد حبيب‏ عاملى، بيروت:‏ دار‌إحياء التراث العربي.
37. طیب‌حسینی، سید محمود؛ حکیمیان، علی محمد؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1401ش) معناشناسی تاریخی واژه «مهر»: کاوشی در دلایل حذف مهر از نظام واژگانی قرآن کریم، مجله کتاب قیم، سال 12، شماره 27، صص 7-23.
38. عبدالباقی، محمد فواد (1418ق( المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت: دارالفکر.
39. عسكرى، حسن بن عبدالله (1400ق( الفروق فى اللغة، بيروت: دار‌الافاق الجديدة.
40. فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق( التفسير الكبير، تحقیق مكتب تحقيق دار احياء التراث العربى‏، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.
41. فراء، يحيى بن زياد (1980م( معانى القرآن، تحقیق احمد يوسف‏ نجاتى، قاهره‏: الهيئة المصرية العامة للكتاب‏.
42. فيروز‌آبادى، محمد بن يعقوب (1415ق( القاموس المحيط، بیروت: دار الكتب العلمية.
43. فيومى، احمد بن محمد (1414ق( المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى‏، قم: موسسه دار‌الهجرة.
44. كاشانى، فتح‏الله بن شكرالله‏ (1363ش( تفسير خلاصه منهج الصادقين، تحقیق ابوالحسن شعرانى، تهران: ابوالحسن شعرانى.
45. ماتريدى، محمد بن محمد (1426ق( تأويلات أهل السنة، تحقیق مجدى‏ باسلوم، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.
46. مدنى، على خان بن احمد (1384ش) الطراز الأول و الكناز لما عليه من لغة العرب المعول، مشهد مقدس: موسسة آل‌البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث.
47. مراغى، احمد مصطفى، (بیتا( تفسير المراغى‏، بیروت: دارلفکر.
48. مرتضى زبيدى، محمد بن محمد (1414ق( تاج العروس من جواهر القاموس، بيروت: دار‌الفكر.
49. مشکور، محمدجواد (1346ش( فرهنگ هزوارشهای پهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
50. مصطفوی، حسن (1385ش) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز نشر آثار العلامه المصطفوی.
51. مصلایی‌پور، عباس؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1396ش) بازخوانی مفهوم قرض در قرآن کریم با تکیه بر انسان‌شناسی اقتصادی، مجله مطالعات اقتصاد اسلامی، سال نهم، شماره 2، صص 7-30.
52. مطرزى، ناصر بن عبدالسيد، )1979م( المغرب فى ترتيب المعرب، حلب: مكتبه اسامه بن زيد.
53. معین، محمد (1386ش) فرهنگ فارسی معین، به اهتمام عزیزاله علی زاده و محمود نامنی، تهران: نامن.
54. مغنيه، محمدجواد )1425ق( التفسير المبين‏، قم: دار الكتاب الإسلامي‏.
55. مقاتل بن سليمان )1423ق(. تفسير مقاتل بن سليمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بيروت‏: دار‌إحياء التراث العربي‏.
56. مكى بن حموش )1429ق( الهداية إلى بلوغ النهاية، اشراف: شاهد بوشيخى، شارجه: جامعة الشارقه، كلية الدراسات العليا و البحث العلمي‏.
57. مهنا، عبد الله على )1413ق( لسان اللسان‌: تهذيب لسان العرب، بیروت: دار الكتب العلمية.
58. میبدی، احمد بن محمد (1388ش) قرآن کریم (ترجمه میبدی)، تصحیح مهدی ملک ثابت، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
59. نيشابورى، محمود بن ابوالحسن (1415ق( إيجاز البيان عن معاني القرآن‏، بيروت:‏ دار‌الغرب الإسلامي‏.

1. Al-Jallad, Ahmad. (2018). THE EARLIEST STAGES OF ARABIC AND ITS LINGUISTIC CLASSIFICATION, https://www.academia.edu/18470301/Al_Jallad_2018_The_earliest_stages_of_Arabic_and_its_linguistic_classification.
2. Beeston, A. F. L. et al. (1982), Sabaic Dictionary, Beyrouth: Librairie du Liban.
3. Bennett, Patrick R. (1998), Comperative Semitic Linguistics: A Manual, Winona Lake: Eisenbrauns.
4. Biella, J. Copeland (1982), Dictionary of Old South Arabic، Sabaean Dialect, Cambridge, Scholars Press.
5. Black, J. et al. (2000), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
6. Brun. J. (1895). Dictionarium syriacolatinum. Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.
7. Bussmann, Hadumod (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London & New York: Routledge.
8. Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio (2007), A Glossary of Historical Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press.
9. Costaz, Louis (2002), Syriac-English Dictionary, Beirut، Dar El-Machreq.
10. Dalman, Gustaf (1901), Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt, Kauffmann.
11. Del Olmo Lete. Gregorio & Joaquín Sanmartín (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. Leiden/ Boston: Brill.
12. Dolgopolsky, Aharon (2008), Nostratic Dictionary, Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
13. Ehret, Christopher (1995), Reconstructing Proto-Afroasiatic: Vowels, Tone, Consonants and Vocabulary, Berkeley et al.: University of California Press.
14. Gelb, Ignace, et al. (1998), The Assyrian Dictionary, Chicago: Oriental Institute of Chicago University.
15. Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford، Oxford University Press.
16. Hoftijzer. J. & K. Jongelling (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Leiden et al.: Brill.
17. Huehnergard, J., (2017). Arabic in its Semitic context. In: A. Al-Jallad, ed. Arabic in context, celebrating 400 years of Arabic at Leiden. Leiden: Brill, 3–34.
18. Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, London/New York، G. P. Putnam's Sons.
19. Klein, E. (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem, The University of Haifa.
20. Leslau, Wolf (1991), Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
21. Moscati, Sabatino (1980), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages: Phonology and Morphology, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
22. Muss-Arnolt, W. (1905), A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.
23. OCIANA. http://krc.orient.ox.ac.uk/ociana/corpus/pages/OCIANA_ 0037724.html
24. Oleary, De. Lacy (1923), Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul.
25. Orel, Vladimir & Stolbova, Olga (1995), Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden, Brill.
26. Payne Smith, Robert (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford, Clarendon Press.
27. Rubin, Aaron D. (2010), A Brief Introduction to the Semitic Languages, Piscataway: Gorgias Press.
28. Zammit, Martin (2002), A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden, Brill.